Z dziejów pierwszej wyższej uczelni w Olsztynie 1945-1948

(Olsztyn)

Z DZIEJÓW PIERW SZEJ W YŻSZEJ U C Z E L N I W O LSZTY N IE 1945— 1948

W dotychczasowych badaniach nad problematyką W armii i M azur po II wojnie światowej dziejom pierwszej wyższej uczelni na tych terenach pośw ięcono niewiele miejsca. W spomnieli o niej w swych publikacjach Andrzej W ak ar1 oraz Z ofia K icińska i Eugeniusz Z aw ad zk i2. Informacje 0 tej placówce zamieścili w swoich pracach R om an Hryciuk 3 oraz Czesław B row iński4. Szerzej i obszerniej pisali o niej Emilia Sukertowa-Biedrawina 1 Bohdan W ilam ow ski5. Olsztyńską uczelnią zajmowała się również Irena Pietrzak-Pawłowska 6.

Niniejszy artykuł jest szerszym — niż to dotychczas czyniono — om ów ie­ niem działalności tej m ało znanej placówki naukowej Olsztyna. W trakcie jego pisania wiele cennych informacji o olsztyńskiej placów ce przekazał mi jej absolwent — Józef Żuk.

W okresie, kiedy Olsztyn jako jedno z m iast warmińskich należał do Rzeczypospolitej, nie doczekał się wyższej uczelni, gdyż był ośrodkiem raczej małym i mniej znaczącym niż ludniejsze i bardziej liczące się Lidzbark czy Braniewo; właśnie w Braniewie chciał Stanisław Hozjusz, a potem Andrzej Batory i wreszcie XVIII-wieczni biskupi przekształcić gimnazjum w uniwersy­ tet. Trudności materialne uniem ożliwiły to przedsięwzięcie. W okresie pruskiej niewoli Olsztyn zaczął zyskiwać na znaczeniu, rozrastał się i obok Królewca stawał się jednym z ważniejszych ośrodków Prus W schodnich i pierwszym miastem Warmii. Wyższej uczelni jednak nie doczekał się, gdyż w ówczesnych warunkach wystarczała Albertyna 7. D opiero m iasto przywrócone Polsce stało się miastem akademickim.

1 Andrzej Wakar: Kronika Qlsztyna 1945— 1950. Olsztyn 1972, s. 43, 65, 107.

2 Zofia K ic iń s k a i Eugeniusz Z a w a d z k i: Olsztyńskie — rozwój województwa w Polsce

Ludowej. Olsztyn 1971 s. 212.

3 Roman H r y c iu k : W yższa Szkoła Rolnicza w Olsztynie. W: Rocznik O lsztyński 1966. s. 306.

4 Czesław B r o w iń s k i: Olsztyn 1945— 1970. Olsztyn 1974 s. 68— 69.

5 Emilia S u k e r to w a -B ie d r a w in a , Bohdan W ila m o w s k i: Rozwój nauki w Olsztynie

po wyzwoleniu. W: Szkice Olsztyńskie. Olsztyn 1967 s. 339— 343.

6 Irena P ie tr z a k -P a w ło w s k a : Placówki naukowe Olsztyna. „Przegląd Zachodni” 1947

nr 7/8 s. 653; te jż e : S zczyty i niziny kulturalne województwa olsztyńskiego. „Przegląd Zachodni” 1947 nr 11/12 s. 1014.

7 Uniwersytet założony przez księcia Albrechta Hohenzolerna 17 sierpnia 1544 roku. Uczelnia ta odegrała ważną rolę w dziejach kultury polskiej. Andrzej S k r o b a c k i: Polacy

na wydziale lekarskim uniwersytetu w Królewcu. Olsztyn 1960 s. 8.

J. Lebiedziewicz

Najpierw powstała tu Akadem ia Prawa i Administracji. Było to zrozu­ miałe, b o m łode państw o potrzebowało kadr urzędniczych. Ż yw ot jej nie trwał długo. Po prostu funkcje kształcenia tego typu kadr przejęły wydziały prawne uniwersytetów. Zorganizowano natom iast uczelnię bardziej potrzebną rolniczym regionom- W armii i Mazur — najpierw W yższą Szkołę Rolniczą, a później — Akademię Rolniczo-Techniczną.

W kwietniu 1945 roku odbyło się w Ł odzi zebranie K om itetu Organi­ zacyjnego Akadem ii Administracyjnej (Akademii Służby Publicznej Ziem Odzyskanych). Inicjatorzy tego zebrania— tj. Polski Instytut Prawa A dm ini­ stracyjnego i Zarząd G łów ny Polskiego Związku Z achodniego — wychodzili z założenia, że odzyskane tereny wymagają wykształcenia pracowników administracji publicznej specjalnego typu posiadających ogólną wiedzę praw­ no-ekonom iczną, pogłębioną o wiadom ości administracyjne oraz wiedzę o odzyskanych terenach, szczególnie z dziedziny geografii, prahistorii, historii itp.

Za zgodą Ministerstwa Oświaty zorganizow ano przy Akademii A dm ini­ stracji w Ł odzi dwa kursy ogólnej wiedzy o Ziem iach Odzyskanych. U częszczało na'nie 300 osób, przeważnie ci, którzy wyjeżdżali na odzyskane tereny. Ponadto ogłoszono specjalny kurs dla nauczycieli, aby um ożliwić im zdobycie i później przekazywanie uczniom w szkole wiedzy o ziemiach odzyskanych. Łódź była . wówczas tym czasową bazą takich akcji, podejm o­ wanych w terenie. Latem 1945 roku podobny kurs zorganizowano również w O lsztyn ie8.

N a wiosnę 1945 — podczas tworzenia urzędów państwowych — okazało się, że w Okręgu M azurskim brakuje pracowników administracji. Powstające po wyzwoleniu liczne instytucje potrzebowały kwalifikowanych kadr. Napływ z innych regionów kraju był znikom y, a potrzeby duże, gdyż należało zorganizować od podstaw cały'ap arat władzy, administrację gospodarczą, szkolnictw o itd . 9 K oncepcję utworzenia wyższej uczelni w Olsztynie popierały szczególnie m ocno m iejscowe władze, którym zależało na jak najszybszym podjęciu pracy na miejscu przez jej absolw entów. C o do typu mającej powstać placówki zdania były podzielone. D om inow ały dwie tendencje. Jedni dom agali się uczelni humanistycznej, głównie prawno-ekonomicznej, drudzy uważali za konieczne utworzenie wydziału czy uczelni rolniczej. Za uczelnią humanistyczną wypowiadały się władze administracyjne oraz sądow­ nictwo, które najbardziej odczuwały brak ludzi wykształconych. Zwolennikami uczelni rolniczej byli natom iast działacze społeczno-gospodarczy. M iała ona też poparcie Mazurskiej W ojewódzkiej Rady Narodowej io.

Latem 1945 roku, kiedy większość profesorów wileńskich postanowiła związać się z innymi nowym i ośrodkami naukowym i kraju, zwłaszcza z Toruniem, zm alała szansa Olsztyna na utworzenie własnej uczelni typu rolniczego. W ówczas zwyciężyła koncepcja pow ołania wyższej szkoły

prawno-8 Antoni K w ia t k o w s k i: Akademia Prawa Administracyjnego w Olsztynie. „Kurier Co­ dzienny” 1945 nr 47 z. 24 VIII s. 6.

9 Emilia S u k e r to w a -B ie d r a w in a , Bohdan W ila m o w s k i, dz. cyt. s. 340. 10 Tamże s. 340.

-ekonom icznej, która zaspokoiłaby przede wszystkim potrzeby administracji ogólnej, gospodarczo-rolnej. N iejako zapoczątkowaniem działalności tej uczel­ ni stał się kurs zorganizowany przez olsztyński Oddział Polskiego Związku Zachodniego przy ścisłej współpracy miejscowych władz administracyjnych. G łównym i jego organizatorami b y li: ówczesny prezydent m iasta O lsztyna — Jan Trzopek i naczelnik W ydziału Urzędu Pełnom ocnika R ządu na Okręg M azurski — mgr Bronisław W iesiołowski. Celem kursu było dokształcanie pracowników, zatrudnionych w administracji. W ykładali na nim głów nie profesorowie Akademii Służby i Administracji Publicznej w Ł odzi, między innymi prof. dr Tadeusz Hilarowicz, były prorektor Uniwersytetu W ileńskiego, prof. dr Leszek W inowski i inni.

