JAN KUTEK UnJiwers.ytet Wa.rsz.arwski
POROWNANIE PLYTY SRODKOWOEUROPEJSKIEJ Z PLATFORl\11\
MEZY JSKO-SCYTY
JSKO-TURANSKl\
Rozwaiania nasze dotyczyc b~·dCJ: dwoch obszarow, a mianowide z jednej strony obszaru pla t£ormy
me-zyjskO-!S·cyty jsko-turanskiej, a z drugiej - obszaru,
.na ktorym T·Ozwinql s·iE; basen ·sr.odkowoeuropejski (p6lnocno-zachodnio-europejski) i k.tory,. w nieco in-nych kategoDiach poj~ciowych, moze bye nazwany platformq, plytq lub mega,syneklizq
srodkowoeuro-pejskq (3). Rozwazania nasze .ograniczymy do uwag porownawczych, dotyczqcych r.owow kimeryjskich, wyst~pujCJ,cych na ·obszaTZe platformy mezyjsko-scy -tyjsko-turanskiej i r·owow mezozoiczny·ch, rozwini~ tych w obr~bie nadrz~dnego basenu
srodkowoeuro-pejskiego. Rozwazania te majq posluzyc wysnuciu kilku wni·oskow, odnoszq·cych s~i~ do obszaru Po~ski. M!od:a platforma mezyjsko-scytyjsko-turanska ciq-,gnie si~ pasem o SIZeJ'oikosci 300-8010 1km, od Bubgarii
i Rumunii w glqb srodkowej Azji, po obsz.ar ujscia
Syr-Dari.i. Od polnocy platf.orma ta graniczy ze sta·rq platformq wschodnioeuropejskq, a od zachodu ·i
po-ludnia ze strefami orog.enicznymi alpidow. Platforma mezyjsko-scytyjsko-turanska jest obszarem poda
j-slandzkiej kratonh.acji, a jej cokol jest hetero_senicz-ny. W sklad ·e<Ok·olu wchodzq bloki
o
wczes:nej,glow-nie bajkalskiej konsolidacji oraz warys·cyjskie i ki-meryjskie strefy faldowe. Syntetyczne ·omowie.nie bu-dowy .i rozwoju geologiczneg.o platformy
mezyjsko--scytyjsko-turanskiej znalezc mozna w publikacji W.
E. Chaina (3), a vv-ystE;pUjqce w obr~bie tej platformy rowy kimeryj.s.kie byly m. in. przedmiotem synte-tycznego opracowania A. E. Szlezingera (15).
ROWY KIME.RYJS.KIE .PLATFORMY ME.ZY JSKO-SCYTY JSKO-TURANSKIEJ
vV obr~bie rozwazanej platformy wyst~pujCJ: sto-sunkowo liczne kimeryjskie (star.okimeryjskie) rowy tektoniczne, ktore b~dCJ: przedmiotem naszych dal-szych rozwazan. SCJ, to (rye.): Tow Tulczy w polnocnej
Dobrudzy, row tarchankucki na Krymie, row jejsko--berezanski na obszarze Przedkaukazia i Morza Az.ow-skiego i wreszcie row mangyszlacki ·i tuarkyrski,
Starokimeryjskie rowy platformy mezyjsko-scytyjskiej
(wedrug A. E. Slezingera - 15).
R·o•wy: I - Tulc:zy, II - tarc:hankuek,i, III - G6r
Krym-skich, IV - jejska-here.zansiki, v - man.gys.z.1a.cki, VI
-tuc:.rkynSiki.
EarLy Kimmerian troughs of the Moesian-Scythian
platform (after A. E. Slezinger, 15)
Traughs: I - T1Uk•ea, II - Ta:rik.ha,nk;ut, III - K:rymsikliye Gory, IV - Yeys.k-Ber·ezenskaya, V - Mangyshla·l~. VI
-Tua,rkyr!Sik,
UK!D 551.242.5.054:551.243.,12.05{4-924+.5.-925.2)
rozwini~te na ws·chod od Morza K.aspijskiego, juz
w o:br~bie plyty turanskiej {3, 14). Z pewnymi za-strzezeniami do r9zwazanej 1g.rupy .rowow mozna
tak-ze wlCJ,czyc row Gor KTymskich. Ulegl on ,1nwersji
tektoniCZL·ej we wczesnej jurze, ale wy.mieniony ob-szar wykazywal pewne ·Cechy ·rozwoju geosynklinal-nego az po zaranie kredy (s.ilny wulkanizm
srodko-woeuropeJski, f1isz tytonski itp.). Mozna dodac, ze podobne odosobni.one kimery}skie TOWy tektoniczne
znane SCJ: takze na obszarze ·epigeosynklinalnych i
epi-platiormowych alpe}skich stref orogeniczny,ch polud-n.iowo-za·chodniej Azji (2, 8, 15).
