Katedra w Łowiczu i jej kamieniarskie zabytki

Katedra w £owiczu i jej kamieniarskie zabytki

Micha³ Ruszkowski

, Janina Wiszniewska

Cathedral Basilica in £owicz and its stony craft monuments. Prz. Geol., 66: 437–443.

A b s t r a c t. Cathedral Basilica dedicated to the Assumption of the Blessed Virgin Mary and Saint Nicholas in £owicz is a pearl among the monuments of Mazovia and the £owicz region. It has been one of the most important centers of worship in Poland since the 12th_{century. Synods}

and political meetings of great importance to the history of our country were held within its walls. Visiting the cathedral, one intimidates the richness of the temple interior. Monumental altars, chapels in the aisles, tombstones, epitaphs and liturgical vessels made of colourful rocks allow us to fully admire the artistry of sculpture and architecture masters. Among the other tem-ples, it is distinguished by the fact that it also plays the role of a mausoleum of the Primate and Archbishop of Poland. The twelve of them were buried in the catacombs of the church. The treasury and museum also store the relics of St. Wojciech and St. Wiktoria, the patron of the city of £owicz and and £owicka Diocese from 1992. Thanks to the Cathedral history, beautiful stony craft monuments inside and relics of Polish Saints, the church is called the Primates Basilica or the Wawel of Mazovia.

Key words: £owicz, stones in Catedral Basilica, altars, tombstones, epitaphs

Usytuowany nad Bzur¹ £owicz ju¿ od czasów wczesnego œredniowiecza by³ jednym z naj-wa¿niejszych grodów piastowskich na Mazowszu. W Ÿród³ach pisanych nazwa tego miasta pojawi³a siê po raz pierwszy w 1136 r., w bulli papie¿a Innocentego II. W piœmie tym papie¿ uzna³ prawa arcybiskupów gnieŸnieñskich do ziemi ³owickiej (Czy¿, 2010; Hanaka, 2012). Od XIII w. rezydowali w £owiczu arcybiskupi metropolii gnieŸnieñskiej, a od XV w. tak¿e biskupi z tytu³em prymasa Polski. Potwierdzeniem ich obecnoœci w grodzie jest tzw. Wielki przywilej dla Koœcio³a, wydany na syno-dzie w Borzykowej w 1210 r. przez ksiêcia Konra-da Mazowieckiego (Czy¿, 2010; Hanaka, 2012).

Najokazalsz¹ budowl¹ £owicza, która ode-gra³a istotn¹ rolê w historii miasta, jest bazylika katedralna pod wezwaniem Wniebowziêcia Najœ-wiêtszej Maryi Panny i œw. Miko³aja (ryc. 1), usy-tuowana przy Starym Rynku w centrum miasta. Tradycyjnie przyjmuje siê, ¿e fundatorem tej œwi¹tyni by³ piastowski ksi¹¿ê W³adys³aw Her-man, który odwiedzi³ gród w £owiczu ok. 1100 r., po czym ustanowi³ parafiê i ufundowa³ wzniesienie drewnianej œwi¹tyni (Poniatowski, Kurz, 2010).

Ju¿ w XII w. koœció³ ten sta³ siê jednym z naj-wa¿niejszych oœrodków kultu katolickiego w

Polsce. W 1433 r., za czasów arcybiskupa Wojciecha Jastrzêbca (ok. 1362–1436), nadano mu status kolegiaty (Poniatowski, Kurz, 2010).

W XV w. w zwi¹zku z rozwojem miasta w miejscu drewnianego koœcio³a wybudowano now¹, monumentaln¹ i presti¿ow¹ œwi¹tyniê. W jej murach odbywa³y siê synody, m.in. wielki synod kontrreformacyjny w 1556 r. (Tazbir, 1966), i inne spotkania polityczne, maj¹ce ogromne zna-czenie dla historii naszego pañstwa. Sta³a siê ona miejscem spoczynku 12 arcybiskupów gnieŸnieñskich i prymasów Polski.

W XVI w. kolegiata ³owicka pe³ni³a rolê najwa¿niej-szej œwi¹tyni w Rzeczypospolitej. Od 1572 r. w czasach bezkrólewia arcybiskupi byli interreksami Królestwa Pol-skiego i Wielkiego Ksiêstwa LitewPol-skiego, to znaczy zastêpo-wali króla pod jego nieobecnoœæ (Czy¿, 2010; Hanaka, 2012). W skarbcu i muzeum katedry s¹ przechowywane reli-kwie œw. Wojciecha – patrona Polski i œw. Wiktorii – patronki £owicza i diecezji ³owickiej. Za spraw¹ bogatej historii, piêknych kamiennych zabytków i relikwii œwiê-tych jest nazywana Bazylik¹ Prymasowsk¹ lub Wawelem Mazowsza (Czy¿, 2010; Hanaka, 2012).