D u ża ilość chętnych do nauki oraz wielkie zapotrzebowanie na specja­ listów z dziedziny prawa i ekonom ii zachęciły d o pow ołania w O lsztynie stałej uczelni. Z inicjatywy kierownictwa i w ykładow ców kursu pełnom ocnik rządu na Okręg Mazurski, płk. Jakub Prawin, pow ołał kom itet organizacyjny, w skład którego weszli: Jakub Prawił} jako przewodniczący; Jerzy Burski — zastępca wicewojewody; naczelnik Bronisław W iesiołowski — jak o sekretarz. Członkami komitetu zostali: prof. dr Tadeusz H ilarowicz; kurator Okręgu Szkolnego — Zygmunt Szulczyński; prezydent m iasta Olsztyna — Jan Trzo­ pek; dyrektor Izby Skarbowej — mgr M ieczysław Sawicki; dyrektor P U R (Państwowy Urząd Repatriacyjny) — Tadeusz P ału ck i; naczelnik W ydziału Inspekcji Starostw — Stanisław W alewicz 1i.

W dniu 7 sierpnia 1945 roku pełnom ocnik rządu na okręg M azurski, płk dr Jakub Prawin, wydał decyzję o utworzeniu w Olsztynie Akadem ii Administracyjnej. W ówczesnej sytuacji prawnej pełnom ocnik rządu m ia ł formalne podstawy do pow ołania takiej placówki. Decyzja ta m iała jednak charakter tymczasowy, poniew aż Okręg M azurski nie został jeszcze objęty polską ustawą o szkołach akademickich, a dawne akty p r a ln e przestały obowiązywać jako sprzeczne z duchem państwowości polskiej. Otwarcie pierwszej wyższej uczelni na Warmii i M azurach było uzasadnione nie tylko potrzebami chcącej kształcić się m łodzieży oraz tworzącej się administracji, ale m iało również znaczenie polityczne. Prof. Hilarowicz pisał: „Chodzi, wobec patrzącej na nas Europy, o jak najszybsze i wszechstronne w yekspono­ wanie polskiej działalności na tych terenach” 12.

Z chwilą podjęcia decyzji o utworzeniu uczelni profesor H ilarowicz roz­ począł intensywne starania o jak najszybsze uruchomienie tejże placówki. Już 12 sierpnia 1945 roku zostało wydane obwieszczenie o wpisach słuchaczy na I rok Akademii Administracyjnej. N a studium m ogły być przyjęte osoby, posiadające świadectwo dojrzałości oraz nie posiadające go, ale m ogące się wykazać praktyką w urzędach państwowych. D n ia 14 sierpnia 1945 roku prof. Hilarowicz w piśmie do pełnom ocnika rządu, Jakuba Prawina, przed­ stawił koncepcję organizowanej placówki. Inform ował, że w O lsztynie nosić

i* Pobyt w Olsztynie rektora Akademii. „Głos Ziemi” nr 4 s. 3.

i2 Pismo Tadeusza Hilarowicza do Jana Trzópka z 7 1 1946 r. Archiwum Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie [dalej AART] Zespół Akt Studium Prawno-Administracyjne przy Wydziale Prawno-Ekonomicznym w Toruniu (dot. SPA) [dal. Zespół SPA] sygn. t. 1. 1/1 s. 71; Tadeusz H ila r o w ic z : W yższa uczelnia w Olsztynie, w oparciu o U M K w Toruniu. „Głos Demokratyczny” z 28. X 1946 r. s. 6.

322 J. Lebiedziewicz

ona będzie nazwę Akademii Prawno-Administracyjnej. Studia miały być trzyletnie, a program wypełniać zagadnienia prawno-ekonom iczne z szerokim uwzględnieniem wiedzy o Ziem iach Odzyskanych. Prof. Hilarowicz przedstawił wstępny program zajęć I roku oraz budżet uczelni. W roku akademickim 1945/1946 miały być wykładane następujące przedmioty: prawo rzymskie — 60 g o d zin ; historia ustroju Polski — 60 g o d zin ; dawne prawo (karne) Polski — 20 g o d zin ; ogólna teoria prawa — 70 g o d zin ; historia prawa na Zachodzie Europy — 40 g o d zin ; nauka administracji i ogólna teoria prawa administracyj­ n e g o — 70 godzin; prahistoria Ziem O dzyskanych— 10 godzin; historia Ziem Odzyskanych — 40 god zin ; geografia polityczna i gospodarcza Ziem Odzyska­ nych — 40 godzin. Łącznie planow ano 450 godzin wykładów rocznie, a w cią­ gu roku akadem ickiego 1945/46 — od 1 października do 30 czerwca — m iało się odbyć 15 godzin wykładów tygodniow o >3.

W pierwszym budżecie uczelni przeznaczono dla pięciu profesorów po 5 000 złotych miesięcznie, co m iało łącznie wynosić ok oło 300 000 złotych rocznie. D o tych wydatków należałoby doliczyć wynagrodzenia sił pom oc­ niczych (asystentów), ryczałtowo 10 000 złotych miesięcznie czyli 120 000 złotych w ciągu roku. Prof. Hilarowicz zwracał się z apelem do gminy miasta Olsztyna, aby przyjęła ona uczelnię na swój k o s z t14. Przesyłał jako załączniki pierwsze skrypty d o nauki administracji i ogólnej teorii prawa administracyjnego. Profesorowi zależało, aby studia w powstającej placówce były od początku na wysokim poziom ie, aby nauczanie było wzorowe, zaś słuchacze dysponowali wartościowym i podręcznik am i^ .

D nia 18 września 1945 roku odbyła się w Łodzi konferencja, w której uczestniczyli: Bronisław Latosiński, wym ieniony tylko z nazwiska — M rozo- wicz i rektor Akadem ii Administracyjnej w Olsztynie — Tadeusz Hilarowicz. Uczestnicy narady upoważnili prof. Hilarowicza oraz prorektora prof. Stanisława Zajączkowskiego do podjęcia starań o zapewnienie placówce sił naukowych 16. N a posiedzeniu kom itetu organizacyjnego 19 października

1945 roku postanow iono, że uczelnię będzie finansow ać gmina miasta Olsztyna. M iało to być rozwiązanie tym czasowe, G m ina miasta Olsztyna postanowiła zawrzeć tę umowę z prof. Hilarowiczem jako rektorem oraz z prof. Zajączko- skim jako prorektorem Akadem ii (w imieniu prof. Zajączkowskiego umowę podpisał prof. Hilarowicz). W m yśl tej um ow y wyżej wymienieni zostali pracownikami kontraktowymi gminy w Olsztynie w roku akademickim 1945— 46, aż do lipca 1946 roku. Z um owy wynikało, że obaj profesorowie mieli pobierać uposażenie równe wynagrodzeniu profesorów szkół akademic­ kich (IV grupa), ze wszystkimi dodatkam i dla profesorów zwyczajnych. Ich obowiązkiem było prowadzenie 5 godzin wykładów w tygodniu oraz 2 godzin ćwiczeń, lub 6 godzin wykładów. Za każdy tydzień m iano wypłacać profe­

13 Pismo Tadeusza Hilarowicza z 14 VIII 1945 r. do Pełnomocnika Rządu Jakuba Prawina. AART. Zespół SPA sygn. t. 1. 1/1 s. 10.

14 Pismo Tadeusza Hilarowicza do Zarządu Miejskiego w Olsztynie z 21 sierpnia 1945 r. AART. Zespół, SPA sygn. t. 1. 1/1 s. 70.

15 Pismo Tadeusza Hilarowicza z 28 sierpnia 1945 r. do Pełnomocnika Rządu Jakuba Pra­ wina. AART. Zespół SPA sygn. t. 1. 1/1 s. 44.

16 Protokół z posiedzenia Komitetu Organizacyjnego Akademii Administracyjnej w Łodzi z 18 września 1945 r. AART. Zespół SPA sygn. t. 1. 1/1 s. 28.

sorom ćwierć miesięcznej pensji oraz zwracać koszty podróży i diety po 300 złotych za każdy dzień pobytu w Olsztynie. D o końca lipca 1946 roku prof. Hilarowicz miał otrzymywać dodatek rektorsk i17.

D nia 22 września 1945 roku delegacja kom itetu organizacyjnego złożyła memoriał u ministra o św ia ty 18. N ie czekając na zatwierdzenie uczelni przez M inisterstwo Oświaty, zorganizow ano 19 października 1945 inaugurację roku akademickiego. Oprócz przedstawicieli władz regionu mazurskiego wziął w niej udział przedstawiciel m iasta W arszawy — W incenty Cudny, poniew aż stolica patronowała akcji osiedleńczej w O lszty n ie19. O tej imprezie „Tygodnik D em okratyczny” z 28 października 1945 roku napisał: „W dniu 19 paź­ dziernika r.b. odbyła się w wielkiej sali U rzędu W ojewódzkiego w O lsztynie inauguracja 1-szego roku akadem ickiego 1945/46. N a uroczystości tej przem a­ wiali pełnom ocnik rządu dr Prawin, rektor Akadem ii Administracyjnej prof. H ilarowicz, delegat m.st. Warszawy, wiceprezes Miejskiej Rady N a r o ­ dowej ob. W. Cudny, wiceprezydent m. Olsztyna ob. Trzopek i przedsta­ wiciel m azurskiego okręgu Polskiego Związku Z achodniego ob. Szpaderski. U roczystość m iała charakter ogrom nie podniosły [...] delegat m . W arszawy ob. Cudny podkreślił, że otwarcie Akadem ii Administracyjnej „na tropach Sm ętka”, na ziemi, która zdawała się być raz na zawsze zniem czona, jest wydarzeniem niezwykłej wagi i pierwszorzędnej d oniosłości, zwłaszcza otwarcie Akademii Administracyjnej na tej ziemi jest sym bolem pow rotu prawa na te ziem ie, które dotąd były rządzone gwałtem i bezpraw iem ; otwarcie tej uczelni jest jednocześnie dow odem , że sadowim y się na tych ziem iach m ocno. Ob. Cudny odczytał też list prezydenta m. W arszawy inż. Tołw ińskiego do rektora Hilarowicza. Przedstawiciel Polskiego Związku Z achodniego ob. Szpa­ derski podkreślił m.in., że otwarcie Akadem ii w Olsztynie spełnia najwyższe marzenia przedstawicieli ludności miejscowej” .