Row mangyszlacki osiCJ,g.a dlug·osc ok. 500 km, przy szerokosd kilkudziesi~ciu kilometrow. Boz.ostale wymienione r·owy .SCJ: krotsze, rozciqgajq si~ na prze:..
strzeni paruset kilometr6w, a ·ich 1szerokosc os·iqga kilkadzie.siCJ,t kilometrow. Zn:aczna jest natomiast miCJ,iszosc osadow, wypel:niajqcych .rozpatrywane ro-wy. Osady te nalezq glownie do permu i triasu, w niektorych r·owach takze do doLnej jury i
najwyz-szego karbonu. MiCJ,zszosc osadow jest rz~du kilku
kilometrow; w Tow.ie mangyszlackim 1bezsporn:a miCJ,z-szosc rozwazanych osadow wynosi 8 km, jednak dane geofizyczne sugerujCJ:, ze o:sady te osiq_gajq maksy-malnq miqzsz·osc 14 km. Do znacznych miCJ,zszosd doc:hndzCJ: z reguly osady, zl·ozone w rowach :przed ich inwersjq tekt.onicznCJ:, ktora nastCJ,pila alba pod koniec triasu, alba w stosunkowo wczesnej jurze, na
o ~ol w liasie. Gorny trias rna w rowie mangyszlackim
miCJ,zszosc 2,8 km, 1fliszowe warstwy taurydzkie Gor Krymskich, o poinotTiasowym-wcz,esnojurajlsk.im wie-ku, osiq,gajq miCJ,iszosc 3-4 km, a norycki flisz rowu Tulczy ma miCJ,zszosc pon:ad 1000 m.
W ·obr~bie rozwazanych :rowow wyst~·pujCJ:
zarow-no osady morskie, jak i lqdowe. Niektore osady, nalezqce z reguly do wczesniejszych ogniw stratygra-ficznych, majq .charakter morskiej, alba lCJ,dowej
pstrej molasy. Charakterystycz.ne jest jednak wyst~ powanie w owych rowach szczegolnych formacji, a
mianowicie forma.cji lupkow lsniqcych, alba osadow
fliszowych. W 'osadach niektorych rowow zaznacza si~ zaczqtkowy metamorfizm; w TOwie jej,
sko-bere-zanskim notuje si~ wystE;powanie lupkow
serycyto-wych. W wielu rowach stwierdza si~ obecnosc wui-kanitow (na przyklad poznotr.i:asowe zasadowe
wul-kanity w rowie mangyszlackim, formacja spilitowo--keratofirowa w .rowie j.ejs•o-berezanskim, diabazy
i porfiry kwareowe w gornym tr,iasie r·owu Tulczy). Inwersji tektonkznej Toz.wa:hanych .rowow towa-rzyszyly stosunkowo :silne def,orinacje strukturalne wypelniajq-cych je osadow. Powstaly linijrie struktury · faldowe o rozciCJ,gl.osci do kilkudziesi~ciu kilometrow. Warstwy wykazujCJ: strome, .a takze pi·onowe lub od-wrocone polozenie. Wyst~pujq nasuni~cia, niekied:y pologie, a miejscami .notuje s·i~ zjawiska ,kHwazu.
Sfaldowane .osady rowow zostaly przykryte
plat-formowymi osadami jury, kredy i trzee:iorz~du. Osa-dy te staly si~ obiektem potomnyeh deformacji. P.oza dose silnCJ: tektonikCJ: dyzjunktywnCJ,, obserwuj·e s,i~ jednak w przypadku tych ostatnich .osadow jedynie wyst~powanie lagodnych brachyantyklin i brachy-synkHn. Upad warstw wynos.i zazwyczaj kilka stopni, zwi~kszajq·c siE;
w
strefach fleksur lub przy usko-kach.Nalezy podkreslic, ze wszy.stkie rozpatrywane ro-wy rozwin~ly ·si~ na kontyne:ntalnej skorupie ziem-skiej, ,i ze SCJ: Otne r·owami ,slepy.mi". Zaden z nich nie do·chodzil do brze:gu kontynentu, :laden tez nie
fl:CJ,czyl si~ z rownowi·ek.owym ,obsza·rem geosynklinal-nym. Sfaldowane .osady poszcze,golnych, odosobnio-nych rowow ni·e tworzCJ, zwaTtej strelfy faldowej
(rye.).
Rozwazane rowy kimeryjskie Sq zazwyczaj inter-pretowane jako rowy .geosynkhnalne, a to ze wzgl~
du na ich inwersj~ tektonicznq, stosu.nkowo silne de-formacj.e strukturalne, obecnosc ·charakterystycznych formacji osadowych (fHszu, l:upk6w lsniqcych) i wreszde przejawy wulkanizmu, a miejs·cami ·i sla-bego metamorfizmu. Male rozmiary i ·izolacja po-sz,czeg6.tny·ch ro.w6w powoduje jedinak .trudnnsd •w przypadku ich dokladniejszej ·interpretacji geotekto-nicznej. Nazywane byly te rowy wt6rnymi . ge,osyn-klinami lub monogoeosynge,osyn-klinami .(15), intrakratorrkz-nymi .miogeosynklinami lub tafrogeosynkhnami (3). Na •poly zartobliwie .nazwal: je ·W. E. Chain (2) ,mini-geosynkl·inami". Mozna dodac, ze rozwazane rowy kimeryjsk.ie Sq pod wz.gl~dem :geotektonicznym szcze-g6lnie dekaw.e wlasnie dlatego, iz dostarczajq przy-kladu .r.ow6w, kt6re trudno byl:oby interpretowac jako rowy platformowe .i kt6re, z drug·iej zn6w strony, nie tworzyly lqcznie zwartego, typowego pasa geo-synklinalnego.
