Biuletyn polonijny

Andrzej Hałas, Józef Bakalarz

Biuletyn polonijny

Collectanea Theologica 55/2, 161-174

1985

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 55(1985) fa se . II

BIULETYN POLONIJNY

Z a w a r to ś ć : I. U D Z IA Ł Ś W IE C K IC H W E W A N G E L IZ A C JI M IG R A N T Ó W . 1. L a ik a t w d u s z p a s te r s tw ie e m ig ra c y jn y m p rz e d V a tic a n u m II. — 2. P o so ­ b o ro w e d o k u m e n ty a a p o s to la t ś w ie c k ic h n a e m ig ra c ji. — 3. P o tr z e b a a p o ­ s to ls tw a ś w ie c k ic h w d u s z p a s te rs tw ie p o lo n ijn y m . II. B Ł . R A F A Ł J . K A L I­ N O W S K I J A K O P A T R O N P O L S K IC H T U Ł A C Z Y . 1. K o le je ż y c ia tu ła c z a . — 2. Z y cie d u c h o w e tu ła c z a . — 3. D z ia ła ln o ść sp o łe c z n a . — 4. D z ia ła ln o ść w y ­ c h o w a w c z a . — 5. O d d z ia ły w a n ie a p o s to ls k ie *.

I. U D Z IA Ł Ś W IE C K IC H W E W A N G E L IZ A C JI E M IG R A N T Ó W D o z a g a d n ie ń , k tó r e po S o b o rz e W a ty k a ń s k im I I w z b u d z a ły szczególne z a in te re s o w a n ie , n a le ż y o b o k e k u m e n iz m u p ro b le m a ty k a a p o s to ls tw a św ie c ­ k ic h , k tó r a w k r ó tk im c z a s ie d o c z e k a ła s ię o g ro m n e j lic z b y o p r a c o w a ń *. N ie b y l to w sz a k ż e je d y n ie te m a t ro z w a ż a ń te o r e ty c z n y c h , g d y ż f a k te m sta ło s ię p r z e ję c ie p rz e z lu d z i św ie c k ic h w ie lu ta k ic h f u n k c j i w K o ściele, k tó r e do te j p o ry s p e łn ia ły o so b y d u c h o w n e . P r z y k ła d o w o w y m ie n ić m o ż n a do­ p u s z c z e n ie św ie c k ic h do p e łn ie n ia ró ż n y c h f u n k c ji litu r g ic z n y c h o ra z w łą c z e ­ n ie ic h ja k o p e łn o p r a w n y c h c z ło n k ó w do tz w . r a d d u s z p a s te rs k ic h .

W y d a w a ć b y się w ię c m ogło, ż e w ie r n y c h w K o ściele o d k r y ł ja k b y i z a ­ k ty w iz o w a ł d o p ie ro o s ta tn i so b ó r. J e d n a k — ja k p o k a z u je h is to ria — ju ż o d p ie rw s z y c h w ie k ó w c h rz e ś c ija ń s tw a w ró ż n y sp o só b a k ty w n ie u c z e stn ic z y li o n i w dziele z b a w ie n ia . Z m ie n ia ły się ty lk o h is to ry c z n ie i sp o łeczn ie u w a r u n ­ k o w a n e fo r m y d z i a ł a n i a 2. O s ta tn ie m u so b o ro w i m o ż n a z a ś słu sz n ie p r z y p i­ sy w a ć n ie ja k o „ u d o k u m e n to w a n ie ” g łę b o k ic h te o lo g iczn y ch p o d s ta w w s p ó ł- z a a n g a ż o w a n ia la ik ó w w z b a w c z y m dziele K o śc io ła i n a k re ś le n ie w g łó w n y m z a ry s ie d z ie d z in , c e ló w i f o r m ich d z ia ła ln o ś c i3. N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je ta k ż e f a k t, iż o jc o w ie so b o ro w i z re z y g n o w a li z tr a d y c y jn e g o p o d z ia łu na a k ty w n ą h ie r a r c h ię i b ie r n y c h la ik ó w o r a z w p ro w a d z ili b ib lijn e p o ję c ie L u d u B ożego, tw o rz ą c e g o je d n o śc iśle .zespolone c ia ło , w k tó r y m po szczeg ó l­ n i c z ło n k o w ie p e łn ią ró ż n e p o s łu g iw a n ia 4.

T o n o w e p o d e jś c ie z n a la z ło o s ta tn io s w ó j w y r a z w n o w y m K o d e k sie P r a w a K a n o n ic z n e g o 5. W iele m ó w ią c e je s t ju ż u m ie sz c z e n ie k a n o n ó w , w k t ó ­ r y c h o m ó w io n e z o sta ły p r a w a i o b o w ią z k i w ie r n y c h ś w ie c k ic h (k an . 224— 231) p rz e d k a n o n a m i d o ty c z ą c y m i o só b d u c h o w n y c h (k a n . 232—293). P o w s k a ­ z a n iu n a c h r z e s t i b ie rz m o w a n ie ja k o p o d s ta w o w e ź ró d ła a p o s to ls tw a ś w ie c ­ k ic h (k a n . 225 § 1), w k a n o n a c h n a s tę p n y c h p rz e d s ta w io n e są k o n k r e tn e * R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. Jó z e f B a k a l a r z T C h r., L u b lin . 1 P o r. b ib lio g r a fię te g o z a g a d n ie n ia z e s ta w io n ą p rz e z E. W e r o n a w k s ią ż c e L a ik a t i a p o s to ls tw o , P a r y ż 1972, 215—220. 1 P o r . k r ó t k a h is to r ia a p o s to la tu św ie c k ic h w K o ściele, j a k ą p o d a je E. W e r o n , dz. c y t., 77—37. 3 P o r. D e k r e t o a p o s to ls tw ie ś w ie c k ic h 5—22. 4 P o r. K o n s ty t u c ja d o g m a ty c z n a o K o śc ie le 9—17 o ra z A. P a i l l e r , D i­

v e r s ité e t c o m p é n é tr a tio n de la m is s io n d u p r ê tr e e t d u laïc, O n th e M ove

4(1972)88.

m o ż liw o śc i p ia s to w a n ia w K o śc ie le p rz e z la ik ó w ró ż n y c h u rz ę d ó w , p o słu g i iu n k c j i (k a n . 228—231).

N in ie js z e o n ra c o w a n ie o g ra n ic z a s ię je d y n ie do o m ó w ie n ia n a p o d s ta w ie p o s o b o ro w y c h d o k u m e n tó w k o ś c ie ln y c h r o li św ie c k ic h w e w a n g e liz a c ji e m i­

g r a n tó w o r a z do w y s u n ię c ia k ilk u k o n k r e tn y c h p o s tu la tó w c o do m o ż liw o śc i i k o n ie c z n o ś c i w y k o r z y s ta n ia lu d z i św ie c k ic h w d u s z p a s te rs tw ie p o lo n ijn y m n a te r e n ie U S A i K a n a d y . T rz e b a je d n a k p a m ię ta ć , że ta s p e c y fic z n a p ła s z ­ c z y z n a e w a n g e liz a c y jn a K o ścio ła, ja k ą s ą ś ro d o w is k a m ig ra c y jn e , ju ż n a w ie ­ le l a t p rz e d so b o re m n ie p o z w o liła lu d z io m ś w ie c k im n a p rz y ję c ie w K o śc ie ­ le ro li b ie r n y c h słu c h a c z y . N a jp ie r w w ię c p rz y to c z o n e z o sta n ą ró ż n e f o r m y z a a n g a ż o w a n ia ś w ie c k ic h w ż y c iu K o śc io ła p rz e d S o b o re m W a ty k a ń s k im II.

1. L aik at w d u szp a sterstw ie m igracyjn ym przed V atican u m II P rz e d s o b o ro w a , re lig ijn ie m o ty w o w a n a d z ia ła ln o ś ć ś w ie c k ic h n a rz e c z m i ­ g r a n tó w to m ię d z y in n y m i ró ż n e fo r m y p ra c y o rg a n iz a c ji m a ją c y c h n a celu w s p o m a g a n ie e m ig ra n tó w p o c z ą w sz y o d m o m e n tu o p u sz c z e n ia k r a j u p o c h o ­ d z e n ia . N a le ż y w sp o m n ie ć p rz e d e w s z y s tk im o n a jp r ę ż n ie js z e j z n ich , k tó r a s w y m z a się g ie m o b ję ła e m ig r a n tó w z w ie lu k r a j ó w E u ro p y , o S to w a rz y s z e ­ n iu św . R a fa ła (D er S t. R a p h a e ls v e r e in z u m S c h u tz e k a th o lis c h e r d e u ts c h e r A u s w a n d e r e r ) . P o w s ta ło ono w 1871 r. w N ie m c z e c h w tr u d n y m o k re s ie a n ­

ty k o ś c ie ln e j p o lity k i B is m a rc k a — o sła w io n e g o K u ltu r k a m p f u , z in ic ja ty w y k u p c a z L im b u rg a , P a u la C a h e n s l y , u h o n o ro w a n e g o w 1907 r. g o d n o śc ią s z a m b e la n a p a p ie s k ie g o . O rg a n iz a c ja s ta w ia ła so b ie p o tr ó jn y cel: z a p e w n ie ­ n ie e m ig ra n to m o d p o w ie d n ie j o p ie k i w p o r ta c h e u ro p e js k ic h , w czasie p o d ­ ró ż y o ra z p rz y ro z p o c z y n a n iu ż y c ia w n o w e j o jc z y ź n ie 6. Z y s k u ją c a p r o b a tę o fic ja ln y c h c z y n n ik ó w k o ś c ie ln y c h w N ie m c z e c h , a p ó ź n ie j i w in n y c h k ra ! ja c h e u r o p e js k ic h o ra z p o z y s k u ją c ja k o c z ło n k ó w w ie le w p ły w o w y c h o so b i­ sto śc i, a d w o k a tó w , le k a r z y itp . sto w a rz y s z e n ie s z y b k o m o g ło o to czy ć o p ie k ą e m ig ra n tó w w s ia d a ją c y c h n a o k r ę ty w p o r ta c h H a m b u rg a , B re m y , A n tw e rp ii, R o tte r d a m u , L iv e rp o o lu i L o n d y n u o ra z H a w r u , p o s ia d a ją c t a m p ła tn y c h a g e n tó w św ie c k ic h i d u c h o w n y c h , d y s p o n u ją c y c h o d p o w ie d n im i śro d k a m i, b y n ie ść w y je ż d ż a ją c y m p o m o c o c h a r a k te r z e m a te r ia ln y m i m o r a l n y m 7.