W pierwszym okresie znaczny wkład w rozbudowę olsztyńskiej uczelni w niósł prof. Hilarowicz. Podejm ował starania o pozyskanie dla nowej pla­ cówki oświatowej jak najlepszych kadr, zarów no z pośród osób dojeżdża­ jących, jak i miejscowych. D b ał o zaopatrzenie studentów w potrzebne

im skrypty oraz interesował się funkcjonowaniem administracji nowej aka­ demii. Chcąc pozyskać jak najlepszych w ykładow ców , nawiązywał kontakty i zaproponował pracę w Olsztynie prof. drowi Juliuszowi Villaum e’owi jako zastępcy profesora historii nowożytnej; prof. dra Jakuba Sawickiego z U n i­ wersytetu Jagiellońskiego pozyskał d o wykładania przedm iotu: administracja Ziem Odzyskanych; prof. dra W acława O suchow skiego z Lublina — d o przed­ m iotu: zasadnicze wiadom ości z prawa rzym skiego; prof. dra A dam a Vetula- niego, wykładowcę Uniwersytetu Jagiellońskiego, do przedm iotu: historia prawa polskiego; dra Stanisława G ondow skiego ze Szkoły Głównej H andlo­ wej w Łodzi — do przedmiotu: geografia gospodarcza i polityczna oraz rektora tejże Szkoły Głównej Handlowej, prof. dra Jerzego Lotha — do

17 Protokół z posiedzenia Komitetu Organizacyjnego Akademii Administracyjnej w dniu 19 X 1945 r. AART. Zespół SPA.

is Memoriał w sprawie założenia wyższej uczelni administracji publicznej w Olsztynie. AART. Zespół SPA sygn. t. 1. 1/1 s. 25.

19 Pismo Tadeusza Hilarowicza do Jana Tołwińskiego w sprawie inauguracji roku akade­ mickiego, która nastąpi 18 października 1945 r. AAR T. Zespół SPA. sygn. r. 1. 1/1 s. 47.

¿v'$W

324 J. Lebiedziewicz

przedm iotu geografia gosp odarcza2«. N a przeszkodzie zatrudnienia tych profesorów stanęły jednak względy natury finansowej. Uczelnia nie była w stanie pokryć kosztów dojazdów tylu wykładow ców 21. Część zajęć podjęli się prowadzić miejscowi wykładowcy. Emilia Sukertowa-Biedrawina wykładała historię Warmii i Mazur, Franciszek M oczulski — wstęp d o ekonom ii politycz­ nej i historię narodów Z SR R , a wstęp d o nauki skarbowości — Przystasz. Początkow o wszystkie zajęcia odbyw ały się nieregularnie. N iezw ykle do­ niosły wkład w organizację pierwszej olsztyńskiej szkoły wyższej w niósł pełno­ m ocnik rządu na Okręg M azurski, płk. Jakub Prawin. Prof. Hilarowicz napisał: „Stwierdzam, że start uczelni, m im o tak trudnych warunków, gdzie trzeba było wszystko tworzyć od podstaw był znacznie szybszy, niż innych uczelni, mających już przecież tradycję” 22. A w liście do pełnom ocnika rządu z 25 września 1945 roku stwierdził: „[...] nasza akcja organizacyjna idzie jak najlepiej przede wszystkim dzięki tak wielkodusznem u ustosunkowaniu się ob. Pełnom ocnika Rządu do sprawy pierwszej w dziejach Polski wyższej uczelni dla Warmii i Mazur, co przyszli historycy kultury polskiej nie­ wątpliwie należycie ocenią. Już obecnie mam sposobność słyszeć, że akcja ob. płk. na wszystkich polach m oże być wzorem dla innych okręgów Ziem O dzyskanych”.

N a przełomie listopada i grudnia uczelnia borykała się z wielom a kłopo­ tami. Odszedł ze stanowiska pełnom ocnika rządu płk. Prawin, nastąpiła też zm iana na stanowisku prezydenta miasta. D nia 14 grudnia 1945 roku odbyło się w biurze wojew ody Jerzego Burskiego posiedzenie kom itetu organizacyjnego uczelni, na którym profesor Hilarowicz złożył sprawozdanie z dotychczasowej działalności tej placówki. D o tej pory wykłady prowadzili jedynie: Emilia Sukertowa-Biedrawina (ruch polski na Warmii i Mazurach) i prof. Hilarowicz miał w październiku i w połow ie grudnia wykłady z ogólnej teorii prawa administracyjnego, nauki administracji i prawa rzym­ sk ie g o 23. Ćwiczenia prowadził mgr Jerzy Trzopek. Pierwszymi profesorami zwyczajnymi uczelni byli: rektor prof. Tadeusz Hilarowicz i prorektor prof. Stanisław Zajączkowski. U czelnia stała się instytucją miasta Olsztyna, a subwencje na jej utrzymanie m iał płacić Urząd W ojewódzki ze skarbu państwa.

D n ia 28 grudnia 1945 roku przesłano do M inisterstwa Oświaty program wykładów, za podstawę którego przyjęto program uniwersyteckich wydziałów prawno-ekonom icznych. Pierwszy rok studiów miał dać słuchaczom podstawy wiedzy prawno-historycznej, znajom ość historii Ziem Odzyskanych, ogólną wiedzę z zakresu prawa jako podstawę d o dalszych studiów oraż niezbędne wiadom ości z dziedziny prawa administracyjnego.

Z inicjatywy prof. Hilarowicza utworzony został w Ł odzi 24 stycznia 1946 roku K om itet Przyjaciół Warmii i Mazur. Planowano, że będzie on miał

20 protokół z posiedzenia Komitetu Organizacyjnego Akademii Administracyjnej z 14 grud­ nia 1945 r. AART. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/1.

21 T. H ila r o w ic z , W yższa..., dz. cyt. s. 6.

22 Pismo Tadeusza Hilarowicza do Pełnomocnika Rządu Jakuba Prawina z 27 listopada 1945 r. AART. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/1 s. 65.

23 Protokół z zebrania wykładających w Akademii Administracyjnej z 14 grudnia 1945 r. AART. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/1 s. 33.

zasięg ogólnopolski i dwa podstaw ow e cele: współudział w akcji organizo­ wania wakacji w ychowaw czo-wypoczynkow ych dla m łodzieży akademickiej, pracowników um ysłowych i fizycznych z Polski centralnej na Warmii i M azurach oraz udzielenie pom ocy Okręgowi M azurskiem u w akcji repoloni- zacyjnej, w dostarczaniu dla tego regionu książek, czasopism , w organizowaniu b ib liotek ,. uniwersytetów powszechnych i wiejskich, odczytów itp. Najpierw planow ano zorganizować uniwersytet powszechny przy Akadem ii Adm inistra­ cyjnej, a następnie w p oszczególnych miastach i m iasteczkach regionu oraz w kilku centrach w iejskich24.

Akademia Administracyjna w Olsztynie oparta została na wzorze Akadem ii Służby i Administracji Publicznej w Łodzi i d o sw ego programu wprowadziła dodatkow e przedmioty, podyktow ane przez potrzeby regionu i Ziem O dzyska­ nych. Były one reprezentowane w programie uczelni również p o kolejnych reorganizacjach aż do zakończenia pracy akademii w 1950 r.

Kolejnym i dyrektorami administracyjnymi pierwszej uczelni Olsztyna byli miejscowi praw nicy: mgr Jan Trzopek oraz M arian Palamarezyk (do kwietnia 1948 roku). Zlecone wykłady i ćwiczenia ze studentami prowadzili prawnicy: mgr Antoni W ojskowicz — z prawa cywilnego, mgr M arian Palamarezyk — z prawa państwowego, mgr Jan M isiura — z prawa m iędzynarodowego, mgr Alfred Feliksiewicz — z postępow ania administracyjnego, mgr W iktor Jaśkiewicz — wstęp d o nauk prawnych i zajęcia z logiki, mgr Julian Sekita — z ustroju i prawa Z SR R , mgr M ieczysław Sawicki — ze skarbowości i prawa podatkow ego, mgr Kazimierz Szczurzewski — z prawa agrarnego, mgr Sta­ nisław K otow ski — z postępow ania karnego oraz mgr W acław M asow icz z prawa karnego materialnego.