Sfaldowane osady om6w1ionych r.ow6w kimeryj-skich wlctczane •SCi z reguly do coko.J:u platformy me-zyjsko-scytyjsk.o-turailskiej (3, 15); taka interpretacja
przyj~ta z.ostala ta.kze w najnowszej wersji Mi~dzy
narodowej mapy tektanicznej Eur•opy (16).
MEZOZOICZNE ROWY BASENU SRODKOWOEUROPEJ:SKIEGO
Vl stosunku do omawi,any·ch dotychczas r.ow6w ki-meryjskich plat.formy mezyjsko-s.cytyjsko-turanskiej, na inny okres przypada rozw6j row6w lbasenu ~rod kowoeuropejskiego, a zw1atszcza ich inwersja tekto-niczna (9, 17). Niekt6re duz·e ftOWY, a mianowicie aulakog.e:n s·r6dpolski :i centra.lny system r.ow6w Mo-rza P6l:nocnego (r6w Viking i graben centralny),
za.cz~ly s·i~ wprawdz.ie rozwijac, przynajmniej w po-stad stref wzmozonej subsydencj,i, juz w p6inym permi·e, a'e nie na calej swojej rozciqglosci. Na pTZy-klad ·polud:nioowa cz~sc grabenu centralnego wydzie-lila si~ dopiero w doggerze. Znaczna cz~sc pozo•sta-lych row6w wyodr~hnila ·si~ dapiero w jurze, np. ba-sen dolnosaksonski ·(1) oraz rowy zachodniej Holandii i pobliskiej cz~sci Morza P6lnocnego (baseny: za-chodni•oniderlandzki, srodkowoniderlandzki i Broad F·ourteen:s - 6) dopiero na przelomie srodkowej i p6i:nej jury lub w oksfordzie. Rozw6j ty·ch nowych row6w wiqzal si~ . w niekt6rych przypadkach (np. na obszarze basenu dolnosaksonskiego) ze zmianct wczes-niejsz•ego, permsko-trias•owego planu strukturalneg.o. Znaczna cz~sc ·row6w basenu srodkowoeuropejskiego ul·egla ,inwersji tektonicznej, kt6ra zwictzana byla z ruchami subhercynskimi lub laramijskimi, a zatem przypadala na stosunkowo p6inq kred~ lub poczcttek paleogenu.
Rozwaiane rowy bas·enu srodkowoeuropej.skiego nie zawierajq z reguly diag.nostycznych formacji typu geosynklinalnego, a ich .osady nie zostaly dotkni~te
metamor1fizmem. ·Wi~ik1szosc r.ow6w .nie wylka.zU'je przejaw6w wu1k:anizmu, z tym joednak, ze z central-nym systemem row6w Mona P6lnocne,g.o zwictzane Sq przejawy zasadowego wulkanizmu. Odnotowac moz-na takze obeonosc gl~bokiej intruzji Brams.che pod tektogenem dolnosaksonskim. Nie~o szcz.e1g6lny przy-pade:k prezentujq: r6w Viking 1i graben centr.alny ob-szaru Morza P6lnocnego, kt6rych rozw6j doprowadzH pod koniec jury do powstania uskok.owego reliefu dna morskiego o ·amplitudz·ie do 2'---3 km. W k.onse-kwencji w obr~bi·e row6w tworzyly si~ niekiedy stozki osad6w, zlozonych przez prqdy zawies·inowe. Zwictzane z inwersjq tektonkznct rozwazanych ro-w6w, postsedymentacyjne deformacje strukturalne, miej scami silnie modyfikowane przez przemieszczania permskich soli kamienny·ch, doprowadzily w krail-cowych przypadkach do powstania stromych fald6w lub nasuni~c. Mozna tu jednak zatnaczyc, ze koncep-cj.a deformacji strukturalnych typu saksonskieg,o ·CZY ge.rmai:us!k1ie,go .wyrwo!dz·i 1si~ z IP6hn01cnyc'h RFN i NRD, a zatem z obszaru obj~tego przez bas·en sTodk· owoeuro-pejski. Wspomniany typ deformacj,i nieja.ko z defi-nicjii. przeciwstawiany jest deformac}om typu a1 pej-skiego czy geosynklina,lnego.