M. Ruszkowski J. Wiszniewska

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; janina.wiszniewska@pgi.gov.pl.

2

Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02–089 Warszawa.

Ryc. 1. Katedra w £owiczu – widok od strony po³udniowej. Wszystkie fot. M. Ruszkowski

Fig. 1. Cathedral Basilica in £owicz – view from the south. All photos by M. Ruszkowski

W 1992 r. papie¿ Jan Pawe³ II odwiedzi³ ³owick¹ kole-giatê i nada³ jej rangê katedry, a w 1999 r. tytu³ bazyliki katedralnej. Uchwa³¹ sejmu z 13 listopada 2012 r. zabytek ten zosta³ wpisany na listê pomników historii Rzeczypo-spolitej Polskiej (Dz.U. z dn. 13.11.2012 r., poz. 1239).

ARCHITEKTURA KATEDRY

Œwi¹tyniê pw. Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny wzniesiono w £owiczu w XII w. By³a to wówczas budowla drewniana o p³ytkim fundamentowaniu. Gdy w 1433 r. uzyska³a rangê kolegiaty, w³odarze miasta postanowili zbudowaæ koœció³ murowany. W latach 60. XV w. arcybi-skup Jan ze Sprowy rozpocz¹³ budowê nowego, murowa-nego koœcio³a. Do wzniesienia tej budowli u¿yto palonej ceg³y gotyckiej, przetykanej eratykami oraz darniowymi rudami ¿elaza, które licznie wystêpuj¹ wokó³ £owicza (Tyszler, 1994). Do dziœ doœæ du¿e fragmenty muru gotyc-kiego przetrwa³y w pó³nocnej œcianie prezbiterium. Maj¹ one uk³ad muru typu polskiego, obecnego w budownictwie od XIV do XVI w. Konstrukcja tego typu muru polega na naprzemiennym uk³adaniu ceg³y w ka¿dej warstwie, raz z boku d³u¿szego – tzw. wozówka, raz z boku krótszego – tzw. g³ówka (Tyszler, 1994).

Wspó³czesna bry³a bazyliki katedralnej w £owiczu nawi¹zuje do za³o¿eñ dawnego koœcio³a z XII w., w którym

prezbiterium by³o zwrócone ku wschodowi. Jest to zgodne z wczesnoœredniowiecznym kanonem budowy koœcio³ów chrzeœcijañskich, pochodz¹cym z X w., który nawi¹zywa³ do tradycyjnego przekazu o nadejœciu Chrystusa Zbawicie-la ze wschodu. Koœcio³y o takim za³o¿eniu architektonicz-nym nosz¹ miano orientowanych (Tazbir,1966).

Gotycka budowla, ufundowana przez arcybiskupa Jaros³awa Bogoriê ze Skotnik, zosta³a uwieczniona w dzie-le Georga Brauna, na rycinie Franza Hogenberga uka-zuj¹cej widok miasta najprawdopodobniej z 1617 r. Na podstawie tego obrazu, bior¹c poprawkê na nieœcis³oœci artystyczne i autorskie, wielu badaczy architektury okreœla tê budowlê jako stosunkowo skromny, bezwie¿owy, trój-nawowy koœció³ halowy (tzn. o nawach równej wysoko-œci), z prezbiterium zwróconym w kierunku wschodnim (Tyszler, 1994; Czy¿, 2010).

Do pocz¹tków XVI w. œwi¹tynia nie podlega³a wiêk-szym przebudowom. W 1525 r. po¿ar miasta zniszczy³ gotycko-renesansowe wyposa¿enie kolegiaty oraz blisko 70% miasta. Natychmiast po po¿arze rozpoczêto szeroko zakrojone prace remontowo-budowlane, maj¹ce na celu odbudowê koœcio³a (Czy¿, 2010).

Generalna przebudowa œwi¹tyni, w stylu prze³omu renesansu i polskiego baroku, nast¹pi³a dopiero w XVII w., pod okiem prymasa Henryka Firleja. Prace rozpoczêto w 1623 r. od wzniesienia dwóch zachodnich wie¿. W po³owie XVII w. Tomasz Poncino podwy¿-szy³ boczne œciany nawy g³ównej, przez co nada³ budowli kszta³t bazyliki (Hanaka, 2012), a miêdzy wie¿e wkomponowa³ okaza³¹, baro-kow¹ fasadê (Czy¿, 2010).