Brak profesorów, którzy związaliby się na stałe z placówką, zm uszał do zrezygnowania z rangi uczelni o prawach akademickich i wybraniu statusu wyższej szkoły zawodowej. W związku z tym na posiedzeniu 30 stycznia 1946 roku K om itet Organizacyjny uległ rozwiązaniu, a na jego miejsce u tw o­ rzono Radę N aukow ą Wyższej U czelni, złożoną ze wszystkich w ykładow ców. Dyrektorem i przewodniczącym tej rady wybrano prof. fiilarow icza, a wice­ dyrektorem i zastępcą został mgr Jan Trzopek. U stalon o również now ą nazwę uczelni. Brzmiała óna: W yższa Szkoła Prawno-Ekonom iczna. Postanow iono opracować listę wykładow ców, którzy wyrazili już zgodę na podjęcie pracy w tej uczelni oraz profesorów, których zam ierzano zaprosić d o współpracy. Zakres studiów i czas ich trwania miały być takie same, jak na odpow iednich wydziałach uniwersyteckich. Zmiana W stosunku do założeń polegała na tym, że nowa uczelnia nie posiadała prawa nadawania stopni naukowych 25.

Pod względem formalno-prawnym uczelnia była własńością m iasta Olsztyna. Celem stworzenia jej warunków do sam odzielnego istnienia pow ołano T ow a­ rzystwo Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej. P o zarejestrowaniu 18 kwiet­ nia 1946 roku statutu tego towarzystwa i samej szkoły przez wojewodę olsztyńskiego, uczelnia stała się własnością Towarzystwa. N a walnym zebraniu członków towarzystwa wybrano radę uczelni oraz zarząd uczelni, które wraz

. 24 Protokół z posiedzenia Komitetu Przyjaciół Warmii; i Mazur z 24 stycznia 1946 r. w Łodzi. AART. Zespół SPA. sygn. t. 2. 2/14 s. 17.

25 Protokół z posiedzenia Komitetu Organizacyjnego Akademii, AAR T. Zespół SPA.

326 J. Lebiedziewicz

z wojewódzkim i i miejskimi władzami czyniły nadal starania o rozwój now o utworzonej uczelni oraz o zdobycie dla niej praw uczelni akademickiej. Zatwierdzony przez władze uczelni statut dawał tej placówce osobow ość prawną na podstawie ustawy z 1937 roku o prywatnych szkołach w yższych 26. W łaścicielem szkoły było Towarzystwo W SPE w Olsztynie. Przejściowo m iała to być uczelnia jednowydziałowa, przygotowująca słuchaczy d o pracy w dziedzinach prawno-ekonom icznych — przede wszystkim na Ziemiach Odzyskanych.

D o Rady Naukowej uczelni — powołanej na pierwszym walnym zebraniu członków Towarzystwa W SPE, 30 stycznia 1946 roku — zostali wybrani: wojewoda — dr Zygmunt R obel; wicewojewoda — Tadeusz K rzysztof K o ra l; prezes Sądu Apelacyjnego — Bronisław Steinman; kurator — Zygmunt Szul- czyński; Bohdan W ilamowski; posłow ie: Ryszard K alinowski i Stefan Cen- drowski oraz prezydent miasta Olsztyna — Tadeusz P a łu c k i 27. Statut WSPE składał się z pięciu rozdziałów, określających nazwę, cel, osobow ość prawną, język urzędowy, władze uczelni, organizację nauczania, zmiany w statucie

i przepisy przejściowe 28.

W latach 1945— 1947 na olsztyńskiej uczelni studiow ało ok oło 700 osób, których połow ę stanowili studenci p o maturze, a drugą połow ę tzw. wolni słuchacze, chcący — m im o braku uprawnień d o zdawania egzaminów — posiąść jak najwięcej wiadom ości, by w ten sposób podwyższać swoje kwalifikacje do pracy w administracji, szkolnictwie i w różnych przedsię­ biorstwach, które zagospodarowywały ziemię warmińsko-mazurską. Uczelnia w tych latach musiała zaspokajać głód wiedzy tych, którym wojna przerwała naukę, a którzy p o wyzwoleniu włączyli się w nurt życia społeczno-gospodar­ czego i zmuszeni byli pracować zaw odow o, a na naukę m ogli poświęcać tylko wieczory, dni wolne od pracy i urlopy. Pęd do wiedzy był ogromny, toteż liczba studentów stale wzrastała, a działalność uczelni rozwijała się spontanicznie. Ponieważ słuchacze uczelni byli zatrudnieni w różnych insty­ tucjach, zajęcia odbywały się w godzinach popołudniowych — od 16 do 20. Studiujący nie tylko nie otrzymywali stypendiów, ale nawet sami płacili składki na rzecz uczelni.

Celem zapewnienia uczelni trwałości, a szczególnie zagwarantowania jej pracy w roku akademickim 1946/1947, wiosną 1946 roku zw rócono się do M inisterstwa Oświaty o zatwierdzenie statutu szkoły oraz o zgodę na dalsze

26 Dziennik Ustaw RP z 1937 r., Nr 13, poz. 89, Ustawa z dnia 22 lutego 1937 r.

0 prywatnych szkołach wyższych. Art. 1/1 „Za prywatne szkoły wyższe w rozumieniu ustawy

niniejszej uważa się prywatne szkoły wyższe, nie objęte ustawą z dnia 15 III 1933 r. o szkołach akademickich (Dz. U. RP Nr 29, poz. 247). Szkoły te mają na celu nie tylko kształcenie 1 wychowanie młodzieży na świadomych swych obowiązków obywateli Rzeczpospolitej, ale także przyczynianie się do rozwoju odpowiednich gałęzi wiedzy”.

Art. 4 /l „Władzami szkoły wyższej są dyrektor szkoły i rada szkoły. W skład rady szkoły wchodzą dyrektor, nauczyciele i przedstawiciel właściciela, szkoły. Statut szkoły może przewi­ dywać udział w radzie szkoły znawców odpowiednich dziedzin wiedzy lub innych osób”.

2? Protokół z posiedzenia Komitetu Organizacyjnego Akademii Administracyjnej z 30 stycz­ nia 1946 r. AART; Bolesław K r a s ie w ic z : Odbudowa Szkolnictwa Wyższego w Polsce Ludowej

w latach 1944— 1948. Wrocław 1976 s. 118.

28 Statut W yższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej w Olsztynie. AART. Zespół SPA. sygn. t. 2.

kontynuowanie zajęć. Z projektu budżetu, załączonego do pism a, wynikało, że podstawą finansową szkoły m iały być wpłaty członków towarzystwa, szczególnie osób prywatnych oraz rad narodowych. U czelnia nie m iała stałych dochodów . Starała się o pieniądze z różnych źródeł, m iędzy innymi zdobywała je z Ministerstwa Ziem Odzyskanych oraz z funduszów W oje­ wódzkiej Rady N arodowej. D alsze losy olsztyńskiej szkoły wyższej były jednak nadal niepewne. N a naradzie, która odbyła się w dniu 8 czerwca 1946 r., sprawozdanie z pobytu w Warszawie złożył J. Urbański. W czasie kon- , ferencji w M inisterstwie Oświaty z udziałem wiceministrów W ładysława Bieńkowskiego oraz Stanisława Arnolda stwierdzono, że do chwili uzyskania koncesji Ministerstwa Oświaty na prowadzenie wyższej uczelni, zgodnie z usta­ wą o prywatnych szkołach wyższych z 1937 roku, nie m oże być m ow y o wyzna­ czeniu rektora tej placówki. Inform owano, że używanie tytułu rektora uczelni, bez uzyskania zatwierdzenia ze strony Ministerstwa, m oże pociągnąć za sobą bardzo przykre konsekwencje i dlatego obsadzenie stanowiska rektora należy załatwić w porozum ieniu z M inisterstwem Oświaty, p o uzyskaniu koncesji na prowadzenie u czeln i29. W obec coraz większego rozwoju uczelni nie było m ożliw e kierowanie nią przez osoby dojeżdżające. N a początku czerwca 1946 roku prof. Hilarowicz zrzekł się tytułu dyrektora, a kierownictwo szkoły objął prezes Sądu Okręgowego w Olsztynie — Jan S ek ita30.

Podczas rozm owy, którą odbył profesor Hilarowicz z drem M arowskim , wicedyrektorem Departam entu N au k i i Szkół W yższych M inisterstwa Oświaty dnia 22 czerwca 1946 roku, postanow iono że:

— uczelnia będzie nosić nazwę Wyższej Szkoły Prawno-Administracyjnej, — wykładowcy będą składać się z osób m iejscowych oraz dojeżdżających, — studia będą trwały trzy lata,

— do programu zajęć uczelni powinny być wprowadzone podstaw ow e zagad­ nienia z zakresu rolnictwa, przemysłu i rzem iosła31.