Rowy basenu srod.kowoeuropejskiego nie Sq p.rzez wsp6lczesnych autor6w interpretowane jak·o rowy geosynklinalne, ale na og6l, jako
srodkowokontynen-144
talne ryfty lUJb str.efy ryftowe (17). Nie podejmiemy
si~ tu wytlumaczenia tych r6znic, kt6re zaznaczyly si~ w rozwoju mezoz.oicznych ·row6w basenu srod· -kowoeuropejsk,ieg'o z j:ednej, a r·ow6w wczesnokime-ryjskich platf·ormy mezyjsko-scytyj:sko-turanskie,j z drugiej strony. T·aka pr6ba zmusBaby nas how6.c:.1 do zejscia ze stosunkowo p·2wnego gruntu tekton: ki por6wnawczej na grzctski grunt wsp6lczesny.ch, o,g6 !-nych hipotez tektogenicz!-nych. Mozna tu nato:nia:;t nadmienic, ze poni·ekctd naturalny jest fakt, iz wsro-mniane r.owy kimeryjskie o mn.iej lu'b bardz,i·ej wy-raznych cechach geosynkJ.i.nalnych rozwin~ly s.iG w
obr~bie •S.i~gajqcej w glqb Azji platformy
mezyjsko--scytyjsko-turanskiej. W calym bowiem ,sr6dzie:n-nomorskim" pasie geosynklinalnym, ciqgnqcym si~ o·::l Hiszpanii .i Marokka ku wschodowi przez pobrzE:-:za MorDa Sr6dzi.emnego, Blisk:i Wsch6J i poludni0\\'~1 Azj~ po P6lwysep Indochinski, zaznacza si~ re:gula, iz wielkie wydarz.enia tektonic:me zaznaczaly si~ cora ·, wczesniej w cor.az bardziej wschodnkh reg,i·onach. Strefy faldcwe Indochin sq wczesnymi kimerydarLi
(2, 8).
ZAGA:DNIENIE AULA:KOGENU .POLSiKO-DOBRUDZ,KIEGO
Na zakon-cz.:enie om6w,imy dwa zagadnienia, wi<1-zctce si~ z obszar;em p,olski. Pioerwszy z nkh to za-gadnienie ewentualn,ego kontynuowania si~ aulako·-genu sr6d·polskiego ku poludni.owemu wschodowi, l=o obszar Dobrudzy 1(5). Na tym olbszarz·e ewentualnq
kcotynuac'j~ a1ulakogenu m6gbby s1tanowic :k.ime.ry.j-ski r6w Tulczy. R6w ten j.edn:ak wy.gaosa ku p6lno· > nemu zachodowi juz w niewi·e1ki.ej ·odleglos·ci od wy-brzeza M·orza Czarnego, mniej wi~cej w strefie n. e-ki. Prut. Z kolei r6w Tulczy, zawi:erajqcy p6inotri:1-S•OWY flisz i wulkanity, i poddany inwer:sj.i tektonicz.-· nej w· has.ie .(14), odbi.ega pod wz,gl~dem swego wz-woju wyrazni.e od aul.akogenu srodkowopolsk•ieg,o, wy-· kazujqc zar•aze1m wyraine po.krew.ienstwo wzgl~dem
innym ro,v6w kimeryjskich platformy mezyjsko-scy-tyjsko-turansldej. Pon:adto r6w Tulczy ule:gl juz in-wersji, zanim aulak.og·en sr6dpolski przerznctl s-i~ •.v do_ggerze na obszarze Polski ku poludnio1wemu wscho-dowi poza rozlam swi~tokrzyski. Temu ostatniemc.1 z.agadnkniu wypada p'0'swi~cic kilka uwa·g.
Co si~ tyczy obszaru, n:a kt6rym rozdqg.a si~ o'1e-cnie antyklinoflium dolneg.o Sanu i poludniowa cz~s::
antyklinorium swi~tokrzyskieg,o, to ni.e ma powciu do odsltqlpienia od wy,razajnego wczesniej .poglctdu r?),
±e 'obszar ten nie byl z•indywidualiz·O'wany w postaci odrE;:bnego grzbietu w· p6znym permi.e, tr.iasie i lh-sie. Z drugiej joednak str·ony ~nal·ezy uwzgle,dnic ze w po1udni·owo-·zachodnim skrzydle poludniowej c~
'-sci .antykli:norium swi~t!okrzyskiego i antyklino ·ium do 'nego S.anu cieniDi·e osady permu nie siPcgajq da 1 cko na poludnie od rozlamu swi~tokrzyskiego, osady tr;a· -su sct takze denkie, a .osady liasu nie'Tial nieolbr•~n·2: W p6lnocno-wschodnim skrzydle antyklinorium do1
·• neg.o Sanu a:sady permu, triasu i liasu w og6le nie
wyst~pujq. W rozwazanym ·przedziale cza.su au1ako~2!c"l
sr6dpolski wyksztalcB SJi~ juz na odcinku pomo::sko--kuja wsko-p6lnocnoswi~tokrzyskim, ale przy" o ·-·one powyzej dane regi-onalne ni,e· wskazujq na to, ,iz r6w tektoniczny o wyrainych eecha·ch aulakogenu is'·'li.ztl juz w liasi-e w strefie anty.kHnorium dolnego Sanu i poludniowej cz~sd antyklinorium sw'i~tokrzyski.ef':O. Rozw6j sedymentacji w p6znym •permie trias.:e i liasie w poludniowo-zachodnim -obrz·eozu tej s'·:·dv na.lezy 1pratwdo:potdobnie wiqzac z rozwojem Hneamen-tu rzesz•owsko-poznanskiego. Rozwazanct stre.f~ moi-· na natomiast uznac za cz~sc aulakogenu sr6dpolskie-go poczynajq·C od doggeru, a to ze wz;gole,du na to, "'0.
w obu obrzezach tej strefy, pJludni·f'Wo-zachodn'm i p6lnocno-wschodnim, wyste,pujq do tej pory O'a ·'y doggeru, grube osady jury g6rnej .(osiq.gajq·Ce po 'ad 1000 m mictzszosei w obrzeieniu poludniowo-z.a:::ho.-:-L nim) i 10sady kredy o pokainej mi11zszosci.