P o d w u d z ie s tu la ta c h od c h w ili z a ło ż e n ia sto w a rz y s z e n ie p o s ia d a ło p oza g r a n ic a m i N ie m ie c ju ż n ie ty lk o sw o ic h p rz e d s ta w ic ie li, a le d o b rz e z o rg a n iz o ­ w a n e filie . S e n a to r o w ie i w p ły w o w i a d w o k a c i s t a li n a czele a g e n d d z ia ł a ją ­ cy ch w B elg ii, A u s tr ii i w e W ło s z e c h 8. T ro s k ą s to w a r z y s z e n ia z o sta ło ta k ż e o b ję te d u s z p a s te rs tw o e m ig ra c y jn e . W p ro w a d z o n e j p rz e z h ie r a r c h ię a m e r y ­ k a ń s k ą p ro g r a m o w e j, ja k n a js z y b s z e j a m e r y k a n iz a c ji n o w o p r z y b y ły c h С a - h e n s l y w id z ia ł p rz y c z y n ę w ie lo m ilio n o w y c h o d e jś ć w ie r n y c h od K o śc io ła rz y m s k o k a to lic k ie g o w A m e ry c e , co p o d k re ś la ły m e m o ria ły k ie r o w a n e t a k do h ie r a r c h i i a m e r y k a ń s k ie j, j a k i do W a t y k a n u 9. D la p o w s tr z y m y w a n ia teg o p ro c e s u m a s o w y c h o d e jść z K o śc io ła C a h e n s ly w id z ia ł k o n ie c z n o ść w p r o w a ­ d z e n ia d la k a ż d e j g r u p y e tn ic z n e j d u s z p a s te r s tw a w je j ję z y k u n a ro d o w y m , o p a rte g o o p rz y w ie z io n e ze s ta re g o k r a j u tr a d y c je i o b rzęd y . Co p r a w d a g łó w n y p o s t u la t u tw o rz e n ia d la p o sz c z e g ó ln y c h n a ro d o w o śc i o d rę b n y c h d ie ­ c e z ji u p a d ł, a le k il k a d ie c e z ji, w k tó r y c h k a to lic y p o c h o d z e n ia n ie m ie c k ie g o s ta n o w ili w ięk szo ść, o trz y m a ło d z ię k i z a b ie g o m S to w a rz y s z e n ia św . R a fa ła b is k u p ó w w ła s n e j n a ro d o w o śc i. Z a a n g a ż o w a n ie C a h e n s ly ’ego i r o la z a ło ż o n e ­ 6 P o r. C .J. B a r r y , T h e C a th o lic C h u rc h a n d G e r m a n A m e r ic a n s , W a ­ s h in g to n 1953, 29—30. 7 T a m ż e , 31. 8 T a m ż e , 134. 9 P e łn e te k s ty ty c h m e m o ra n d ó w p o d a je w c y to w a n e j k sią ż c e C .J. B a r r y , d z. c y t., 286—296; 313—319; 326—328.

go p rz e z e ń s to w a r z y s z e n ia je s t o ty le g o d n a p o d k re ś le n ia , że d o c e n ia ją c w sfe rz e r e lig ijn e j w a rto ś ć c z y n n ik ó w n a ro d o w y c h n ie o g ra n ic z a ł się o n do d z ia ła ń n a rz e c z ty lk o n ie m ie c k ie j g r u p y e tn ic z n e j, lecz z a się g ie m d z ia ła ln o ś c i sw e j o rg a n iz a c ji s ta r a ł się o b e jm o w a ć w s z y s tk ic h e m ig ru ją c y c h w ty m czasie z E u ro p y do A m e r y k i 10. Ł ą c z y ł w ię c w sw y m a p o s to la c ie u n iw e rs a ln o ś ć m isji c h rz e ś c ija ń s k ie j z p a r t y k u la r n y m i p o tr z e b a m i p o sz c z e g ó ln y c h g r u p e tn ic z ­ n y ch . P o ls k i o d d z ia ł S to w a rz y s z e n ia św . R a f a ła n ie m ó g ł n ie s te ty p o w s ta ć . P r z y ­ c z y n a tk w iła w p o lity c e i w s y tu a c ji z a b o ró w . J a k p o d a je je d n a k B a r r y 11, w ie lu P o la k ó w k o rz y s ta ło ró w n ie ż z p o m o c y te g o sto w a rz y s z e n ia .

S to w a rz y s z e n ie św . R a fa ła n ie w sz ę d z ie je d n a k d o c ie ra ło . W w ię k sz o ś c i r e ­ g io n ó w o sa d n ic z y c h , g d zie K o śc io ła rz y m s k o k a to lic k ie g o a lb o w ogóle nie b y ło , a lb o je ś li b y ł to d la d a n e j g r u p y e tn ic z n e j tr u d n y do z a a k c e p to w a n ia ze w z g lę d u n a n a ro d o w ą o d rę b n o ś ć k u ltu r o w ą i o b rz ę d o w ą , o rg a n iz o w a n ie ż y c ia re lig ijn e g o b y ło u z a le ż n io n e od a k ty w n o ś c i o só b ś w ie c k ic h . S p o n ta n ic z ­ n ie w y ła n ia ły się p o s ta c ie lid e ró w , św ia d o m y c h z n a c z e n ia p o tr z e b re lig ijn y c h . W ce lu z d o b y c ia śro d k ó w m a te r ia ln y c h i p ro w a d z e n ia d z ia ła ln o ś c i u ś w ia d a ­ m ia ją c e j n a rz e c z b u d o w y k o śc io ła , p le b a n ii, szk o ły itp . tw o rz y li oni k o m i te ­ ty i o rg a n iz a c je , n a b a r k a c h k tó r y c h sp o c z y w a ło c a łe d zieło. N ie rz a d k ie b y ły p rz y p a d k i, g d y k s ią d z m ó g ł b y ć p rz y d z ie lo n y d a n e j sp o łe c z n o śc i d o p ie ro w te ­ d y, g d y b u d y n e k k o ś c ie ln y b y ł ju ż g o to w y .

W y m ia r a p o s to ls k i m ia ła n a s tę p n ie d z ia ła ln o ś ć e m ig r a n tó w w r a m a c h ró ż ­ n y c h o rg a n iz a c ji o z a się g u p a r a f ia ln y m i p o n a d p a r a f is ln y m . O rg a n iz a c je te, z w ła sz c z a w p o c z ą tk o w y m o k re s ie , o g a rn ia ły c a ło k s z ta łt p o tr z e b sp o łe c z n o śc i o s a d n ik ó w . O b e jm o w a ły w ię c f u n k c j e o św ia to w e , k u lt u r a l n e , zap o m o g o w o - -u b e z p ie c z e n io w e o ra z czy sto d e w o c y jn e . W e w s z y s tk ic h j e d n a k b y ł o b e c n y — ch o c ia ż w ró ż n y sp o só b — e le m e n t r e lig ijn y o ra z a p o sto lsk i. P o c z y n a ją c od s to w a r z y s z e ń d e w o c y jn y c h , p ie lę g n u ją c y c h i p r o p a g u ją c y c h ró ż n e f o r m y p o ­ b o żn o ści po o rg a n iz a c je o c h a r a k te r z e u b e z p ie c z e n io w y m , k tó r e ró w n o c z e śn ie p ro w a d z iły d z ia ła ln o ś ć c h a r y ta ty w n ą n a z e w n ą trz . N ie o g ra n ic z a ła się ona b o w ie m do ś w ia d c z e ń w z a je m n e j p o m o cy , zw ła sz c z a w w y p a d k a c h lo so w y ch . Ic h c z ło n k o w ie u c z e s tn ic z y li w b u d o w a n iu p a r a f ia ln y c h s ie ro c iń c ó w , d o m ó w s ta rc ó w , d o m ó w e m ig r a n tó w itp . W p r z y p a d k u o rg a n iz a c ji p o is k ic h m o żn a p o w ie d z ie ć , że w y d ź w ię k a p o s to ls k i m ia ły ta k ż e w sz e lk ie ty p y d z ia ła ln o ś c i m a ją c e j n a celu p o d tr z y m a n ie p o ls k ie j o b rz ę d o w o śc i, ję z y k a i k u ltu r y . F a k t m o c n e g o z w ią z k u e le m e n tu re lig ijn e g o z t r a d y c ją n a ro d o w ą s p r a w ia ł, iż t r o ­ s k a o p rz e c h o w a n ie d z ie d z ic tw a i k u lt u r y n a ro d o w e j b y ła je d n o c z e ś n ie tr o s k ą o re lig ię .

R ó żn e fo r m y p rz e d s o b o ro w e g o a p o s to la tu ś w ie c k ic h w ś ró d m ig ra n tó w z a ­ s łu g iw a ły b y n a s p e c ja ln e , o p a rte o ź ró d ła o p ra c o w a n ie . S a m f a k t sz c z e g ó ln e ­ go z a a n g a ż o w a n ia ś w ie c k ic h w k o ś c io ła c h n a e m ig ra c ji j e s t n ie z a p rz e c z a ln y . Z a a n g a ż o w a n ie to b y ło sp o n ta n ic z n e i w y n ik a ło z te g o , że p a r a f i a b y ła n a j ­ częściej p ie r w s z ą i p o d s ta w o w ą je d n o s tk ą o r g a n iz a c y jn ą c a ło k s z ta łtu życia sp o łeczn eg o o s a d n ik ó w .

2. P osob orow e d o k u m en ty a a p o sto la t św ie c k ic h n a em ig ra cji K o n s ty tu c ja E x s u l F a m ilia 12, p o s ia d a ją c a n a jw y ż s z ą r a n g ę p r a w n ą z w y ­ d a n y c h do te j p o ry d o k u m e n tó w k o ś c ie ln y c h d o ty c z ą c y c h e m ig ra c ji, n ic n ie m ó w i o ro li ś w ie c k ic h w d u s z p a s te r s tw ie m ig ra n tó w , ch o c ia ż w ia d o m o , że B IU L E T Y N P O L O N IJN Y 1 63 10 W e w s p o m n ia n y c h w p. 9 m e m o r a n d a c h p rz y p o s tu la ta c h o d n o śn ie d u s z ­ p a s te r s tw a e tn ic z n e g o w y ra ź n ie p o d k re ś lo n o ró w n ie ż p o tr z e b y in n y c h n a r o ­ dow ości. 11 D z. c y t., 131. 12 T e k s t p o ls k i w : S tu d ia P o lo n ijn e , t. IV , 15—58.