D r Marowski zaproponował, aby w Radzie Naukowej uczelni zasiadał stały delegat Rady W ydziału Prawa U M K w Toruniu w celu utrzymywania z tym najbliższym ośrodkiem akademickim naukow ego k on ta k tu 32. W ażną rolę w zbliżeniu uczelni z U M K w Toruniu odegrał prof. Hilarowicz, który bardzo troszczył się o los olsztyńskiej placówki. D n ia 13 kwietnia 1946 roku udał się do Torunia w celu pozyskania tamtejszych naukow ców d o pracy w Olsztynie. U d ało się mu nakłonić do współpracy prof. dra W łady­ sława Nam ysłow skiego, prof. dra K arola K orany’ego oraz prof. dra W oj­ ciecha Hejnosza. D ziekan W ydziału Prawa, prof. N am ysłow ski, wyraził zgodę, aby „delegat — łącznik’* Rady W ydziału Prawa U M K zasiadał w Radzie Naukowej uczelni w Olsztynie. Decyzją M inisterstwa Oświaty z 5 października 1946 roku rektorat Uniwersytetu M ikołaja Kopernika w Toruniu został upoważniony do przejęcia Szkoły Prawno-Ekonomicznej w Olsztynie i prze­ kształcenie jej w filię swego W ydziału Praw no-Ekonom icznego pod nazwą':

29 Protokół z zebrania Towarzystwa Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej w Olsztynie z 8 czerwca 1946 r. AART. Zespół SPA. sygn. t. 2. 2/14.

30 T. H ila r o w ic z , W yższa..., dz. cyt. s. 6.

31 Pismo Tadeusza Hilarowicza z 24 czerwca 1946 r. do Zarządu Uczelni. AART. Zespół SPA. sygn. t. 2. 2/13.

328 J. Lebiedziewicz

Studium Prawno-Ekonom iczne w Olsztynie. Powstanie tej placówki było w głównej mierze zasługą samych słuchaczy, którzy najróżniejszymi drogami starali się o wyjednanie pozytywnej decyzji Ministerstwa. D nia 7 października

1946 roku delegacja Olsztyna, pod przewodnictwem J. Sekity, została przy­ jęta przez rektora i senat U M K w Torurtiu33.

Pismem z 9 października 1946 roku minister Czesław W ycech upoważnił rektora U M K d o otwarcia Studium Prawno-Administracyjnego przy Wydziale Prawno-Ekonom icznym w Toruniu z siedzibą w Olsztynie. W związku z ofertą Towarzystwa Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej pokrycia kosztów funkcjo­ nowania uczelni, minister prosił o zawarcie um owy z towarzystwem. M ini­ sterstwo Oświaty oświadczyło, że nie będzie w stanie przydzielić kredytów ani na wydatki personalne, ani na inne cele Olsztyńskiego studium 34. W dniu 19 października 1946 roku została zawarta um owa między U n i­ wersytetem im. M ikołaja Kopernika w Toruniu i zarządem Towarzystwa Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej w Olsztynie, normująca zasady funkcjo­ nowania i wzajemne obowiązki. W myśl tej um owy, podpisanej z przedstawi­ cielem rektoratu U M K , Towarzystwo W SPE przyjęło na siebie obowiązek dostarczenia lokalu i pokrycia wszystkich potrzebnych kosztów w związku z powołaniem Studium Prawno-Administracyjnego w O lsztynie35.

Inauguracja now ego roku akademickiego odbyła się 26 października 1946 roku. „W iadom ości M azurskie” z 26 października 1946 roku tak pisały o tym wydarzeniu: „W dniu 26 mb. sfery kulturalne Olsztyna przeżyły podniosłą uroczystość. Studium Akademickie, jako filia Uniwersytetu Toruń­ skiego, stało się faktem. Przepełniona publicznością sala M ikołaja Kopernika na Zamku olsztyńskim była świadkiem tradycyjnej inauguracji roku akade­ m ickiego [...]”, „W rzeźbionych fotelach, w których d o niedawna rozpierała się pruska buta, zasiedli: reprezentant Jego M agnificencji Rektora Uniwersy­ tetu Toruńskiego im. M . Kopernika, prof. dr W ojciech Hejnosz,. prof. dr Karol Koranyi, adiunkt dr Adam Dygała, prezes PZZ Emil Ogłoza. W stylowych fotelach „drążkowych” jako gości widzieliśmy wojewodę ob. Stanisława Rejniaka, administratora diecezji ks. dra Benscha, kanclerza ks. dra K obyłeckiego, prezesa Steinmana, kuratora Szulczyńskiego, naczelnika Jana D ębskiego, mgr Szygułę, ob. K alinow skiego, prezesa Fredewicza i wielu innych [...]. Prof. dr K . Hartleb, zabierając głos, wskazał, że takie uroczy­ stości, jak obecna, zmuszają do refleksji, a to ze względu na wielką tradycję i ze względu na szukanie prawdy oraz twórczość naukową. Zwracając się do młodzieży rzekł: [...] spotyka W as wielki zaszczyt, gdyż dziś zostaniecie przyjęci w poczet społeczeństwa akademickiego. N iech z katedr płyną słowa, które będą czystym pokarmem prawdy i nauki” .

Poważnym osiągnięciem olsztyńskiej placówki było zasilenie jej wykładow­ cam i z Torunia, którzy systematycznie dojeżdżali na zajęcia. Byli to profeso­ rowie: Karol Koranyi, M ichał W yszyński, W ojciech Hejnosz, Władysław

33 „Ziemia Pomorska” z 12 października 1946 r. nr 277 s. 5.

34 Pismo ministra Czesława Wycecha z 9 października 1946 r. do Rektora Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. AART. Zespół SPA. sygn. T. 2. 2/13 s. 40.

35 Umowa pomiędzy Uniwersytetem im. Mikołaja Kopernika w Toruniu a Zarządem Towarzystwa Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej w Olsztynie. AART. Zespół SPA. sygn. t. 2. 2/12.

N am ysłow ski, W iktor K ornatowski. Jerzy Śliwow ski, W acław Brzeziński, W acław K unicki, Stefan Buczkowski oraz zastępca profesora — dr W itold Olszewski; ponadto doktorzy — Stefan Prószyński, Tadeusz Cieślak i inni.

Słuchaczami II roku studiów w roku akademickim 1946/1947 były 52 osoby. Ich pochodzenie społeczne to w 37% — rolnicy, w 29,9% — robotnicy, 3% — inteligencja pracująca, 4,1% — kupcy, adwokaci i lekarz. Sale w ykładow e były wykorzystane każdego dnia, także w niedzielę.

W tym czasie też zostały zorganizow ane przez K o ło Prawników i przez TPM SW kursy księgowości dla początkujących i dla zaaw ansowanych. Kursy te wyszkoliły kilkuset księgowych dla Olsztyna i województwa, cieszyły się dużą popularnością. Program był poszerzony o przedm ioty z prawa skarbowego, podatkow ego, ubezpieczeń społecznych, historii Warmii i Mazur oraz wiadom ości o Polsce i świecie współczesnym . U ruchom iono również w Olsztynie pierwsze kursy języków obcych: rosyjskiego i angielskiego.

N a nadzwyczajnym posiedzeniu Egzekutywy Nauczycielskiej przy K W PPR .18 stycznia 1947 roku postanow iono wystąpić z inicjatywą wstępnego roku studiów przy SPA. Stwierdzono dotkliwy brak takiego wstępnego roku, na którym m ogłaby się przygotować do studiowania przede wszystkim m łodzież robotnicza i chłopska, która nie miała możliwości zdania egzaminu dojrzałości. Sekcja oświatowa KW PPR przesłała konieczne w tej sprawie pism a do dyrektora SPA i K C P P R 36. M inister Oświaty wyraził zgodę na utworzenie kursu w stępn ego37. N a słuchaczy kursu wstępnego zostało przyjętych kilku­ nastu funkcjonariuszy U B , kilkunastu wojskowych z jednostek K B W nr 1729 oraz członków ZW M 38. Utw orzyli oni K o ło Akadem ickiego Związku W alki M łodych — „Życie”, liczące 19 osób 39. N a wstępnym roku studiów odbywały się zajęcia z następujących przedm iotów [w tygodniowym wymiarze godzin]:

Przedmiot Kierunek humanist. Przyrod. Matema­ tyczno-przy­ rodniczy ’nauka o Polsce 3 3 3 język polski 6 5 5 historia 5 3 3 język łaciński 4 .— —

język obcy nowożytny 4 — —

matematyka 2 5 9 fizyka ' 2 4 . 6 chemia 2 4 3 biologia 3 6 3 geografia 2 3 2 rysunek 2 ' 2 2

36 Archiwum Komitetu Wojewódzkiego PZPR [AKW PZPR] w Olsztynie sygn. l/VII/6. 37 Zarządzenie Ministra Oświaty z 21 października 1947 r. o wyrażeniu zgody na otwarcie kursu wstępnego. AART. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/9.