Na marginesie tych r.ozwazan mo7.na wyrazic po-glqd, ze ws·chodnia CZEiSC strdy antyklinorium dohe-go Sanu byl:a w p6inym permie, triasie ,i liasie V'Y··
pi~trzana wraz z cal:ym obszarem lubels.kim, gd ·.ie takze nie wyst~pujCJ,, lub ·niemal .nie \Vyst~pujq, os.ady permu, triasu i liasu. Moina z ko1ei zastanawia-~
'si~ nad :modiwoscict interpretowania rovv:J l.•J·t~eL
rozwi'jajq:ceg.o si~ iPOczynajqJC od IPOZ1nego westfalu) jako kontynentalnego ryftu o podniesionym, i na-chylonym ku zachodowi, obrz•ezu zachodnim. Przy taki,ej interpretacji pr,oste wytlumaczenie znalazlby znany od daw.na .fakt nachylenia ku ·'vVNW waryscyj-skie:g·o k·ompleksu tektonicznego obszaru swi~t·okrzy skiego (por. 12).
Wracajqc do zas.adniczego toku .naszych rozwa-za11, mozna stwierdzie, ze aul.akogen sr6Jpolsk.i wy-odr~bnil si~ wyraznie na poludnie od rozlamu
swiG-tokrzysk.iego dopi:ero wtedy, gdy na obszarz·e Do-brudzy r6w Tulczy ulegl juz i,nwersji t·ektonicznej. Z sameg·o juz teg:o stwierdzenia wynika, ze nigdy
w cyklu al.pejskim nie istnial jednolity aulakogen, kt6ry przedluiJalby siG z obszaru Polski na obszar Dobrudzy. Wypada tu nadmie:nic, iz poglCJ:d, ze au-lakogen sr6dpolski nie mial swej kontynuacj.i na ob-szarze Dobrudzy, zostal uzasadniony w pulblikacji W. Pozaryskiego i K. Zytki (13), przy niecJ innym
doborze argument6w.
ZAGADiNI.E.NIE POMORSKICH KALEDONIDOW Ostatnie zagadnieni.e wiCJ::te si~ z pomo!-skimi
ka-Jedonidami. Przypomn.i.ee tu trzeba, ze rowy kime-ryjskie platformy mezyjsko-scytyjsko-turai'lskiej ro?: -wijaly si~ w permie i triasie, ulegly inwE·rsj·i pod koniec triasu lub we wczesnej jurze i .nie wykazy-waly juz p6zniej znamion geosynkl.inalnego rozwoju tektoniczneg.o. Z kole,i w strefi.e alpid6w, obrzez·ajCJ:-cych od poludnia wymienionq platform~, stwierdza si~
mie,iscami starokimeryj·skie przejawy wzmozonej ak-tywnosci tektonicznej. Byly to jedna:k prz'e'jawy do pewnego stopni1a podrz~dne na tle calego rozwoju tektonicznego wspomnianej strefy, kt6ry zaznaczy!
si~ w ramach pelnego alpejskie~o cyklu ge·osynklinal-neg•o od permu po kenoz.oik.
Co si~ tyczy obszaru srodkowej Europy, to w. ie-lokrotnie wysuwana byla mysl, ze w przypadku srodkowoeuropejskich waryscyd6w cykl kaledo11ski
i waryscyjski sklada'jCJ: siG n.a jeden naturalny,
nad-rz~dny cykl tekt,oniczny. W obr~bie tego cyklu,
ko11-'CZCJ:cego si~ w ,permie, prz.ejawiajCJ:CYiffi si~ Joka,lnie kaledo11skim def.ormacjom strukturalnym przypad:::. jedynie podrzGdne zna·czenie. Inaczej przedstaw.ia siE; sytuacja na przedpolu epigeosynklinalnych waryscy-d6w, w streHe pomorsko-rugijskiej. W rozwinietym tu dwudzielnym rowi.e (·o gal~zi rugijsko-pileckiej i gal~zi koldbrz:esko-koszalinsk1o-.chojnic.ki~i - 10), o-sady staropaleozooiczne ulegly stosunkowo intensyw-nym d·ef.ormacjom ka1edonskim, natomiast i·ch
de-wonsko-.karbo11ska. slabo zdef,ormowana pokrywa rna juz znamiona platformowego rozwoju {4, 10). Nasuwa
s.i~ tu zatem wy.razna anal.ogia w stosunku do ro-w6w kimeryjskich pl·atformy mezyjsko-s·cyty. isko-tu-rai'lskiej. Zarazem powstajq anal,o-giczne trudnosd in-terpretacyjne. Mo·zna zastanawiac si~, czy wspomnia -ny r6w kaledonski powinien bye n.azywa-ny monogeo-synklinCJ:, intrakratonicznCJ: mi·01geosynk1inCJ:, czy tez,
by. uzye na p6l ·zartobliweg.o okresleni,a, ,minigeosyn-klinCJ:". Rozwazany r6w nazwany zostal takze aula-k,ogenem (11), wyd.aje si~ wszakze, ze termin ten tbyl-by uzasad:niony jedyni.e w przypadku, gdy rozwaza-nemu rowowi zdecydowani'e odmawi,aloby s~i~ 'Zna-mion geosynklinalnego rozwoju.