je j a u t o r P i u s X II, p o p ie r a ją c p rz e c ie ż b a rd z o ro z w ó j A k c ji K a to lic k ie j, d o c e n ia ł n ie w ą tp liw ie z n a c z e n ie z a a n g a ż o w a n ia ś w ie c k ic h w K o ściele. J a k o c z y n n i w s p ó łp ra c o w n ic y k a p ła n ó w i z a k o n n ik ó w św ieccy w y m ie n ia n i są d o ­ p ie r o p rz e z P a w ł a V I w m o tu p r o p r io P a sto r a lis m ig r a to r u m c u r a z 15 s i e r p n ia 1969 г., k r ó t k im d o k u m e n c ie p r z e k a z u ją c y m K o n g re g a c ji do S p r a w B is k u p ó w s p r a w ę o d n o w y p rz e p is ó w d o ty c z ą c y c h d u s z p a s te r s tw a e m ig r a n ­ tó w ls. O p u b lik o w a n a w ty m s a m y m r o k u p rz e z w s p o m n ia n ą K o n g re g a c ję do S p r a w B is k u p ó w in s tr u k c j a D e p a s to r a li m ig r a to r u m c u r a 14 s p r a w ie ro li ś w ie c k ic h w d u s z p a s te rs tw ie m ig r a c y jn y m p o św ię c a ju ż c a ły r o z d z i a ł 15. O d ­ w o łu ją c się p rz y o k re ś la n iu p o d s ta w te g o z a a n g a ż o w a n ia ś w ie c k ic h do d e k r e ­ tó w so b o ro w y c h in s tr u k c ja p o d k re ś la , że w z w ią z k u z r u c h a m i lu d n o ś c io w y ­ m i is tn ie je w ie le s p r a w , k tó r y c h b e z u d z ia łu św ie c k ic h K o śc ió ł ro z w ią z a ć n ie p o tr a f i (n r 56). W śró d k o n k r e tn y c h f o r m a p o s to ło w a n ia n a p ie rw s z y m m ie js c u j e s t w y m ie n ia n a d z ia ła ln o ś ć o c h a r a k te r z e sp o łe c z n y m , a szczeg ó ln ie u d z ie la n ie n o w o p r z y b y ły m p o m o c y w ta k i c h s p r a w a c h , ja k m ie s z k a n ie , p r a c a z a b e z p ie c z e n ia sp o łeczn e, k w e s tie z w ią z a n e ze z n a jo m o śc ią ję z y k a k r a j u o sie ­ d le n ia itp . I n s t r u k c j a a p e lu je do ś w ie c k ic h o c z u w a n ie , „ b y te w s z y s tk ie s p r a w y b y ły ro z w ią z y w a n e w d u c h u m iło ści, a je d n o c z e śn ie z z a c h o w a n ie m ż ą d a ń sp ra w ie d liw o ś c i i słu s z n o ś c i” (n r 57).

D o św ia d c z e n ia ta k ic h s a m y c h p o słu g z o sta ły ta k ż e w e z w a n e k a to lic k ie s to w a r z y s z e n ia . P o z a ty m m a j ą on e ró w n ie ż u ła tw ia ć m ig ra n to m u z u p e łn ie ­ n ie sw e g o w y k s z ta łc e n ia z a w o d o w e g o lu b o sią g n ię c ie n o w e j s p e c ja liz a c ji (n r 60). O p ró c z ty c h f o r m a p o s to ło w a n ia w sp o só b p o ś re d n i, tz n . p rz e z św ia d c z e ­ n ie p o m o c y sp o łe c z n e j, w y m ie n ia n a je s t ta k ż e p o tr z e b a b e z p o ś re d n ie g o a p o ­ s to ls k ie g o z a a n g a ż o w a n ia św ie c k ic h p rz e z p o w ie rz e n ie im g ło s z e n ia słow a B ożego „ w sp o só b p rz e w id z ia n y d la ś w ie c k ic h ” szczeg ó ln ie ta m , g d zie b r a k k a p ła n ó w d a n e j n a ro d o w o ś c i (n r 58).

I n s tr u k c j a z a w ie r a ta k ż e a p e le do św ie c k ic h k a to lik ó w , p e łn ią c y c h w a ż ­ n ie js z e f u n k c je p u b lic z n e , b y „ p iln ie p o p a rli w sz y stk o , co j e s t w y m a g a n e do w s p ó łp r a c y i w z a je m n e g o w s p ó łż y c ia g r u p e tn ic z n y c h ” (n r 59) o ra z z w ra c a się do k a to lik ó w p r a c u ją c y c h w ś r o d k a c h m a so w e g o p rz e k a z u , b y w ty m s a m y m d u c h u w p ły w a li n a k s z ta łto w a n ie o p in ii p u b lic z n e j (n r 59).

K o le jn y d o k u m e n t u k a z a ł się w r o k u 1978. B y ł to li s t o k ó ln y P a p ie s k ie j K o m is ji d la D u s z p a s te rs tw a M ig ra c ji i T u r y s ty k i do K o n fe re n c ji B is k u p ic h p t. K o śc ió ł w o b e c z ja w i s k a r u c h liw o ś c i l u d z k i c h l ł . P u n k t y 29 i 30 o d n o sz ą się w p r o s t d o św ie c k ic h . S tw ie r d z a ją c c ią g łe z w ię k sz e n ie się z ja w is k a p rz e m ie s z ­ c z e ń lu d z i d o k u m e n t t e n k ła d z ie n a c is k n a w y p ły w a ją c ą z so b o ro w e j k o n ­ c e p c ji K o śc io ła ja k o L u d u B ożego p o tr z e b ę o d p o w ie d n ie g o k s z ta łto w a n ia ś w ia d o m o śc i w s z y s tk ic h w ie rn y c h . W K o śc ie le „ n ik t n ie m oże b y ć tr a k t o w a ­ n y ja k o cu d z o z ie m ie c , gość czy b y ć o d s u w a n y w ja k i ś in n y s p o s ó b ” (n r 29). D o k u m e n t n ie w y m ie n ia w p ra w d z ie k o n k r e tn y c h f o r m z a a n g a ż o w a n ia św ie c ­ k ic h , a le n a z y w a ic h za a d h o r t a c ją E v a n g e lii n u n tia n d i r o b o tn ik a m i w g ło ­ s z e n iu S ło w a B ożego (n r 30).

Z w ię k s z a ją c a się ru c h liw o ś ć lu d z k a w y w o łu je s k u tk i, k tó r e w s p ó łp r a c ę ś w ie c k ic h w d u s z p a s te r s tw ie c z y n ią n ie z a s tą p io n ą , szczeg ó ln ie n a te r e n a c h , g d z ie w ie r n i ż y ją w o d o s o b n ie n iu i ro z p ro s z e n iu . W ta k ic h p r z y p a d k a c h h ie ­ r a r c h i a — ja k m ó w i lis t — „ u ła tw ia ś w ie c k im re a liz a c ję p rz y w ile jó w n a b y ­ u M o tu p r o p r io p a s t o r a l i s m ig r a to r u m c u ra ”, w : S tu d ia P o lo n ijn e , t. IV , 60. 14 In s tr u k c j a d o ty c z ą c a d u s z p a s te r s tw a w śró d m ig r a n tó w , w : S tu d ia P o ­ lo n ijn e , t. IV , 61—86. 15 O s ta tn i, V II ro z d z ia ł, n a k tó r y s k ł a d a ją się p u n k ty od 56 do 61 (ta m ż e , 83—85).

16 K o śc ió ł w o b e c z ja w is k a r u c h liw o ś c i lu d z k ic h , w : S tu d ia P o lo n ijn e ,

ty c h p rz e z c h rz e s t i p rz y d z ie la im w e d łu g o b o w ią z u ją c y c h n o rm s p e c ja ln e z a d a n ia z a ró w n o w z a k re s ie k a te c h e z y , ja k i p rz y s p r a w o w a n iu li tu r g ii s ło ­ w a ” (n r 30). W id z im y t u t a j, j a k w te j s p r a w ie d o k u m e n t t e n p o sz e d ł ju ż k r o k d a le j w s to s u n k u do in s tr u k c ji De p a s to r a li m ig r a to r u m cu ra . T e m a ty k a św ie c k ic h b y ła o m a w ia n a ta k ż e n a I Ś w ia to w y m K o n g re s ie D u s z p a s te r s tw a E m ig ra c y jn e g o , k tó r y o b ra d o w a ł w R z y m ie w m a r c u 1979 r o k u 17. O b o k s p r a w p o ru s z a n y c h ju ż w c z e śn ie j u c z e s tn ic y k o n g r e s u p o d ­ k r e ś lili w d o k u m e n c ie k o ń c o w y m k o n ie c z n o ść o d p o w ie d n ie j f o r m a c ji la ik ó w c z y n n ie z a a n g a ż o w a n y c h w d u s z p a s t e r s tw i e 1S. K o n g re s w p ro w a d z ił te ż p o ję ­ cie św ie c k ic h p o w o ła ń do p r a c y d u s z p a s te rs k ie j w ś ró d m ig ra n tó w , p o w ie rz a ­ ją c tr o s k ę o w z b u d z a n ie i p ie lę g n o w a n ie ty c h p o w o ła ń p a r a f io m p r z y j m u j ą ­ c y m m i g r a n t ó w 19. P o d k re ś lo n o ta k ż e d u ż e z n a c z e n ie in s ty tu tó w św ie c k ic h ze w z g lę d u n a d o b rą f o r m a c ję ic h c z ło n k ó w o ra z ic h d u ż ą d y sp o z y c y jn o ść i m i­ s y jn ą o tw a rto ś ć 20. W s k a z a n ia w s z y s tk ic h o m ó w io n y c h d o ty c h c z a s d o k u m e n tó w o g ó ln o k o śc ie l- n y c h z o s ta ły w y k o rz y s ta n e p rz e z a u to r ó w D y r e k to r iu m d u s z p a s te r s tw a e m i­ g r a c y jn e g o , o g ło szo n y m w r o k u 1983 p rz e z T o w a rz y s tw o C h ry s tu s o w e d la P o ­ lo n ii Z a g ra n ic z n e j 21. O b o k d u żeg o p a r a g r a f u w p r o s t o ś w ie c k ic h a p o s to ła c h (n r 415-423), o ró ż n y c h m o ż liw o śc ia c h c z y n n e g o z a a n g a ż o w a n ia św ie c k ic h w d z ie le e w a n g e liz a c y jn y m n a e m ig ra c ji, m ó w ią p u n k ty ta k ż e o ro li św ie c ­ k ic h w p r z e p o w ia d a n iu sło w a B ożego (n r 234-383), o k a te c h e z ie (n r 255-260), 0 m a ły c h g r u p a c h p a r a f ia ln y c h (379-383), o m a łż e ń s tw ie i ro d z in ie (n r 383-394) o ra z o m ło d z ie ż y i d z ie c ia c h . T u w a r to zaz n a c z y ć , że d y r e k t o r iu m p o s tu lu je n a w e t, b y w r a d a c h d u s z p a s te rs k ic h m ia ła s w o ic h p rz e d s ta w ic ie li ta k ż e m ło ­ dzież. N a u w a g ę z a s łu g u je te ż p o d k r e ś le n ie a p o sto lsk ie g o w y m ia r u m o d litw y 1 c ie r p ie ń lu d z i s ta r y c h i c h o ry c h (n r 402-407).