38 Pismo Mariana Palmarczyka do Ministra Oświaty z 11 października 1947 r. AART. Zespól SPA. sygn. t. 1. 1/9.

39 Pismo Akademickiego Związku Walki Młodych z 3 grudnia 1947 r. do dyrekcji kursu wstępnego SPA. AART. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/9 s. 32.

330 J. Lebiedziewicz

Pod koniec całorocznego cyklu szkolenia odbyły się egzaminy. P op u szczon o d o nicii 43 studentów, zdało 39, a 4 osoby m iały to uczynić w późniejszym term inie40.

W roku akademickim 1946— 1947 wykłady na I roku studiów rozpoczęły się 27 października 1946 roku i były w zasadzie takie same jak na W ydziale Prawno-Ekonom icznym U M K . Program studiów uwzględniał jednak potrzeby olsztyńskiego województwa. W przededniu sesji egzaminacyjnej pow ołano komisję weryfikacyjną dla SPA, w skład której wchodzili: prof. K arol K ora- nyi jako przewodniczący, prof. W ładysław N am ysłow ski. Julian Sekita i M arian Palamarczyk — człon k ow ie4!. W styczniu 1947 roku odbyły się w Olsztynie pierwsze egzaminy, d o których dopuszczono 36 studentów po pierwszym roku. W szyscy, którzy przystąpili do egzaminów, złożyli je z pom yślnym i wynikami i zwrócili na siebie uwagę dużi£ pracowitością. Podczas egzam inów olsztyńscy studenci osiągnęli przeciętne oceny wyższe aniżeli ich koledzy z Torunia. Szkoła zdobywała coraz większą popularność. Liczba studiujących doszła w 1948 roku d o 700.

Program zajęć m ożna podzielić na następujące działy: I rok studiów

1. Historia

a) ustroju Polski

b) doktryn politycznych i prawnych c) Ziem Odzyskanych

d) Warmii i Mazur 2. Prawo

a) prawo rzymskie b) ogólna teoria prawa

c) prawo administracyjne i administracja

3. Przedmioty praktyczne

a) księgow ość '

b) ekonom ika obrotu c) organizacja obrotu

4. Sprawy zagraniczne .

a) stosunki z Z SR R

II rok studiów

a) nauka prawa: politycznego (prawo państwowe) b) karnego

c) cywilnego

d) administracyjnego e) handlowego

40 Pismo z 21 czerwca 1948 r. Kierownika wstępnego roku studiów do prof. Władysława Namysłowskiego. AART. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/9 s. 47.

41 Pismo prof. Władysława Namysłowskiego do Studium Prawno-Administracyjnego w Olsztynie z 15 listopada 1946 r. AAR T. Zespół SPA. sygn. t. 1. 1/2 s. 17.

III rok studiów

1) polityka postępowania wobec osób i grup społecznych 2) prawo międzynarodowe

3) socjologia

4) ustawodawstwo pracy a) organizacja pracy b) ekonom ika rolnictwa

Uczelnia prowadziła dla słuchaczy I roku prosem inaria z prawa i eko­ nom ii, a dla studentów II roku — seminaria z prawa i ekonom ii. D la słu­ chaczy III roku, miały być zorganizowane seminaria magisterskie 42. Projekto­ wano również utworzenie na uczelni nowych wydziałów: rolnego, leśnego, rybackiego. U w ażano to za bardzo potrzebne dla Ziemi W arm ińsko-M azur­ skiej. M ożliw ości takie wyłaniały się w związku z projektowanym w ów czas zlokalizowaniem na Warmii i M azurach daw nego Liceum Krzem ienieckiego.

Placówka ta m ogłaby wówczas uzupełniać SPA 43.

18 października 1947 roku nastąpiła inauguracja trzeciego w historii uczelni roku akademickiego. W uroczystości uczestniczyli profesorowie: Karol Koranyi, W ładysław N am ysłow ski, M ichał W yszyński, W ojciech Hej- nosz. W ykład inauguracyjny pt. Przeobrażenia społeczno-polityczne w X X w. w ygłosił prof. K oran yi44.

Potrzeby kulturalne Warmii i M azur dyktow ały też konieczność p o w o ­ łania w Olsztynie wydziału hum anistycznego — jako filii Uniwersytetu Toruń­ skiego. N a plenum W ojewódzkiej Rady N arodow ej 8 stycznia 1948 roku postanow iono wysłać wniosek d o Rady Państwa, aby M inisterstwo Oświaty zezw oliło na pow ołanie owej filii (na warunkach, na jakich istniało Studium Prawno-Administracyjne w Olsztynie) i zapew niło mu niezbędne podstawy finansowe. Projektowano utworzenie katedry pedagogiki i nauk pokrewnych 45. Te ambitne plany nie zostały jednak zrealizowane. M im o dużych osiągnięć fundamenty szkoły nie były trwałe. N a skutek braku odpow iedniego kierownictwa, które zajm owałoby się sprawami wyższej uczelni, w roku 1947— 1948 nastąpił kryzys finansowy. N a wiosnę 1948 roku przyjechała do Olsztyna delegacja M inisterstwa Oświaty z Eugenią K rassowską i na konfe­ rencji z wojewodą Jaśkiewiczem, dyrektorem Izby Skarbowej — M ieczysła­ wem Sawickim oraz J. Sikitą p ostanow iono zlikwidować SPA. N a jej miejsce m iano pow ołać W yższą Szkołę Prawno-Administracyjną — pod warunkiem, że komisja olsztyńska, złożona z wyżej wym ienionych osób, przedstawi budżet i zapewni środki na utrzymanie uczelni, sprowadzi do Olsztyna

42 Program Studium Prawno-Ekonomicznego w Olsztynie. A ART. Zespół SPA. sygn. 2/12 s. 77.

43 Przyszłość uczelni Olsztyńskiej. „Wiadomości Mazurskie” nr 274 z 27 listopada 1946 r. s. 3.

44 Z upoważnienia Jego Magnificencji Nowy R ok Akademicki ogłaszam ja k o otwarty. Uro­

czysta inauguracja na Studium Prawno-Administracyjnym (j, a) „Życie Olsztyńskie” 1947 nr 172

z 20 października; Irena P ie tr z a k -P a w ło w s k a : S zczyty i niziny kulturalne województwa

olsztyńskiego. „Przegląd Zachodni” 1948 nr 11/12 s. 1014.

« Memoriał w sprawie powołania Wydziału Humanistycznego jako filii Uniwersytetu Toruńskiego w Olsztynie z 8 stycznia 1948 r. WAP w Olsztynie. Sygn. OW RN-27 s. 81.

332 J. Lebiedziewicz

profesorów i inne siły naukowe, upow ażnione do prowadzenia wykładów w szkołach wyższych, przygotuje dla nich mieszkania, zorganizuje bibliotekę oraz rozwiąże wszystkie inne p rob lem y46.

Zagadnienia związane z istnieniem olsztyńskiej placówki były omawiane na posiedzeniu Sekcji Ekonomiczno-Prawnej Rady Głównej Szkolnictwa W yższego w Warszawie. Biorący w niej udział prof. Karol Koranyi uzasadniał potrzebę posiadania przez Olsztyn wyższej uczelni. Równocześnie stwierdził, że profesorzy U M K , rozumiejąc potrzeby Olsztyna, są gotowi wykładać tam bezpłatnie, jedynie za zwrotem kosztów przejazdu. Członkowie Sekcji wyrazili opinię, że SPA w Olsztynie powinna być utrzymana jako filia wydziału prawa U M K w Toruniu.

Rów nocześnie wyrażono pogląd, że kwestia przekształcenia tego Studium w W yższą Szkołę Prawno-Adm inistracyjną typu nieakadem ickiego jest uzależ­ niona od zasadniczego stanowiska ministra oświaty w sprawie dwustopnio- wości studiów praw niczych47.

Ponow nie om awiano losy olsztyńskiej uczelni na posiedzeniu Prezydium Rady Głównej Szkolnictwa W yższego 28 czerwca 1948 r.

Prezydium postanow iło przedstawić Radzie Głównej następujące wnioski w sprawie filii U M K w Olsztynie.

1) W strzymać zapisy na I rok studiów.

2) D la II i III roku stworzyć jednoroczne studium administracyjne dla urzędników I kategorii.

3) W przyszłości walczyć o powstanie w Olsztynie szkoły typu Wyższej Szkoły Nauk Społecznych, jeżeli Towarzystwo Uniwersytetów R obotni­ czych podejmie się ją zorganizow ać48.

Uczelni tego typu jednak w Olsztynie nie zorganizowano.