Z drugiej str·ony mozna .r.oz:patrywae · ewentua1-nose, ze rozwazany r6w rozwinCJ:l si~ w miejscu wy-·klinowywania lub wyradzania si~ ku wschodowi hi-potetycz:nej, b;;:trdziej zwartej, sr·odkowoeuropejskiej kalcdo11skiej strefy faldowej, rmwini~tej bye mo7e po::l grubym·i mlodszymi osadami na obszarze p6l-nocnych Niemiec i poludniowych pa-rtii Morza
P6l-noc~·eg;o (por. 17). Przy takim zalozeniu z kol·ei na-suwalaby si~ pewn'l, co prawda dose luzna, analo-gia z kimerydami poludniowo-wschod.niej Azji, kt6re, n.a .obszarach comz bardziej zachodnich, tracq SWCJ: zwartc-Sc ·i zubozajCJ: sw6j zestaw diagnostyc?nych oech rozwoju geosynklinalnego (.2, 3).
p,ozwazania nasze mozemy zako11czye o:pi:niCJ:, ze rozpatrzone rowy kimeryjskie platformy
mezyjsko--scytyjsko-tura11skiej SCJ: interesujCJ:ce ze wzgl~du na to, iz dosta:rczajCJ: one przykladu uwypukla.iCJ:·cego t~
prawidlowosc, ze r6zne typy jednostek , geotektonicz-nych, albo, by mysl t~ uj"!e bardziej
geodynamicz-nie, r6zne p.rzejawy ,~,ozwoju skorupy z.iemskiej,
ukla-dajCJ: si~ w gradacyjny szer·eg. Stqd niejako w natu-ralny s.pos6b pojawiajCJ: si~ pewne trudnosci przy pr6ba·ch klasyfikacj.i :niekt6rych jednastek geotekto-niczny·ch.
LITERATURA
1. B o ·i g k H. -· Gedanken zur Entwick1ung des Nieder:sachsischen Tektogens. Geol. Jb. 1968, 85.
2. Chain W. E. - Uslowija zalozenija i osnownyje etapy raz1witija Sriediziemnomors:k:ogo ;poja•sa. Wiestn. Mo·sk. Uniw. 1970, 2.
3. C h a i n W. E. - Regiona1naja gieotiektJonika. Wnieal'piejskaja Ewpopa i zapadnaja Azija.
Nie-dra 1977.
4. Dad l e z R. - Tectonic position of Western Po-merania (Northwestern Poland) prior to the Up-tper Permian. Biul. Inst. Geol. 1974; nr 274. 5. Glazek J., Trammer J., Zawid'Zka K .
-The Alpine mic-rofacies with Gl·omospira ~densa'
'(Pantie) in the Muschelkalk of Poland and s:ome related paleogeographical and geotectonic· pr~o..:.
blems. Acta Geol. Pol., 1973 nr 3. ·
6. Hey brock P. - Explanation to tectonic maps of the Nether lands. Geol. en Mijnb., 1974 nr 2. 7. K u t e k J., Glaze k J. - The Holy Cross area,
Central Poland, in the Alpine cycle. Acta Ge·ol. Pol. 1972 nr 4.
8. Mesozoic-Cenoz·oic ·orogenitc belts. (ed. A. M. Spen-cer). Soottish Academie Pres·s, Edinburgh, 1974. 9. P o z aT y s k i W. - Pozycja tektoniczna Polski w swietle wynik6w bada11 Morza P6lnocnego. Prz. Geol. 1975 nr 12.
10. P o z a r y s k i W. - The Caledonian Epoch ·in
the Epi-Gothian Platform and its Border Zone. [In:] Geology of Poland, v·ol. IV, Tectonics. Wyd. • Geol. 1977.
11. P o
z
a ry
s k i W., B r o c h w i c z -L e w i 11 s k iW. - 0 aulakogenie srodkowopolskim. Kwart. Geol., 1979 nr 2.
12. Po z a r y ski W., R ad w a 11 ski S. - Mapa .geologiczna Polski hez utwor6w kenoz1oiku, mezo-zoiku 1i permu. Inst. Geol., Wyd. Geol. 1972. 13. Po z a r y •S k i W., Z y t k o K. - Aulakogen
srod-.kowopolski a :geosyn'klina karpac1ka. Prz. Geol.
1979 nr 6.
14. S z 1 e zinger A. E. - Struktura Dobrudzi i Pri-dobrud'Zisrkogo .progilba. Bi,ul. Mosk Ob. Isp. Prir ., Otd. Gieol., 196.8, 2.
15. S z l e zinger A. E. - Kimmeryjskije (wozdroz-diennyje) progi'by giercinid Ewraz'ii. ,[In:] P.ro-blemy tieorieticzeskoj i regionalnoj tiektoniki. Nauka 1971.