P r z y p ró b ie o g ó ln ie jsz e g o s p o jrz e n ia n a cało ść d o k u m e n tó w K o śc io ła o d ­ n o śn ie z a a n g a ż o w a n ia św ie c k ic h w d u s z p a s te rs tw ie m ig r a c y jn y m tr z e b a p r z y ­ zn ać, że p ro b le m te n z o s ta ł o m ó w io n y o b s z e rn ie i dość szczegółow o. A p o sto ­ la t la ik ó w z n a la z ł w d o k u m e n ta c h ty c h z a ró w n o g łę b o k ie te o lo g ic z n e p o d ­ s ta w y , j a k i w s k a z a n ia p r a k ty c z n e o d n o śn ie k o n k r e tn y c h lic z n y c h m o żliw o ści jeg o r e a liz o w a n ia w p ra k ty c e .

3. P o tr z e b a a p o s to ls tw a ś w ie c k ic h w d u s z p a s te r s tw ie p o lo n ijn y m

P o w s z e c h n ie u z n a je się ju ż d z isia j p iln ą p o tr z e b ę a p o s to la tu św ie c k ic h n a rz e c z m ig ra n tó w . W iele b o w ie m in s tu tu c ji , k tó r e m a j ą b o g a tą h is to rię i w ie l­ k ie z a s łu g i w dziele a p o s to ls tw a św ie c k ic h , s tra c iło d z is ia j sw ó j p ie r w o tn y d y n a m iz m i p rz e s ta ło b y ć a tr a k c y jn y m i, szczeg ó ln ie d la m ło d eg o p o k o le n ia , u ro d z o n e g o ju ż w k r a j u o s ie d le n ia ro d z ic ó w o ra z d la m ig r a n tó w n o w o p r z y ­ b y ły c h . S p a d e k n a p ły w u św ie ż y c h c z ło n k ó w p rz e ż y w a ją w ie lk ie o rg a n iz a c je k o śc ie ln e . D z ie lą one k r y z y s w s z y s tk ic h o rg a n iz a c ji p o lo n ijn y c h d a w n e g o t y ­ pu. T a k ż e ro z w ią z a n ia s f o rm u ło w a n e p rz e z s o b ó r n ie je d n o k r o tn ie n ie są ju ż o d p o w ie d z ią n a p ro b le m y , ja k ie n io s ą o b ecn e, z m ie n ia ją c e się w c o ra z w ię k ­ sz y m te m p ie s y tu a c je . J a k w y k a z u je A . L o r i g i o l a n p . r a d y d u s z p a s te r s k ie p ro p a g o w a n e p rz e z o s ta tn i s o b ó r (D A 2) n ie s a t y s f a k c j o n u ją ju ż m ło d y c h , k tó r z y w id z ą w n ic h „rzecz s t a r ą p od n o w ą n a z w ą ” и . N ie z a n ie d b u ją c z a te m d o ty c h c z a so w y c h f o r m a k ty w iz o w a n ia ś w ie c k ic h 17 T e k s ty p o szcz e g ó ln y c h r e f e r a tó w o ra z d o k u m e n tu k o ń c o w e g o z o sta ły o p u b lik o w a n e w 26 n u m e r z e O n t h e M o v e ( J u in 1979). 18 T a m ż e , 160. 19 T a m ż e , 161. 20 T a m ż e . 21 D y r e k to r iu m d u s z p a s te r s tw a e m ig r a c y jn e g o , P o z n a ń 1983.

22 A. L o r i g i o l a , N e c e s s ità d i u n m o v im e n to d ’a p o sto la to laico s p e c ia -

liz z a to p e r g li e m ig r a ti, R o m a 1972, 73. «

w p a r a f ii, j a k d łu g o cie sz ą się o n e z a in te r e s o w a n ie m ja k i e jś części w ie rn y c h , n a le ż y — „ c z y ta ją c ” z g o d n ie z d u c h e m s o b o ru z n a k i c zasu — sz u k a ć fo r m n o w y c h , b a rd z ie j d o s to s o w a n y c h do z m ie n ia ją c y c h się w a ru n k ó w . O b ra z P o lo n ii a m e r y k a ń s k ie j i je j o c z e k iw a n ia , je ś li ch o d zi o c h a r a k t e r je j d u s z p a s te r s tw a , s ą d ość z ró ż n ic o w a n e . P o k o le n ie s p rz e d II w o jn y ś w ia ­ to w e j i e m ig ra n c i z p ie rw s z y c h l a t p o w o je n n y c h s ą s iln ie z w ią z a n i ze s t a ­ ry m i o rg a n iz a c ja m i p r z y k o ś c ie ln y m i i w y s ta r c z a ją im w z a s a d z ie tr a d y c y jn e fo r m y d u s z p a s te rz o w a n ia . P r o b le m p o w s ta je w p r z y p a d k u e m ig ra n tó w c z a ­ s o w y c h i e m ig ra n tó w l a t 8 0 -ty c h o ra z w p r z y p a d k u m ło d eg o p o k o le n ia , u r o ­ d zo n eg o ju ż w A m e ry c e . E m ig ra n c i c zaso w i to n a jc z ę ś c ie j m ło d z i m ęż c z y ź n i, n ie r z a d k o o jc o w ie r o ­ d zin , k tó r z y w y je c h a li z k r a j u w c e la c h z a ro b k o w y c h w p ie r w o tn y m z a ło ­ ż e n iu n a czas o k re ś lo n y . P r z y k ła d N o w e g o J o r k u , C h icag o i D e tr o it p o k a z u ­ je , że lic z b a ic h id z ie w d z ie s ią tk i ty s ię c y . P r z y p ró b ie o rg a n iz o w a n ia s k u t e ­ czn ej o p ie k i d u s z p a s te rs k ie j d la te j k a te g o r ii m ig ra n tó w k o n ie c z n e b y ły b y n a jp i e r w so n d a ż e ilo ścio w e, k tó r e p rz e s z ły b y z p e w n o ś c ią w sz e lk ie o c z e k iw a ­ n ia . O p a rc ie w p a r a f ia c h p o lo n ijn y c h z n a jd u je z a le d w ie m a ły p ro c e n t. P r z y ­ c z y n a te g o s ta n u rz e c z y tk w i b a sd z o c zęsto w n e g a ty w n y c h d o ś w ia d c z e n ia c h w k o n ta k c ie z d u s z p a te rz a m i czy n ie c h ę ć do o b c y c h im , a rc h a ic z n y c h n ie r a z f o r m d u s z p a s te rz o w a n ia . T rz e b a b o w ie m p a m ię ta ć , że w w ię k sz o ś c i w y p a d ­ k ó w p ro b o sz c z o w ie p o lo n ijn y c h p a r a f ii a m e r y k a ń s k ic h to k s ię ż a u ro d z e n i i w y c h o w a n i w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h i s ty l ic h p r a c y o d b ie g a d a le k o od te g o , do k tó r e g o e m ig ra n c i n a jn o w s i p rz y z w y c z a ili się w P o ls c e . P a r a f ie i o ś r o d k i p ro w a d z o n e p rz e z k s ię ż y c h ry s tu s o w c ó w i in n y c h k s ię ż y p rz y b y ły c h z P o ls k i są t u p o z y ty w n y m w y ją tk ie m , g d y ż p r a c u j ą w n ic h k s ię ż a p o lsc y , a le n ie s te ty p ro w a d z o n e p rz e z n ic h d u s z p a s te rs tw o je s t p rz y s ło w io w ą k r o p lą w m o r z u p o trz e b . Co n a le ż a ło b y z a te m u c z y n ić , b y p ro c e s te n p o w s trz y m a ć ? P rz e d e w s z y s tk im — z g o d n ie , z o m ó w io n y m i w c z e śn ie j d o k u m e n ta m i k o ś c ie ln y m i — tr z e b a u w ra ż liw ić d o ty c h c z a so w y c h p a r a f i a n n a p o tr z e b y ty c h n o w y c h d w ó c h g r u p m ig ra n tó w , a n g a ż u ją c n a jb a r d z ie j a k ty w n y c h d o k o m ite tó w czy ró ż n e g o r o ­ d z a ju g r u p w o lo n ta r iu s z y , k tó r e m o g ły b y p o m a g a ć n o w o p r z y b y ły m w ro z ­ w ią z y w a n iu p a lą c y c h k w e s tii ję z y k a , m ie s z k a n ia , p ra c y , le g a liz a c ji p o b y tu itp . N ie d o m a g a n ia w teg o ty p u d z ia ła ln o ś c i ju ż w p rz e s z ło śc i k o s z to w a ły p a r a f ie rz y m s k o k a to lic k ie w U S A o g ro m n e ilo śc i o d s tę p s tw osób, k t ó r e s p o ty ­ k a ją c się z te g o t y p u p o m o c ą ze s tr o n y p r z e d s ta w ic ie li in n y c h K o ścio łó w ła tw o z m ie n ia ły w y z n a n ie . P r z y fo r m o w a n iu w ty m w z g lę d z ie p a r a f ia n p o ­ w in n o się k ła ś ć a k c e n t n a f a k t , że n ik t n ie je s t w s ta n ie t a k d o b rz e z ro z u ­ m ie ć m a t e r ia ln e j i d u c h o w e j s y t u a c ji n o w o p r z y b y ły c h ja k ic h ro d a c y , k tó r z y w c z e śn ie j ta k ż e p rz e c h o d z ili p rz e z te s a m e d o św ia d c z e n ia . J e ś li ch o d zi o s a ­ m y c h n o w o p rz y b y ły c h , d u s z p a s te rz e w in n i ic h z a c h ę c a ć do tw o rz e n ia w ła s n y c h g r u p p r z y p a r a f ia ln y c h , c z e rp ią c y c h w z o ry z d u s z p a s te r s tw a p o lsk ieg o , j a k n p. oazy, r o d z in y ro d z in , w s p ó ln o ty n e o k a te c h u m e rra ln e , k lu b y d y s k u s y jn e itp .

P o n ie w a ż w w a r u n k a c h e m ig r a c y jn y c h szc z e g ó ln e m u z a g ro ż e n iu p o d le g a r o d z in a , n a le ż y p rz e d s ię w z ią ć w d u s z p a s te r s tw ie w sz e lk ie m o ż liw e k r o k i k u je j o c h ro n ie . D o ty c z y to z a ró w n o e m ig r a n tó w c z a so w y c h ja k i p rz y b y ły c h do A m e ry k i n a sta łe . P o m o c s ta n o w iły b y t u t a j p a r a f ia ln e czy m ię d z y p a ra f ia ln e o ś r o d k i p o r a d n ic tw a ro d z in n e g o , k tó r e ob o k tr a d y c y jn y c h f u n k c ji d u ż ą część sw e j a k ty w n o ś c i p o ś w ię c a ły b y łą c z e n iu ro d z in . P o s tu la t ta k i z a w ie ra z re s z tą ta k ż e D y r e k to r iu m d u s z p a s te r s tw a e m ig r a c y jn e g o (n r 387), k tó r e n a k ła d a n a d u s z p a s te rz y o b o w ią z e k k o n k r e tn e j p o m o cy e m ig ra n to m w s p r o w a d z a n iu p o z o s ta w io n y c h w k r a j u c z ło n k ó w ro d z in . W p a r a f ia c h , g d zie n a p ły w n o w y c h m ig r a n tó w je s t d u ży , p o w ie rz e n ie ty c h s p r a w k o m p e te n tn e m u i z a a n g a ż o w a ­ n e m u k o m ite to w i z ło ż o n e m u z lu d z i św ie c k ic h z n a c z n ie m o g ło b y z w ięk szy ć e fe k ty w n o ś ć p o c z y n a ń w ty m w zg lęd zie.