Likwidacja SPA w Olsztynie wynikała również z założeń Ministerstwa Oświaty, dotyczących reorganizacji prowadzonych wówczas w Polsce studiów prawniczych 49.

Z takim rozwiązaniem sprawy nie m ogli pogodzić się przede wszystkim studenci. Zebrali się oni 9 lipca 1948 roku na specjalnej naradzie i podjęli bardzo energiczną akcję na rzecz utworzenia placówki, która umożliwiłaby im ukończenie studiów?«. Studenci — nauczyciele dojeżdżający z prowincji: Ełk, Ostróda, Szczytno, Pasłęk, Suwałki, G ołdap, Olecko, Kętrzyn nastawili się na studiowanie prawa w uczelni akademickiej, toteż należy umożliwić im ukończenie studiów w normalnych warunkach. Taki był tekst kolejnego apelu zam ieszczonego w lokalnej p rasie51.

W dniu 27 lipca 1948 roku wyjechała do Warszawy delegacja SPA w składzie: Józef Żuk, Jan Górny, Adam Szpoderski, Anna Kiełszenia,

■w R ys historyczny uczelni. AART. Zespół SPA. sygn. t. 2. 3/21.

47 Protokół z posiedzenia Sekcji Ekonomiczno-Prawnej z dnia 16 czerwca 1948 r. Archiwum Akt N owych [AAN], „Rada Główna Szkolnictwa Wyższego” sygn. B -l.

48 Protokół z posiedzeń Prezydium Rady Głównej. AAN sygn.

49 W Rzeszowie zlikwidowano podobnego typu placówkę — Państwowe Studium Admini­

stracyjne. A A N . Rada Główna Szkolnictwa Wyższego, sygn. 31.

so Rezolucja organizacji młodzieżowych z 9 lipca 1948 r. AKW PZPR w Olsztynie, sygn. l/VII/6.

Teresa Siebuć i Jerzy Skowroński. Takich podróży od lipca d o września 1948 roku było jeszcze kilka. N atom iast 23 kwietnia 1949 roku prezydent Olsztyna — mgr Czesław Browiński, przewodniczący W ojewódzkiej Rady Narodowej — mgr Stanisław Piaskowski, przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej — Aleksander Kruczyński, dyrektor Regionalnej Dyrekcji Plano­ wania Przestrzennego — inż. W ładysław Hepke, dyrektor Regionalnego Biura Centralnego Urzędu Planowania — Zbigniew Januszko wystosow ali w spólnie memoriał d o rządu, w którym stwierdzili, że dla m łodzieży olsztyńskiej najbardziej odpowiadającym typem uczelni jest podów czas istniejący: praw­ no-administracyjny. Dom agali się, aby studia choć na semestrach trzech pierwszych lat prowadzone były w O lsztynie52.

Losy olsztyńskiej uczelni niejednokrotnie znajdowały oddźwięk na łamach ówczesnej prasy, która stawała w obronie SPA. „Sprawą do przedyskuto­ wania byłaby, jakie formy przybierze nowa uczelnia, w jakim kierunku kształcić będzie naszą m łodzież — pisało „Życie Olsztyńskie”. A le i tu M ini­ sterstwo poszło słuszną drogą, dążąc do stworzenia Wyższej Szkoły Prawno- -Społecznej o programie złożonym z przedm iotów społeczno-ekonom icznych i historycznych, ujętych na podłożu prawnym. Stwierdzić musimy, że naszemu województwu prawnicy nie są potrzebni — przekonywało pism o. K ształcą ich zresztą w liczbie wystarczającej uniwersytety krajowe. N am potrzebni są pracownicy aparatu administracyjnego, ludzie o szerokim zakresie wiedzy ogólnej, o wyrobionym, trwałym poglądzie na całokształt stosunków naszego życia. A takich ludzi da nam W SPA” 53.

Wysiłki, czynione na rzecz utrzymania uczelni, m iały ten skutek, że p ostanow iono um ożliwić studentom II i III roku udział w seminariach i ćwiczeniach na miejscu, w Olsztynie. N atom iast na wykłady w liczbie 8 godzin tygodniow o musieli oni dojeżdżać do Torunia. Sprawiało to m łodzieży znaczny kłopot, bo aż 95% słuchaczy było ludźmi pracującymi. W związku z likwidacją SPA M inisterstwo Oświaty postanow iło, że:

— absolwenci roku wstępnego m ogą być przyjęci na I rok W ydziału Prawa U M K ;

— absolwenci I roku SPA m ogą być przyjęci na II rok Prawa U M K pod warunkiem, że złożą egzaminy uzupełniające z przedm iotów, objętych programem I i II roku W ydziału Prawa na tej uczelni;

— studenci II roku m ogą być przyjęci na III rok studiów, również po zdaniu uzupełniających egzam inów;

— studenci III roku m ogą być przyjęci na IV rok po zdaniu egzam inów uzupełniających54.

W 1949 roku pierwsi absolwenci olsztyńskiej SPA uzyskali dyplomy magisterskie. Byli t o : Józef Żuk, A ntoni Sienkiewicz, W alentyna Bałabańska, Krystyna Tomaszek, Z ofia D ew nis, Janina M ichałowicz, Krystyna Sekita, Edmund Tęgowski, Eugeniusz Chabasiński, W iktor Sołdatow . „Życie Olsztyń­

52 Protokół TPMSW z 23 kwietnia 1949 r. AART. Zespół SPA sygn. 3/21.

• 53 Będzie, (mag) Marta G r a b ia ń s k a : Sprawa wyższej uczelni. „Życie Olsztyńskie” nr 254 z 14 września 1948 r. s. 3.

54 Pismo z Ministerstwa Oświaty do Rektora UM K w Toruniu z 26 października 1948 r. AKW PZPR w Olsztynie sygn. l/YII/6. Ważne dla młodzieży akademickiej. Wpisy na wyższą

334 J. Lebiedziewicz

skie” tak wówczas o nich pisało: ,„To są nasi ludzie. M gr Żuk już z początkiem bieżącego roku akademickiego zasilił kadry sił naukowych U M K , przystępując d o pracy jako asystent z prawa karnego [...] Olsztyn m a już swoich pierwszych magistrów, ma pierwszego swojego pracownika naukowego, w ychowanka własnej uczelni. M a także 200 studentów, którzy przybyli tu niejednokrotnie z odległych nawet miast, zwabieni rozgłosem i dobrą opinią naszej pionierskiej uczelni” . Tamże czytamy: „SPA m a zapew nioną jak naj­ dalej idącą pom oc toruńskich władz uniwersyteckich i profesorów, m a do dyspozycji ok oło 550 tys. tom ów z dziedziny prawniczej i administracyjnej, m a również szerokie zaplecze nader pozytywnie ustosunkowanego społeczeń­ stwa olsztyńskiego” 55.

W iosną 1950 roku ostatecznie zakończono w Olsztynie zajęcia dydaktyczne. D ziałały dalej jedynie organizacje studenckie, a szczególnie Akademicki Związek M łodzieży Polskiej oraz Towarzystwo Przyjaciół M łodzieży Szkół W yższych.

Od początku uczelnia borykała się z trudnościami natury materialnej. Przede wszystkim nie miała ona własnych pom ieszczeń, lecz korzystała z lokali różnych instytucji. Ze względu na brak krzeseł początkow o studenci słuchali wykładów na stojąco. K om itet organizacyjny starał się o lokale dla uczelni w dom u przy ulicy Dworcowej 74/47 oraz przy dawnej, tak zwanej w czasach niemieckich Róhrentei str., obecnie Partyzantów. Później na cele uczelni miał być przeznaczony budynek przy ul. Kopernika 39, ale w czasie załatwiania formalności został przejęty przez O ZUW . W związku z tym złożon o podanie z prośbą o przydział budynku przy ul. Okopowej 556.

O trudnych warunkach lokalowych studium często pisała ówczesna prasa. „Studium Prawno-Administracyjne m ieściło się w ub. roku w jednej sali, używanej przez Liceum Pedagogiczne — pisało „Życie Olsztyńskie”. „Faktem jest chyba bez precedensu w dziejach szkolnictwa uniwersyteckiego w całym świecie” 57. Ostatecznie po wielu staraniach M R N oddała uczelni gmach starego ratusza. Towarzystwo zaś w ystąpiło z prośbą do rządu o przyznanie kredytów na rekonstrukcję ow ego gmachu i dostosow anie go do potrzeb studium 58.

w

Znaczny wkład w odbudowę gmachu wnieśli studenci. Prace przy odgruzo­ waniu tego budynku wykonane były przez nich w godzinach popołudniowych 1 w niedzielę, gdyż wszyscy słuchacze uczelni pracowali zaw odow o, Jesienią

55 „Życie Olsztyńskie” 1949 n t 197 (796) z 20 lizca Pierwsi absolwenci olsztyńskiej SPA

opuszczają mury uczelni.

56 Protokół Zarządu Towarzystwa Wyższej Szkoły Prawno-Ekonomicznej z 28 września 1948 r. AART. Zespół SPA sygn. t. 2. 2/14.