16. Tiektonika Ewropy i smieznych oblastiej. Ibidem,
1978.
17. Z i e g 1 e r P. A. - North.:.,western Europe: tec-tonics and basin deve~·opment. Geol. en Mijnb.,
1978 nr 4.
SUMMARY
Within the Moesian-Scythian-Turanian platform (3) there occur .several isolated troughs (Fig. 1), which were subjected to .tectonic inversion at the end of the Trias,sic or in Early Jura.s,sic. These KL'n-·merian troughs {15) tdi:s!play tsome geo.syndinal fea::ures
(flysch, vo1canism, .slight metamorphism, rather
strong tedoni·c di1sturlbalruces). They di1fer in tyiPe and time of development from the grabens of t'le Central-European (North-Western Eur·opean) basin (9,
17), some of those rgratbens having been su.b~ected to
Subhercynian andf,or Laramide inversion.
The Tukea through in North Dobrudja ·is C·Offi·· parable with the other Kimmerian troug.hs of the Mcesian-Scythian-Turanian platform. It was subje-cted to tectonic inversion as early as the Early Jurassic, whereas the Mid-Polish aulacogene began to develop in South-Eastern ·Poland in the Middle Jurassic. Thus, there never existed a continous ,P'
o-lisrh~Dolbrudtjan a ula,cogEine .(,oomp. 13).
Pla,tform conditions were already established in the Variscan cycle in the· Rtigen-Pomerania area, where Caledonian troughs occur (4, 10). That area is situated in the foreland of the Central Eur·opean Variscides, which developed in one, Caledonian-Varis-can tecto:nk cycle. An analogy is .pr10ved lby the ,half-cycle" K:immerian troughs, which dev·eloped in the ,foreland of the Alpides of South-Western As·ia.
Translated by the author
PE310ME
B rrpe,n;eJiax Me3:vn1:cKo-cu;MTMMCKO-TypaHCKO:i1: rrJiaT-cpopMbi HaXO,ll;MTC.H p.H,lJ; l130Jil1pOBaHHbiX BIIa,D;MH (pl1C. 1), KOTOpbie IIO,D;BeprHyJIMCb TeKTOHW-IeCKOM 1i1H-BepCl1l1 B KOHI.J;e TpJ.faCOBOI'O l1Jll1 B HaLJ:aJie lOpCKOI'O rrepMO,ll;OB. 3Tl1 KMMepMA:lli:CK~e BIIa,D;MHbi (15) BbiKa-3biBaiOT p.H,n; CBOMCTB reOCl1HKJil1HaJihHOI'O pa3Bl1Tl1.H (cpmnu, ByJIKClHl13M, HaLJ:aJibHbiM M€TaMOpcpl13M,
OTHO-CMTeJibHO Cl1JihHhie · TeKTOHMLJ:eCKMe ,n;ecpOpMai.J;l1l1). ITo CBOeMy xap aKTepy l1 BpeMeHM pa3Bli1Tl1.H 3Tl1 BIIa,D;MHbi OTJIMLJ:alOTC.H OT BIIa,D;MH u;eHTpaJihHOeBpOIIeMCKOI'O 6ac-Ce:i1:Ha (9, 17). LJaCTb 3Tl1X IIOCJie,D;Hli1X BIIa,D;li1H IIO,D;Bepr-HyJiaCb cy6repu;MHCKOM MJIM JiapaMMMCKOM
TeKTOHMLJ:eC-KOM MHBepcMM.
Brra,n;MHa TyJibLJ:l1 B ce:EiepHOM ,l(o6py,n;:lli:e IIOXO:lli:a Ha ,n;pyrMe KMMeplil,D;:lli:CKMe BIIa;D;MHbi Me3MMCKO-CI.J;l1Tli1M-CKO-TypaHCKOM IIJiaTcpOpMbi. 0Ha IIO,D;BeprHyJiaCh 1i1H-BepC1i1l1 B HaLJ:aJie lOpCKOI'O rrepMO,D;a, a cpe,D;l1IIOJihCKl1M aBJiaKoreH o6pa3oBaJIC.H B roro-BOCTOLJ:HOi1: IIoJibrne Jililrnh B ;o;orrepe. 3naLJ:MT He 6biJIO HerrpepbiBHoro IIOJib-cKo-,n;o6py;o;:lli:CKo:ro aBJiaKoreHa (13). I1oMopcKo-pyrM:i1:-cKM:i1: pa:i1:0H, r;o;e HaXO,ll;MTC.H KaJie,D;OHCKa.H BIIa,D;MHa, pa3Bl1BaJIC.H y)Ke B Bapl1CI.J;l1MCKOM I.J;MKJie B IIJiaTcp0p-M€HHbiX yCJIOBM.HX. 3Ta BIIaP,MHa HaXO,ll;l1TC.H Ha rrpe,n;-rOpbe u;eHTpaJihHOeBporrei1:CKl1X Bapl1CI.J;l1,ll;OB, KOTOpbie 06pa30BaJil1Cb B e,n;MHOM KaJie,D;OHCKO-BapMCI.J;lilMCKOM u;:vrKJie. 3,n;ech BM,n;Ha aHaJIOI'M.H c paccMa'IpMBaHHhiMM Kl1MepM,n:JKCKl1Ml1 BIIa,D;MHaMM HaXO,ll;.Hlll;J1Mli1C.H Ha rrpe;o;-rOpbe aJibii1i1,ll;OB rorQ-3arra,n;Ho:i1: A3Ml1.