D u s z p a s te rz e i s a m i św ie c c y n ie p o w in n i z a p o m in a ć o u ś w ia d a m ia n iu n o ­ w o p r z y b y ły c h o k o n ie c z n o śc i z a c h o w a n ia p o c z u c ia w ię z i z k r a j e m p o c h o d z ę

-n ia i p rz e k a z a -n ia te g o p o c z u c ia s w y m d ziec io m . R o d z i-n a je s t b o w ie m -n a t u ­ r a ln y m śro d o w is k ie m , g d z ie te w a r to ś c i w sp o só b b a rd z o s k u te c z n y m o g ą b y ć p r z e k a z a n e .

O so b n ą tr o s k ą w in n a b y ć o to c z o n a św ieżo p r z y b y ła z P o ls k i m ło d zież i d zieci, d la k tó r e j ró w n ie ż n a jb a r d z ie j a tr a k c y jn e b y ły b y z n a n e z P o ls k i ta k ie f o r m y d u s z p a s te r s tw a j a k s łu ż b a litu r g ic z n a , g r u p y o azo w e, g r u p y p ie l­ g rz y m k o w e czy g ru p y p r z y p o m in a ją c e s ty le m p r a c y d u s z p a s te rs tw o a k a d e ­ m ick ie. W p r a c y z ty m i d zieć m i i m ło d z ie ż ą p o w in n o się w y k o rz y s ty w a ć w c h a r a k t e r z e lid e ró w czy a n im a to r ó w m ło d y c h z s a m y c h n o w o p rz y b y ły c h , w śró d k tó r y c h z n a jd u j e się p rz e c ie ż d u żo a b s o lw e n tó w p o ls k ic h u c z e ln i k a ­ to lic k ic h , a k ty w is tó w r u c h u o azo w eg o czy d u s z p a s te r s tw a a k a d e m ic k ie g o .

I n ic ja t y w a k s ię d z a E d w a r d a E w c z y ń s k i e g o z T o ro n to , k tó r y la te m w 1983 r. z o rg a n iz o w a ł p ie s z ą p ie lg rz y m k ę do m ie js c o w e g o s a n k t u a r iu m w M id la n d , O nt., s p o tk a ła się z t a k d u ż y m z a in te re s o w a n ie m n ie ty lk o w ś ró d P o la k ó w , że n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , iż p o d o b n e p rz e d s ię w z ię c ia p o d ję te i w i n ­ n y c h o ś ro d k a c h m o g ły b y s ta ć się ź ró d łe m u a k ty w n ie n ia m ło d y c h w p a ra f ii. D o ś w ia d c z e n ia p ie lg rz y m e k w P o ls c e w s k a z u ją , że są o n e t a k s iln y m c z y n ­ n ik ie m in te g r u ją c y m u c z e stn ik ó w , że o d c z u w a ją oni p o tr z e b ę s p o ty k a n ia się t w te j s a m e j g ru p ie ró w n ie ż w c ią g u ro k u .

W p o d s u m o w a n iu m o ż n a s tw ie rd z ić , że od s tro n y te o r e ty c z n e j tr u d n o so b ie d z is ia j w y o b ra z ić d u s z p a s te rs tw o e tn ic z n e b ez czy n n e g o w n im z a a n g a ż o w a ­ n ia lu d z i św ie c k ic h . D o m a g a się te g o n ie ty lk o sa m o ży cie , j a k to b y ło p rz e d so b o re m , a le te ż p o z y ty w n e n a u c z a n ie i z a le c e n ia K o śc io ła . M o żliw o ści z a te m , ja k ie d la czy n n eg o w s p ó łu d z ia łu św ie c k ic h w e w a n g e liz a c ji m ig r a n tó w o tw ie ­ r a o b e c n ie K o śció ł, s t a w i a ją p rz e d d u s z p a s te rs tw e m p o lo n ijn y m o g ro m n ą sz a n s ę . O d p o w ie d z ia ln o ść za je j z r e a liz o w a n ie c ią ż y z a ró w n o n a d u c h o w n y c h , j a k i n a sa m y c h ś w ie c k ic h . N ie m o ż n a je d n a k z a p o m in a ć , że w s z y s tk ic h n a ­ leży w y c h o w y w a ć ta k ż e do a p o s to ls tw a in d y w id u a ln e g o p rz e z św ia d e c tw o c h rz e ś c ija ń s k ie g o ż y c i a 23. D o b rze u fo r m o w a n y c h rz e ś c ija n in b ę d z ie b o w ie m u m ia ł w sp o só b w ła ś c iw y re a g o w a ć n a k a ż d ą , n a w e t n a jb a r d z ie j n ie o c z e k i­ w a n ą s y tu a c ję ży cio w ą. A n d r z e j H a ła s, L u b lin II. B Ł . R A F A Ł J . K A L IN O W S K I J A K O P A T R O N P O L S K IC H T U Ł A C Z Y W d n iu 22 c z e rw c a 1983 r. p o d c z a s M szy św . o d p ra w io n e j n a k r a k o w s k ic h B ło n ia c h J a n P a w e ł I I d o k o n a ł u ro c z y s te j b e a ty f ik a c ji o. R a f a ła K a l i ­ n o w s k i e g o , k a r m e li ty b osego, k tó r y tr z e c ią część ż y c ia sp ę d z ił p o za w ła ­ s n ą O jc z y z n ą , w ty m p ra w ie 10 l a t n a w y g n a n iu .

W ła ś n ie te l a t a w y g n a n ia i tu ł a c tw a są szczeg ó ln ie g o d n e u w a g i w życiu b ło g o s ła w io n e g o , g d y ż u k a z u ją go ja k o c z ło w ie k a św ie c k ie g o , k tó r y w n a d e r tr u d n y c h w a r u n k a c h u m ia ł o d n a le ź ć sie b ie , p rz y lg n ą ć c a łk o w ic ie do B oga, ro z ­ w ija ć się d u c h o w o o ra z słu ż y ć w ie lo r a k ą p o m o c ą in n y m r o d a k o m -w y - g n a ń c o m .

Z a p o z n a n ie się z tu ła c z y m ż y c ie m J ó z e f a K a lin o w s k ie g o (R a fa ł — jeg o p ó ź n ie jsz e im ię z a k o n n e ) p rz y n o s i i tę k o rz y ś ć , że z je d n e j s tr o n y u m o ż liw ia p rz e ś le d z e n ie — tu t a j o czy w iście b a rd z o p o b ie ż n e — p o d o b n y c h lo só w ty s ię c y in n y c h w y g n a ń c ó w n a S y b e rii, a z d r u g ie j p o z w a la d o s trz e c te c e c h y b ło g o ­

sła w io n e g o , k tó r e w y ró ż n ia ły go i s ta w ia ły z a p rz y k ła d d la in n y c h . 1. K o le je ż y c ia tu ła c z a

W ż y c iu J ó z e f a K a lin o w s k ie g o (1835— 1907) m o ż n a w y ró ż n ić tr z y z a s a d ­ n ic z e o k re s y : m ło d o ść w ro d z in n y m W iln ie (do 1853 r.), d o b ro w o ln y lu b p r z y ­ m u s o w y p o b y t n a o b czy źn ie (do 1877 r.), w re sz c ie ż y c ie z a k o n n e w k la s z to -B IU L E T Y N P O L O N IJN Y

167

r a c h k a r m e lita ń s k ic h , choć i w ty m o s ta tn im o k re s ie Jó z e f p rz e b y w a ł p rz e z k il k a l a t n a e m ig r a c ji, z r a c j i o d b y w a n ia n o w ic ja tu i s tu d ió w te o lo g ic z n y c h w A u s tr ii i n a W ęg rzech . P o b y t n a o b czy źn ie z a p o c z ą tk o w a ł o n w P e te r s b u r g u , g d z ie w 1853 r. ro z p o c z ą ł s tu d ia w M ik o ła je w s k ie j S zk o le I n ż y n ie r s k ie j, w s tę p u ją c ró w n o c z e ­ ś n ie do w o js k a ro s y js k ie g o . S z k o łę t ę p r z e m ia n o w a n ą w ty m czasie n a A k a ­ d e m ię , u k o ń c z y ł w 1856 r. w s to p n iu p o ru c z n ik a . P r z e z n a s tę p n e tr z y l a t a b y ł z w ią z a n y z tą A k a d e m ią , g łó w n ie w c h a r a k te r z e a d iu n k ta m a te m a ty k i *.

W ó w czas w sto lic y c e s a r s tw a r o s y js k ie g o z n a jd o w a ło się k il k a ty s ię c y P o la k ó w , w ty m ró w n ie ż g r u p a s tu d e n tó w w s p o m n ia n e j A k a d e m ii. J ó z e f K a ­ lin o w s k i s z u k a ł t a m to w a r z y s tw a sw y c h r o d a k ó w , a b y w k ó łk a c h p rz y ja c ió ł u m a c n ia ć sw eg o d u c h a i p o d tr z y m y w a ć o jc z y s te tr a d y c je . J e d n a k ż e p o b y t w o b c y m o to c z e n iu p o z o sta w ił w je g o d u sz y n ie k o r z y s tn e śla d y . P r z e ż y ł on t a m k ry z y s r e lig ijn y o ra z ro z te r k ę co do sw ej p rz y sz ło śc i. J e g o d a ls z e życie b y ło o d tą d p a s m e m n ie s p o k o jn y c h p o s z u k iw a ń w ła ś c iw e j d ro g i ż y c io w e j. O d 1859 r. z a a n g a ż o w a ł się do p r a c y p rz y b u d o w ie lin ii k o le jo w e j O d e s s a —K ijó w —K u r s k , a w r o k u n a s tę p n y m o tr z y m a ł p rz y d z ia ł do In ż y n ie rs k ie j K o m e n d y W B rz e ś c iu L ite w s k im , b y z a le d w ie p o k il k u ty g o d n ia c h z n ó w sz u k a ć n o w eg o z a ję c ia 2. T a k i s ta n n ie p e w n o ś c i j u t r a tr w a ł d o 1863 r., g d y ju ż w r a n d z e k a p i ­ t a n a o tr z y m a ł n a w ła s n ą p ro ś b ę d y m is ję z w o js k a c e sa rsk ie g o , a p o p o w ro ­ c ie do W iln a p r z y ją ł k ie r o w n ic tw o d z ia ła ń w o je n n y c h w p o w s ta n iu s ty c z n io ­ w y m n a L itw ie . P o u p a d k u p o w s ta n ia J ó z e f z o s ta ł w m a r c u 1864 r. a r e s z to ­ w a n y , a w c z e rw c u s k a z a n o go n a k a r ę śm ie rc i ja k o p rz e s tę p c ę p ie rw s z e j k a te g o r ii. J e d y n ie d z ię k i s ta r a n io m r o d z in y p ie r w o tn ą k a r ę z a m ie n io n o n a

1 0 -le tn ią k a to r g ę n a S y b e r i i3.