57 Wakacje niedługo się skończą, co uczyniono dotychczas dla uzdrowienia stosunków lokal-

wych w olsztyńskim szkolnictwie. „Życie Olsztyńskie” 1947 nr 98 s. 3.

58 Pismo z lutego 1947 r. AART. Zespół SPA sygn. t. 3. 1/7.

59 Pisma z komitetów'powiatowych. AAR T. Zespół SPA sygn. t. 3. 1/7.

1947 roku prawe skrzydło starego ratusza było już odbudowajie i now y rok akademicki studenci Olsztyna rozpoczęli w czterech salach wykładowych. Budynek przeznaczony na studium odpow iadał w zupełności stawianym celom . Posiadał bow iem nie tylko cztery sale w ykładow e z gabinetami profesor­ skim i, lecz także dwie sale seminaryjne z pracownią, salę na zebrania i odczyty, pokoje na zebrania, kancelarię, czytelnię, bibliotekę, dziekanat oraz cztery pokoje gościnne dla przyjeżdżających w ykładow ców , pom ieszcze­ nia dla „Bratniaka”, stołów ki, kuchni, m ieszkanie dla w o ź n e g o 6!.

D ziałalność, organizacji m łodzieżow ych na terenie uczelni rozpoczęła się już w 1945 roku z powstaniem placówki „Bratnia P om oc” . Zamierzano nawiązać kontakt z „Bratnią Pom ocą” w Ł odzi, skąd m iała przybyć do Olsztyna delegacja w celu om ów ienia współpracy. O lsztynowi zaproponow ano wybranie odpow iedniego miejsca na uzdrowisko dla łódzkiej m łodzieży, która — przyjeżdżając na Warmię i M azury w celach wypoczynkowo-lecz- niczych — nawiązywałaby trwałe kontakty ze studentami Olsztyna i regionem w arm ińsko-m azurskim 62. W szyscy studenci olsztyńskiej uczelni byli członkam i koła Prawników w Olsztynie i członkam i Towarzystwa Przyjaciół M łodzieży Szkół W yższych w Olsztynie. K ó ło Prawników, w spólnie z „Bratnią P om ocą”, od samego początku prowadziło na terenie całego lęraju zbiórkę i skup podręczników i skryptów akademickich. Jego członkow ie wyjeżdżali d o Ł odzi, Warszawy, Poznania, K rakowa w poszukiwaniu książek, i m ateriałów do nauki. Organizacje „Bratnia P om oc” uniwersytetów w Lublinie, K rakowie, Poznaniu, Toruniu i Warszawie przyszły z pom ocą m łodym prawnikom z Olsztyna i przesłały część potrzebnych książek oraz skryptów. Studenci Olsztyna — m im o tej pom ocy i własnych poszukiwań — nie dysponowali jednak wystarczającą ilością książek prawniczych. Toteż często przepisywano na maszynie, a nawet odręcznie, całe książki i opracowane przez inne uczelnie skrypty. Trudności te nie załamywały jednak uczącej się m łodzieży, lecz coraz bardziej m obilizowały i jednoczyły wszystkich słuchaczy uczelni. D zięki temu zdobyli oni w społeczeństwie duży autorytet oraz szacunek u miejscowych władz.

„Bratnia P om oc” powstała i działała w Olsztynie na m ocy statutu zatwierdzonego przez senat akademicki w Toruniu. Stowarzyszenie p ow ołało uchwałą W alnego Zgromadzenia Zarząd „Bratniej Pom ocy”, który organizo­ wał pracę i działał za pośrednictwem sekcji. Oddany sprawom studentów aktyw K oła Prawników i „Bratniej Pom ocy” pracował najdłużej w składzie: Józef Żuk — prezes, W iaczesław M edyński i Joachim K okow ski — wiceprezesi, Jan G órny i Teresa Siemień — sekretarze, A nna K iełsznia, Edmund Tęgowski, Janina M alinowska, Olgierd Lewicki — kierownicy sekcji, Zofia Ruczyńska, Krystyna Ekert, Henryk Pietkiewicz, Eugeniusz Chabaciński, Adam Szpadler- ski, A lfons Barczewski, Tadeusz Fronaczak — członkow ie zarządu. „Bratnia P om oc” postawiła przed sobą trzy główne cele działania: zorganizowanie życia społecznego na terenie u czeln i; załatwianie wszelkich spraw, dotyczących

61 Relacja Józefa Żuka.

62 Pismo Tadeusza Hilarowicza do Komitetu Organizacyjnego Akademii Administracyjnej z 24 listopada 1945 r. WAP w Olsztynie. Akta Sekretariatu Pełnomocnika Rządu 1945 (Urząd Pełnomocnika) 64 s. 265.

336 J Lebiedziewicz

potrzebnych podręczników, skryptów i grom adzenia książek do bibliotek oraz zorganizowanie opieki nad niezam ożną m łodzieżą akademicką. W skład „Bratniej Pom ocy” wchodziły następujące sekcje: finansowa, lokalowa, gospodarcza, skryptowa, naukowa, imprezowa, propagandowa, pośrednictwa pracy, opiekuńczo-stypendialna, sportowa, zdrowia, artystyczno-kulturąina. M aksym ą ich działalności było hasło : W szyscy dla „Bratniej Pom ocy” — „Bratnia P om oc” dla każdego. Organizacja ta nie ograniczała się do dostar­ czania potrzebnych studentom skryptów i książek, ale stała się ogniwem, łączącym swych członków zarówno z władzami uczelni jak i inn ym i63. Pow ołano sąd koleżeński, który miał sądzić studentów, odnoszących się lekceważąco do powierzonych im zadań.

W środowisku studenckim rozwinął się także silny ruch ideowo-wycho­ wawczy, reprezentowany przez cztery m łodzieżow e organizacje akademickie: AZW M —1 „Życie”, Z N M S , ZM W R P „W ici” i Związek M łodzieży Dem okra­ tycznej. Ruchowi temu — po zjednoczeniu organizacji i powstaniu Akademic­ kiego Związku M łodzieży Polskiej A Z M P — przewodził w Olsztynie Jan G órny. Przy olsztyńskim studium działało również stowarzyszenie „Prołuż”, którego celem było propagowanie wiedzy o problemach narodu łużyckiego w radzieckiej strefie okupacyjnej64.

N a zebraniu w przededniu wyborów do Sejmu U staw odaw czego młodzież akademicka uchwaliła rezolucję i postanow iła oddać głosy na Blok Stron­ nictw D em okratycznych6?. Tekst rezolucji był następujący: „M y młodzież akademicka m iasta Olsztyna, studiująca na tutejszym W ydziale Prawno-Ekono­ micznym U M K , zgrom adzona na specjalnym zebraniu przedwyborczym — postanawiam y w dziejowym dniu pierwszych wolnych wyborów w Dem okra­ tycznej Polsce jednom yślnie oddać swe głosy na listę Bloku Dem okratycznego

nr 3. Rozumiejąc, że zwycięstwo Bloku Dem okratycznego w wyborach decyduje o powszechnym i bezpłatnym dostępie na wyższe uczelnie dla najszerszych mas m łodzieży polskiej i o nieograniczonych możliwościach rozwoju nauki polskiej-, patriotyczna m łodzież polska akademicka bronić i utrwalać będzie zdobycze klasy pracującej w nowym , patriotycznym i gospo­ darczym ustroju Polski Ludowej, upatrując w nim gwarancję postępu i dobrobytu w Polsce” 66.

M łodzież akademicką z Olsztyna oceniano jako koleżeńską, bardzo przy­ wiązaną do uczelni i swego grona. Brała ona udział w zbiórce na odbudowę Warszawy oraz w obchodach Tygodnia W ięźniów Politycznych. „Bratnia

63 Krótki przegląd działalności „Bratniej Pomocy”. AART. Zespół SPA sygn. t. 1. 1/11 s. 12. e4 Akademicki Związek Przyjaciół Łużyc, działający w Polsce w latach 1945— 1949, „Prołuż" powstał w okresie okupacji w 1943 r. w Krotoszynie. 12 września 1945 roku przekształcił się w Akademicki Związek Prołuż. Cel działalności związku: „obrona praw wolnościowych narodu łużyckiego, studiowanie i propagowanie zagadnień Słowian Zachodnich oraz dążenie do ich repolonizacji, wzmożenie czynności całego świata wobec niebezpieczeństwa niemieckiego”. Centrala Akademickiego Związku Przyjaciół Łużyc mieściła się w Poznaniu, której podlegały koła akademickie przy poszczególnych uczelniach. Prołuż działał na podstawie rozporządzenia Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 14 X 1947 r. D z. U. RP nr 78 poz. 272. A AN-M AP.

65 W. M.: O lsztyńska młodzież akademicka nie zawiedzie w wyborach. „Wiadomości Mazurskie” 1947 nr 14 s. 5.