PAWEL HENRYK KARNKOWSKI
PALEOTEKTONIKA POKRYWY PLATFORMOWE
J
W
W
I
ELf~OP
O
LSC
E
Intensyfilkacja pra:c :geoloigiczno-poszukiwawczyeh 1w ostatnim dwudziestoleciu, ·prowadzonych w zachod-niej Polsce, umozliwila dobr·e Dozpoznanie wgl~bnej
budowy monoklilny przedsudeckiej ·ora:z niecki szcze-cinsk,iej .i niecki mogilenskiej. Wynik6w bad:an geofi-zycznych i geolog:icznych nagromadz1ono stosunkowo duZ.o, lecz nie Sq •one r6wnomiernie rozlozone (kon-centracja wiercen w ·O'br~bie l·okalnych struktur). W W.i·elkopoJsce g~stosc otwor6w na 100 km2
naj-cz~sciej w:aha si~ od 1 do 4, lecz miejscami spada
do z.era (rye. 1). Na obszarze lbadaii., obejmujqcym ok. 12 000 km2, odwierrcono dotychczas ok. 200 gl~
bokich otwo.r6w, si~g:ajqcych co najmniej dp eech-sztynu, a w w.i~kszos·ei - po •prz·ew,ieroeniu czerwo-negiO spq•gowca '--- ,ciz do warys·cyjskiego podloza. Tak
wi~c T·Ozpoznanie kompleksu
permsko-mezozoiC'zno--kenozokzne1go, wchodzq·C'ei~O w sklad platformy epi-warys•cyjski!ej, .pozwala :na pr6b~ oceny powa· ryscyj-ski•ego .r1ozwoju tektonkzneg·o lbadaneg·o -cJibszaru.
Autor serdeczni·e dzi~ikuje doc. dr hab. W. Jaro-szew:sk1emu za przej.r:zenie r~kopi.su ,i uw:agi kry-tyczne oraz ZIOGGN ,Geonra;f'ta" za udost~·pni•e:nie ma-terial6w.
METODY!KA
Wydzi.elenia litologkzno-stratygrafirczne, uzyte w nini•ejszym artykul.e, SCl: zgodne z tymi, kt6re stoso-wano w wynilkowych dokumentacja·ch wier-ceil Zjed-nocze.nia G6rnictw.a Nalftowego ri Gaz.ownictwa oraz Instytutu Geol·ogicznelgo. Aby l1epiej oddac
dynami-k~ T·ozwo:iu tektonilc'zno-·sedymentacyjnego, przedsta-wionro rozpatryw.a:ne .k·ompJ.eksy w funkcji cza:su, a
wi~·c srednireg·o tempa :suhsydencji. Osnowq wszyst-kkh map .sredniej pr~dkosci subsydencji jrest mapa tektoniczna podloza permu (rye. 2), wykron.a.na na podstawrie mater1ial6w sejsmiczny·ch ·or•az •ana,izy miqrzszOisd poszezeg61nych k·ompleks6w·. N a ta·kim podkladzie wykreslono izapa•chyty dla poszczeg6lnych okre1s6w i .e,prok, pr:zy zal•OiZEtliu ze ,g!lOWIDYim IC'z.ynni-lkiem decydujqiCYim ·O \PT~dko;sci 'Siulblsydencji !SCl f'Uichy blok6w podloza oib:r,zezonych Ulskoka~mi; wzdluz ty1ch UJskoik6w nals·t~)powaly z~miallly ttempa przyrostu miqr z-szrosoi. Huchy bl·ok6w byly na •Oig6! powoln:e !i d!u-g•otrwale, .a w proporcji qo powi~rz·chp.i N:iz1,1 mialy
146
UKD 55'1.248:[551.736+551.76/.77(438,22. Wli·el!l:wpo;l:ska)
stosun.kowo niezna·cznq, .amplitud~. Powodowaly one zr6znicowanie tempa i rodzaju .sedymentacji, wyra-.
zajqc.e si~ zmianami miqzsz·OS•C:i •i facji oraz powsta-ni·em powierzchni er'Ozyjnych i luk sedymentacyj-nych (2).
MAPY I BLOKDIAGRAMY
Podl.oze pokrywy platformowej w Wielkopolsce stanowiq :gl6wnie osady karbonu dolne:go w .facji kulmu, silnie sfaldowane i slaho zmetamorfizowane (7, 11). Podrz~dn:ie, przede wszystkim na wyniesie-nia·ch ·pozb8.wionych osad6w czerwonego spqgowca,
-
~~
1
~-;
-
3
- 7 0-78
Rye. 1. Mapa g~stosci gt~bokich wiercen w
Wielko-polsce na 100 km2•
Fir;. 1. Number of deep driUings per 100 km'2. in the WteLkopoLska re9ion,