11 lip c a te g o ż r o k u Jó z e f K a lin o w s k i ro z p o c z ą ł ży cie w y g n a ń c a . N a jp ie r w p o c ią g ie m , a n a s tę p n ie p a ro w c e m rz e c z n y m lu b k ib i tk ą w ie z io n o go w ra z z in n y m i s k a z a ń c a m i n a S y b e rię . T r w a ją c a z o rz e r w a m i b lisk o 9 m ie się c y p o d ró ż p ro w a d z iła p rz e z P e te r s b u r g , M o sk w ę, N iżny N o w g o ro d , P e rm , K u n - g u r, S u g a t, T o b o lsk , D u b ro w n a , T o m sk , K r a s n o ja r s k , I r k u c k do U s o l a 4.

O d p o ło w y k w ie tn ia 1865 r . n a s z tu ła c z p rz e b y w a ł z w ie lo m a in n y m i z e ­ s ła ń c a m i w U so lu , g d zie ja k o k a to r ż n ik m u s ia ł n a jp i e r w p ra c o w a ć w w a ­ rz e ln i soli, a n a s tę p n ie p rz y u p r a w ie w a rz y w . W 1868 r. z o s ta ł z w o ln io n y z c ię ż k ic h r o b ó t o tr z y m u ją c zez w o le n ie na o sie d le n ie się w g u b e rn i i r k u c k i e j 5.

J a k o s y b ira k -o s ie d le n ie c z a m ie s z k iw a ł o*·: g łó w n ie w I r k u c k u (do 1872 r.), a p ó ź n ie j w P e r m ie (do 1374 г.), a p rz e z k ró tk i czas ta k ż e w S m o le ń sk u . W lu ty m 1874 r. z o sta ł z w o ln io n y z w y g n a n ia . P o k ilk u m ie s ią c a c h p o b y tu u sw e j ro d z in y o ra z w W a rs z a w ie ro z p o c z ą ł n o w y e ta p tu ła c z e g o życia w e F r a n c ji w c h a r a k te r z e o p ie k u n a i w y c h o w a w c y k s ię c ia A u g u s ta C z a r ­ t o r y s k i e g o . Z p o w o d u c h o ro b y w y c h o w a n k a J ó z e f b y ł z m u s z o n y k o n ty ­ n u o w a ć p rz e z d w a la t a w ę d ró w k i z A u g u s te m (G u ciem ) po lic z n y c h m ia s ta c h i u z d ro w is k a c h F r a n c ji, W łoch. A u s tr ii i in n y c h k r a j ó w E u ro p y Z a c h o d n ie j6. J u ż w m ło d o ści, a ju ż zw ła sz c z a od 1863 r. K a lin o w s k i m y ś la ł o ży c iu z a ­ k o n n y m i k a p ła ń s k im . J e d n a k ż e m y śl tę u d a ło m u się z re a liz o w a ć d o p ie ro

1 S. A d a m c z y k , N ie s p o k o jn e serce, K r a k ó w 1983, 2 2 —43.

2 J. K a l i n o w s k i , W s p o m n ie n ia 1835— 1877, L u b lin 1965, 18—33 (o d tą d :

W s p o m n ie n ia ); S. A d a m c z y k , d z. c y t., 37—56.

3 R. B e n d e r , D zia ła ln o ść J ó z e fa K a lin o w s k ie g o w p o w s ta n iu s ty c z n io ­

w y m , Z e sz y ty N a u k o w e K U L 8(1965), n r 2, 47—61. 4 W s p o m n ie n ia ..., 94—104; R . B e n d e r , P o p o w s ta n io w a d zia ła ln o ść J ó ­ z e fa K a lin o w s k ie g o 1864— 1907, R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e 23(1975), n r 2, 235— 241. 3 W s p o m n ie n ia ..., 104—107. 8 S. A d a m c z y k , dz. c y t., 127—195.

B IU L E T Y N P O L O N IJN Y

₁₆₉

w 1877 r., g d y w s tą p ił do n o w ic ja tu u k a r m e litó w b o sy c h w G ra z u , a n a ­ s tę p n ie k o n ty n u o w a ł sw e. s tu d ia te o lo g ic z n e w R a a b (G yör) n a W ęg rz e c h . P o p rz y ję c iu ś w ię c e ń k a p ła ń s k ic h w 1882 r. p ra c o w a ł o n g łó w n ie w k la s z to r a c h w C z e rn e j i W a d o w ic a c h , g d zie z m a r ł 15 lis to p a d a 1907 r . 7 2. Z y cie d u c h o w e tu ła c z a

K lu c z e m u m o ż liw ia ją c y m z ro z u m ie n ie z a c h o w a ń i d z ia ła ń J ó z e f a K a lin o w ­ sk ie g o j e s t je g o życie d u c h o w e , z w ła sz c z a re lig ijn e . Z a s łu g u je to n a ty m w ię k sz e p o d k re ś le n ie , że p o b y t n a o b czy źn ie u z n a je się z w y k le za c z y n n ik r o z k ła d u ż y c ia r e lig ijn o -m o ra ln e g o e m ig r a n ta . R o d zi się w ię c u z a s a d n io n e p y ta n ie , czy i n a ile te z a ta z w e ry fik o w a ła się w ż y c iu d u c h o w y m n a s z e g o tu ła c z a ?

P rz y z n a ć tr z e b a , że w s p o m n ia n e z a g ro ż e n ie p o tw ie rd z iło się do p e w n e g o s to p n ia u J ó z e f a w o k re s ie je g o s tu d ió w w sto lic y c e s a r s tw a . J e g o so lid n e w y c h o w a n ie r e lig ijn e w y n ie s io n e z d o m u ro d z in n e g o n ie w y trz y m a ło w ó w ­ czas p ró b y ży cia. W ś r o d o w is k u w y z n a n io w o z ró ż n ic o w a n y m o ra z w a tm o ­ sfe rz e z a b a w , s c e p ty c y z m u i re w o lu c y jn y c h id e i K a lin o w s k i p rz e ż y ł ta m k ry z y s w ia ry , o b ja w ia ją c y się g łó w n ie z a n ie d b a n ie m p r a k t y k re lig ijn y c h . S ta n t e n p o w o d o w a ł w n im d u c h o w y n ie p o k ó j, z n ie c h ę c e n ie i s m u te k , a z d ru g ie j s tr o n y w z m a g a ł u n ieg o p r a g n ie n ie o d n o w ie n ia ż y c ia re lig ijn e g o 8.

J e d n a k ż e d o p ie ro w 1863 r. p o d w p ły w e m n a jb liż s z e j r o d z in y p rz y s tą p ił o n do sp o w ie d z i św ., k tó r a s ta ła się w a ż n y m w y d a rz e n ie m w je g o ży ciu w e w n ę t r z n y m 9. O d tą d je g o ży cie r e lig ijn e szy b k o r o z w ija ło się, co m ia ło w ie lk ie z n a c z e n ie w la t a c h je g o w y g n a n ia .

W ła ś n ie n a S y b e rii, g d zie ży cie r e lig ijn e z e sła ń c ó w n ie b y ło n a w y so k im p o z io m ie , J ó z e f K a lin o w s k i w re lig ii z n a la z ł „ d e s k ę o c a le n ia ”, „ s k a r b w e ­ w n ę tr z n y ” , sn o p ś w ia tła n a tr u d n e j d ro d z e ży cia , u se n s o w n ie n ie sw y c h c ie r ­ p ie ń i p o k ó j w e w n ę trz n y o ra z ź ró d ło u fn o ś c i w O p a trz n o ś ć B c .ż ą 10. T r u d n e w a r u n k i z e s ła n ia n ie b u rz y ły je g o w ia r y , j a k to b y ło w w y p a d k u n ie je d n e g o z e sła ń c a , a le ra c z e j o d w ro tn ie , p rz y c z y n iły się o n e do je j p o g łę b ie n ia i u m o c ­ n ie n ia .

S z c zeg ó ln y m o p a rc ie m d u c h o w y m d la s y b ira k ó w b y ły p o ls k ie k o śc io ły , z n a jd u ją c e się w ó w c z a s w I r k u c k u , P e r m ie i T o m sk u . K a ż d y z n ic h „b y ł g łó w n y m o ś ro d k ie m , w o k ó ł k tó r e g o s k u p ia ła się g r u p a p o ls k a (...), ja k b y k a ­ w a łe c z k ie m ic h o d leg łej o jc z y z n y ” 11. P r a c u ją c y ta m k s ię ż a d z ia ła li n a m i e j­ sc u , a n a d to u d a w a li się co p e w ie n cz a s z p o słu g ą d u s z p a s te r s k ą d o o d le g ły c h s y b e r y js k ic h o sad , g d z ie z a m ie s z k iw a li P o l a c y 12. T a k ż e w ś ró d z e s ła ń c ó w z n a j­ d o w a li się k s ię ż a , k tó r z y w b re w z a k a z o m sp e łn ia li lic z n e f u n k c je d u s z p a s te r ­ sk ie. T a k b y ło ró w n ie ż w U so lu , g d z ie r a z e m z K a lin o w s k im p rz e b y w a ło p a r u k s ię ż y , k tó r y c h je d n a k p o p e w n y m czasie w y w ie z io n o do s p e c ja ln e g o o b o zu w T u ń c e 1S.

J ó z e f K a lin o w s k i w lis ta c h w ie lo k r o tn ie w y p o w ia d a ł sw ą ra d o ś ć , że nie b r a k im p o m o c y d u c h o w e j ze s tr o n y k się ż y 14. W e w s z y s tk irti m ie js c a c h o s ie d ­ le n ia c h c ia ł on d la te g o z a m ie s z k a ć j a k n a jb liż e j k o śc io ła . W I r k u c k u , P e rm ie i S m o le ń s k u z a m ie s z k iw a ł n a w e t p rz e z p e w ie n czas n a p le b a n ii, b ą d ź w n a j ­ 7 T a m ż e , 196—261. 8 R. B e n d e r , J ó z e f K a lin o w s k i, w : H a g io g ra fia p o ls k a , t. I, P o z n a ń 1971, 682—683. 9 J ó z e f K a l i n o w s k i , L is ty , t. I część I —II, L u b lin 1978, 103 (o d tą d : L is ty ); W s p o m n ie n ia ..., 80—81. 19 L is ty , I 111—112, 138, 142, 173, 415. 11 Z. Ł u k a w s k i , L u d n o ś ć p o ls k a w R o s ji 1863— 1914, W ro c ła w 1978, 50. 12 S. A d a m c z y k , dz. c y t., 94—95, 156—158. 13 W s p o m n ie n ia ..., 107. 14 L is ty , I 120, 138, 140.

b liż s z y m są s ie d z tw ie k o ś c i o ła 15. W y n o sz ą c zaw sz e — j a k s a m p r z y z n a w a ł — o g ro m n ą p o c ie c h ę z k o śc io ła , u c z ę sz c z a ł do n ieg o , je ś li to b y ło m o ż liw e , co­ d z ie n n ie . S łu ż y ł p rz y ty m do M szy św ., p r z y jm o w a ł r e g u la r n ie s a k r a m e n ty św ię te , w ty m ró w n ie ż c o d z ie n n ie p rz y s tę p o w a ł do K o m u n ii św .1· W I r k u c ­

k u J ó z e f u c z e stn ic z y ł w n ie d z ie ln y c h n ie s z p o ra c h , w n a b o ż e ń s tw ie m a jo w y m o ra z w in n y c h o b rz ę d a c h i w y d a rz e n ia c h p a r a f ia ln y c h 17.

T e n z e w n ę trz n ie i p u b lic z n ie d o s trz e g a n y n u r t r e lig ijn o ś c i tu ła c z a p o ­ tw ie r d z a ło i u z u p e łn ia ło je g o ż y c ie d u c h o w e n a co d zień . P o k ó j K a lin o w s k ie ­ go p r z y p o m in a ł n ie m a l k a p lic ę , g d y ż n a je g o ś c ia n ie w isia ł k rz y ż z r e l ik w ia ­ m i, m a p k a Z ie m i Ś w ię te j, a n a s to lik u le ż a ła B ib lia , e g z e m p la rz ży w o tó w św ię ty c h , k s ią ż k i te o lo g ic z n e i s ło w n ik ł a c i ń s k i 1S. Z lis tó w tu ła c z a d o w ia d u ­ je m y się, że c o d z ie n n ie o d p ra w ia ł ro z m y ś la n ie , a w I r k u c k u o d m a w ia ł s p r e ­ z e n to w a n y m u p rz e z p ro b o s z c z a b r e w ia r z , c z y ta ł ż y w o t ja k ie g o ś św ię te g o , w czasie W ie lk ie g o P o s tu o d p r a w ia ł o so b iste re k o le k c je , a zaw sz e s k r u p u l a t ­ n ie z a c h o w y w a ł o b o w ią z u ją c e p o s t y w. G d y w czasie sw ej w y p r a w y do K u ł- t u k u n ie m ó g ł b y ć w n ie d z ie lę w k o śc ie le , z m o d lite w n ik a o d c z y ta ł sobie „M szę d o m o w ą ” 20.

W sz e lk ie p r z e ja w y ż y c ia re lig ijn e g o n a sz e g o tu ła c z a w y n ik a ły z jeg o w n ę tr z a , z je g o g łę b o k ie j w ia r y , czci d la B oga i z je d n o c z e n ia z N im p rz e z m o d litw ę . N a d to życie r e lig ijn e z e s ła ń c ó w b y ło w a ż n y m ś r o d k ie m p rz e z w y ­ c ię ż e n ia tr u d ó w , n o s ta lg ii i d e p r e s ji p s y c h ic z n e j. O sw e j m o d litw ie K a lin o w ­ sk i p is a ł, że b y ła je g o „ r a t u n k ie m ” , „ k r y jó w k ą ” i „ s k a r b e m ” . N ic d z iw n eg o , że w k o s z a r a c h w U so lu p ie r w s z y k lę k a ł do w s p ó ln e j m o d litw y , k tó r a je d n o ­ cz y ła i u m a c n ia ła w s z y s tk ic h w y g n a ń c ó w 21.

Ż y c ie d u c h o w e J ó z e f a n ie m ia ło w so b ie n ic e k s c e n try c z n e g o . B y ło ono a u te n ty c z n e i p o g łę b io n e so lid n ą w ie d z ą r e lig ijn ą . D la z g łę b ie n ia s p r a w r e l i ­ g ijn y c h p o d ją ł o n p r y w a tn e s tu d iu m te o lo g ii. O d p o c z ą tk u z e s ła n ia w je g o lis ta c h do ro d z in y i p rz y ja c ió ł p o ja w ia ły się c zęste p ro ś b y o p rz e s y ła n ie m u k s ią ż e k z z a k r e s u te o lo g ii, d u c h o w o śc i c h rz e ś c ija ń s k ie j, h is to rii K o śc io ­ ła , p a tr y s ty k i i p r a w a k a n o n ic z n e g o . D o w o li c z y ta ł ró ż n e k s ią ż k i i c z a so ­ p is m a r e lig ijn e , g d y z a m ie s z k a ł n a p le b a n ii w I r k u c k u i S m o le ń sk u . L e k tu ­ r ę łą c z y ł z ro b ie n ie m n o ta te k , m ię d z y in n y m i z m y ś lą o p rz y g o to w a n iu się do k a p ła ń s tw a 22

W t e n sp o só b z k a ż d y m ro k ie m w y g n a n ia K a lin o w s k i d u c h o w o d o jr z e ­ w a ł i s ta w a ł się rz e c z y w iś c ie „ c z ło w ie k ie m o d d a n y m B o g u ” 23. W ła ś n ie d la ­ te g o w c zasie d a ls z e j je g o tu ła c z k i w e F r a n c j i ro b ił n a n ie k tó r y c h w ra ż e n ie s a m o tn ik a , k tó r e g o n ie ła tw o je s t z ro z u m ie ć .

3. D zia ła ln o ść sp ołeczna

J ó z e f K a lin o w s k i n ie z a m y k a ł się je d n a k w sobie. C zu ł w e w n ę tr z n ą p o ­ tr z e b ę i o b o w ią z e k żyć d la d ru g ie g o c z ło w ie k a . Z w ła sz c z a n a S y b e rii — p is a ł o n — „ o b o ję tn y m b y ć tr u d n o ”, g d y ż w sz ę d z ie d o strz e g a ło się ta m s m u tn y lo s w y g n a ń c ó w , ic h h ie d ę m a t e r ia ln ą i m o r a ln ą 24. 15 T a m ż e , I 254, 261, 266, 415, I I 23, 69. 16 T a m ż e , I 155, 161, 400—401; S. A d a m c z y k , dz. c y t., 147—148. 17 L is ty , I 155, 161; A. G i e r u t, Z e s ła ń c y p o ls c y w I r k u c k u i U so lu , w : K a r m e l, K r a k ó w 1983, 35—37. 18 L is ty , I 197. 19 T a m ż e , I 143, 155, 169, 237. 20 T a m ż e , I 364. 21 T a m ż e , I 138, 142, 169; A. G i e r u t, a rt. c y t., 38—39. 22 L is ty , I 121, 123, 124, 128, 133, 167, 170, 213, 330, 429. 23 A b p K . W o j t y ł a , C z ło w ie k o d d a n y B o g u , w : K a r m e l, K r a k ó w 1983, 5 g 24 L is ty , I 134—135, 136, 142.

B IU L E T Y N P O L O N IJN Y ₁₇₁ O s y tu a c ji p o ls k ic h ze sła ń c ó w n a S y b e rii, k tó r y c h lic z b a p o p o w s ta n iu sty c z n io w y m w y n o s iła p r z y n a jm n ie j 20 tys., d e c y d o w a ły n ie ty lk o ta m te js z e o s tr e w a r u n k i k lim a ty c z n e . Z e s ła n ie p o c ią g a ło z a so b ą ja k b y ś m ie rć c y w iln ą . D o ty c z y ło to g łó w n ie k a to r ż n ik ó w , a w n ie w ie le m n ie js z y m s to p n iu ta k ż e o sa d n ik ó w , k tó rz y n ie m ie li ż a d n e j, b ą d ź p o s ia d a li ty lk o sy m b o lic z n ą z a p o ­ m o g ę, a n a c h le b tr u d n o im b y ło z a p ra c o w a ć . „ Z e s ła n ie c -le k a rz n ie m ó g ł p e ł­ n ić p r a k ty k i le k a r s k ie j, n a u c z y c ie l — u c z y ć d zieci, f a r m a c e u ta n ie m ógł zało ż y ć a p te k i. P o la c y n ie m o g li p ra c o w a ć w d r u k a r n ia c h , n a poczcie, w z a ­ k ła d a c h fo to g ra fic z n y c h i w ogóle w e w s z y s tk ic h .in s ty tu c ja c h rz ą d o w y c h o ra z w k o p a ln ia c h z ło ta ” 25. S tą d c ie r p ie li o n i b ie d ę , a n a w e t n ę d z ę , w czy m

m o g ła ic n r a to w a ć do p e w n e g o s to p n ia ro d z in a w k r a j u .

O p ró cz b ie d y m a te r ia ln e j Jó z e f K a lin o w s k i w s p o m in a ł często b ie d ę m o r a l­ n ą , o b ja w ia ją c ą się w ie lk im p rz y g n ę b ie n ie m i s m u tk ie m z e sła ń c ó w , ic h a p a ­ tią i u c ie c z k ą od rz e c z y w is to ś c i w a lk o h o liz m , a ta k ż e lic z n y m i w y p a d k a m i

u t r a t y z d ro w y c h zm y słó w i s a m o b ó js tw a m i26.

P a tr z ą c n a p o trz e b y sw y c h b r a c i K a lin o w s k i św ia d o m ie p r a g n ą ł „ro z ­ d m u c h a ć w so b ie m iło ść b liź n ie g o ” i ż y ć d la d r u g i c h 27. W a rte u w a g i s ą ro z ­ m a ite f o r m y jeg o m iłości i s łu ż b y w o b e c in n y c h , zaw sz e d o sto so w a n e do s y ­ tu a c j i w y g n a ń c ó w .

O d e rw a n y m o d sw eg o śro d o w is k a i ro d z in y , z w y k le s a m o tn y m z e s ła ń ­ c o m g ro z iła c h o ro b a n o s ta lg ii, p ro w a d z ą c a często do z a ła m a ń p sy c h ic z n y c h i m o r a ln y c h . S tą d u w y g n a ń c ó w in tu ic y jn ie b u d z iła się p o s ta w a o b ro n n a , p o le g a ją c a n a sz u k a n iu k o n ta k t u z in n y m i. W k o s z a r a c h w U solu z o rg a n iz o ­ w a li o n i d la te g o ży cie w sp ó ln o to w e , o k re ś lo n e w ła s n y m s ta tu te m , z w e w n ę t r z ­ n y m z a rz ą d e m , ze w s p ó ln ą k u c h n ią i m o d l i t w ą 2S. J ó z e f K a lin o w s k i n a le ż a ł ta m do g ro n a sę d z ió w , ro z s trz y g a ją c y c h s p r a w y sp o rn e . P o u s u n ię c iu s ta m ­ tą d k s ię ż y b y ł o n g łó w n ą p o d p o rą m o r a ln ą d la in n y c h k a to r ż n ik ó w 29. W z o r­ g a n iz o w a n e j w U solu w 1865 r . w s p ó ln e j w ig ilii, w k tó r e j u c z e stn ic z y ło 200 z e sła ń c ó w , c e n tr a ln ą p o s ta c ią b y ł w ła ś n ie Jó z e f, z k tó r y m k a ż d y c h c ia ł się o so b iście p o ła m a ć o p ł a t k i e m 30.

W o k re s ie o s ie d le n ia się z e sła ń c ó w o ś ro d k ie m c e m e n tu ją c y m P o la k ó w b y ł z w y k le do m n ie c o b o g a tsz e g o r o d a k a . T a m w ię c g ro m a d z o n o się, p r o w a ­ d zono d y s p u ty , o d c z y ty w a n o lis ty z k r a j u cz y n a w e t z a b a w io n o się w ró żn e g r y 31. K a lin o w s k i n a le ż a ł d o ty c h , k tó r z y ś w ia d o m ie r o z w ija li ży cie to w a rz y ­ sk ie , a b y w ro d z in n e j a tm o s fe r z e w s z y sc y o d n a jd y w a li je d n o ś ć i o p a rc ie d u c h o w e 32. O w o cem jeg o k o n ta k tó w z in n y m i b y ła tr w a ła p rz y ja ź ń z licz­ n y m i ro d a k a m i, z w ła sz c z a z W iln a.

D o n a w ią z a n ia k o n ta k tó w z e sła ń c ó w z ro d z in ą s łu ż y ła k o re s p o n d e n c ja . K a lin o w s k i s k r u p u la tn ie k o r z y s ta ł z p rz y s łu g u ją c e g o m u w ó w c z a s o g ra n ic z o ­ n e g o p r a w a k o re s p o n d e n c ji z n a jb liż s z y m i w k r a j u i to n ie ty l k o ze w z g lę d u n a p o ż y te k w ła s n y , a le też d la d o b r a s w o ic h k o le g ó w . W lis ta c h in fo rm o w a ł o n o lo sie z e sła ń c ó w , p ro s ił sw ą ro d z in ę o p o m o c m a t e r i a ln ą d la n a jb a r d z ie j p o tr z e b u ją c y c h , a n a w e t o p o śre d n ic z e n ie w z a ła tw ie n iu ic h s p r a w w k r a ­ ju **. S łu ż b a in n y m m ia ła te ż c h a r a k t e r b a rd z ie j k o n k r e tn y . J u ż w d ro d z e na 25 Z. Ł u k a w s k i , d z. c y t., 25; S. A d a m c z y k , d z. c y t., 129. 26 L is ty , I 136, 142, 293, 309, 312. 27 T a m ż e , I 76; Cz. G i l , O. R a fa ł K a lin o w s k i k a r m e li ta b o sy 1835— 1907, K ra k ó w 1983, 34. 28 W s p o m n ie n ia ..., 106—107. 29 R. B e n d e r , P o p o w s ta n io w a działalność.:., 243. 30 L is ty , I 176; S. A d a m c z y k , d z. c y t., 116—117. 31 Z. Ł u k a w s k i , d z. c y t., 51—52; S. A d a m c z y k , d z. c y t., 107. 32 L is ty , I 233, 275, 367, 398; W s p o m n ie n ia ..., 117—119. 33 L is ty , I 182; S. A d a m c z y k , dz. c y t., 112—113, 130.

S y b e rię K a lin o w s k i ro z d a ł w ię k sz o ś ć sw y c h p ie n ię d z y p o tr z e b u ją c y m k o le ­ gom , co z m u s z a ło go do c zęzteg o p o n a w ia n ia p ró ś b do ro d z in y o n o w ą pom o c fin a n s o w ą . N a m ie js c u z e s ła n ia d z ie lił się o n z in n y m i n ie ty lk o p ie n ię d z m i, a le te ż b ie liz n ą i o b u w ie m . R o z d a ł ta m n a d e s ła n e m u z k r a j u n ie m a l w s z y s t­ k ie k s i ą ż k i i d ro b n e p a m ią tk i. P r z e z tę p o s ta w ę n a r a z i ł s ię n a w e t n a z a r z u t ro z r z u tn o ś c i ze s tro n y ro d z in y 34.

S w e u c z u c ia ż y czliw o ści i tr o s k i k ie r o w a ł o n szczeg ó ln ie do d zieci z e ­ sła ń c ó w — o czym n iż e j — o r a z do c h o r y c h i u m ie ra ją c y c h . W ie lo k ro tn ie c z u w a ł p r z y ty c h o s ta tn ic h , o ta c z a ją c ic h o p ie k ą n ie ty lk o c z y sto p ie lę g n ia r ­ s k ą , a le i d u c h o w ą . G d y k tó r y ś z to w a rz y s z y n ie d o li z m a rł, c o w w a r u n k a c h S y b e rii z d a rz a ło s ię dość często, J ó z e f w r a z z in n y m i z e s ła ń c a m i o d d a w a ł z m a r łe m u o s t a tn i ą p rz y s łu g ę p rz e z u r z ą d z e n ie p o g rz e b u ss.

M im o sw eg o u p o ś le d z e n ia sp o łe c z n e g o p o lscy z e sła ń c y z d o b y w a li się czę­ sto n a tw ó rc z e z a a n g a ż o w a n ie sp o łeczn e, p rz y c z y n ia ją c się w y d a tn ie do r o z ­ w o ju n a u k i i k u lt u r y , ż y c ia g o sp o d a rc z e g o i c y w iliz a c y jn e g o S y b e r i i 36. P e ­ w ie n w k ła d w te j d z ie d z in ie m ia ł ró w n ie ż J ó z e f K a lin o w s k i, k tó r y w U so lu ro z w in ą ł a k c ję s a m o k s z ta łc e n io w ą w k ilk u o so b o w y c h k o m p le ta c h k o le g ó w , k tó r y m p rz e k a z y w a ł s w ą w ie d z ę z d z ie d z in y m a te m a ty k i, fiz y k i i in n y c h n a u k ś c i s ły c h 37. W I r k u c k u b r a ł tid z ia ł (1871—1872 r.) w p r a c a c h m e te o ro lo ­ g ic z n y c h S y b e ry js k ie g o O d d z ia łu R o sy js k ie g o T o w a rz y s tw a G e o g ra fic z n e g o . W lip c u i s ie rp n iu 1871 r. u c z e s tn ic z y ł n a w e t w e k s p e d y c ji n a u k o w e j w y ­ b itn e g o zo o lo g a d r a B e n e d y k ta D y b o w s k i e g o (1833— 1930) do K u łtu k u n a d B a jk a łe m , p o m a g a ją c w s p o r z ą d z a n iu p r a c d o k u m e n t a c y jn y c h M.

W lis ta c h z e sła ń c a z .n a jd u je m v w ie le c ie k a w y c h o p isó w p r z y r o d y i lu d zi k r a j u , w k tó r y m s p ę d z a ł w y g n a n ie . J e d n a k ż e n a jc z ę ś c ie j p o w r a c a ł p rz y te j o k a z ji do losu sw y c h ro d a k ó w , k tó r y m g ro z iły ta m u o a d e k d u c h a i w y n a r o ­ d o w ie n ie 89. Jó z e f, „ c z u ją c p o d s o b ą c ią g le o b c ą z ie m ię ” , b o la ł n a d ty m i b a r ­ d z ie j je s z c z e p ie lę g n o w a ł w so b ie p a m ię ć i m iło ś ć k u w ła s n e j O jc z y ź n ie

S w ó j d ro g o o p ła c o n y p a tr io ty z m s t a r a ł s ię zaszczep ić w u m y s ła c h .i s e r c a c h dzieci p o ls k ic h w y g n a ń c ó w .

4. D zia ła ln o ść w y ch o w a w cza

N a jb a r d z ie j u p rz y w ile jo w a n ą f o r m ą d z ia ła ln o ś c i sp o łe c z n e j i p o n ie k ą d z a ­ w o d o w e j J ó z e f a K a lin o w s k ie g o b y ła p r a c a w y c h o w a w c z a i o p ie k u ń c z a . Z d o l­ n o śc i w te j d z ie d z in ie o b ja w ił o n ju ż w P e te r s b u r g u , g d z ie w 1857 r. p e łn ił o b o w ią z k i n a u c z y c ie la dom o w eg o . W s ie rp n iu 1860 r. z a ją ł s ię p o rz u c o n y m w W iln ie d z ie c k ie m , k tó r e z a m ie r z a ł n a w e t a d o p to w a ć 41. W ty m s a m y m r o ­ k u w B rz e śc iu J ó z e f z a o p ie k o w a ł s ię k ilk u n a s to le tn im c h ło p c e m L u d w ik ie m . W r o k u n a s tę p n y m p rz y c z y n ił się do o tw a r c ia ta m n ie d z ie ln e j sz k ó łk i rz e ­ m ie ś ln ic z e j, p rz e z n a c z o n e j d la o p u sz c z o n e j m ło d z ie ż y 42.

P o tr z e b y w y c h o w a w c z e d o s trz e g ł o n ró w n ie ż n a z e s ła n iu , s k ą d p is a ł: „ S m u tn y je s t lo s n a s z e j m ło d z ie ż y w y g n a ń c z e j”, a ta k ż e „ b ie d n e d z ia tk i, k tó r y m w y p a d ło w o b c y m k r a j u , b e z o p ie k i i m iło ści o jc a i m a tk i, tu ła ć się ju ż o d k o le b k i” 43. C h cąc p rz y jś ć im z p o m o cą K a lin o w sk i n ie m a l p rz e z 34 L is ty , I 127, 135, 140, 150, 157; Cz. G i l , d z. c y t., 34—35. 35 L is ty , I 190, 352. 88Z. Ł u k a w s k i , dz. cyt., 20— 21, 50— 69. 37 R. B e n d e r , P o p o w s ta n io w a d zia ła ln o ść..., 251—252. 38 L is ty , I 363, 367; Cz. G i l , Bi. o. R a fa ł od św . J ó z e fa , w : K a r m e l, K r a k ó w 1983, 28. 39 L is ty , I 132, 153, 312, 364, 367. 40 T a m ż e , I 161, 200, 211, 337, 355. 41 T a m ż e , I 69. 42 Cz. G i l , O. R a fa ł K a lin o w s k i..., 24—25. 43 L is ty , 1 132, 403.