Strefê przyo³tarzow¹ rozbudowano wówczas o dwie kaplice. Po prawej stronie od g³ównego o³tarza usytuowano kaplicê œw. Wiktorii, a po lewej – kaplicê Pana Jezusa Ukrzy¿owanego. Tak przebudowana œwi¹tynia utrzyma³a g³ówn¹ oœ na linii wschód–zachód. Docelow¹ formê kolegiaty okreœli³y wczeœniejsze i dobudowane boczne kaplice prymasowskie (Tyszler, 1994). W ich murach znaleŸli wieczny spoczynek arcy-biskupi: Jakub Uchañski, Jan Tarnowski, Jan Wê¿yk, Jan Lipski i Adam Ignacy Komorowski. Wnêtrze œwi¹tyni nakryto sklepieniem krzy-¿owym, z dziel¹cymi je gurtami o ³ukach prosto-pad³ych do d³u¿szej osi pomieszczenia. W celu zakrycia ró¿nicy w stylach budowlanych stop-niowo ozdobiono wnêtrze koœcio³a bogat¹ sztu-kateri¹ autorstwa Jana Chrzciciela Falconiego (ryc. 2).

Œciany kolegiaty, które zosta³y dobudowane w stylu barokowym, skonstruowano z ró¿nych typów cegie³: gotyckich, renesansowych i baro-kowych, luŸno spojonych zapraw¹ wapienn¹ (Tyszler, 1994).

¬

Ryc. 2. Ozdobione sztukateriami, barokowe wnê-trze katedry w £owiczu. Do o³tarza prowadzi posadzka z wapieni morawickich i bolechowickich Fig. 2. Baroque inside of the cathedral in £owicz, decorated with mouldings. A floor leading to the altar is made of limestones from Morawice and Bolechowice

Pod koniec XVIII w. przed kolegiat¹ ustawiono wolno-stoj¹c¹ dzwonnicê projektu Szymona Bogumi³a Zuga (Czy¿, 2010).

KAMIENNE ZABYTKI KATEDRY W £OWICZU Opieka prymasów i liczne donacje sprawi³y, ¿e kole-giata w £owiczu sta³a siê per³¹ wœród zabytków ziemi ³owickiej i ca³ego Mazowsza (Willman, Kryœciak, 2017). Starannie wykonane kamienne o³tarze, kaplice w nawach bocznych, nagrobki, epitafia i naczynia liturgiczne naka-zuj¹ podziwiaæ kunszt mistrzów rzeŸby i architektury.

Do ozdobienia przyziemnego pasa fasady katedry wykorzystano p³yty piaskowca szyd³owieckiego, a jako p³yty uzupe³niaj¹ce – piaskowce ¿erkowickie. Niestety, wszystkie ska³y ok³adzinowe ulegaj¹ stopniowej deteriora-cji biologicznej i chemicznej. Jej efekty s¹ widoczne pod postaci¹ ubytków, z³uszczeñ, spêkañ oraz charakterystycz-nych, zielonych przebarwieñ (Wiszniewska, Ruszkowski, 2018; Ruszkowski, Wiszniewska, 2018a, b). Ok³adziny by³y czêsto wymieniane lub oczyszczane podczas licznych prac renowacyjnych. Obecne p³yty pochodz¹ z po³owy XX w. (Hanaka, 2012).

Wy¿ej na zewnêtrznych œcianach widniej¹ malarskie imitacje pilastrów i obramowañ œwi¹tyni. Nale¿y nadmie-niæ, ¿e s¹ one wykonane z niezwyk³¹ dba³oœci¹ o szczegó³y. Do wnêtrza katedry prowadzi bogaty barokowy portal z piaskowca szyd³owieckiego (ryc. 3). Umieszczono w nim

tablicê erekcyjn¹ z 1652 r., a ponad ni¹ herb Pomian. Ta-blicê wykonano z modnego w tamtym czasie czarnego wapienia dêbnickiego. Pochodzenie ska³y potwierdzaj¹ charakterystyczne dla niej gruze³ki wêglanu wapnia i bia³a patyna, powsta³a w wyniku dzia³ania czynników atmosfe-rycznych. Tablica oraz herb s¹ obecnie mocno zniszczone. W celu ukrycia defektów herb pokryto farb¹ (Czy¿, 2010; Ko³odziejczyk, 1986).

Ciekawym zabytkiem jest chrzcielnica z piaskowca skandynawskiego (ryc. 4), datowana na XV w., ustawiona obok bocznego wejœcia do kolegiaty. Dok³adne pochodze-nie ska³y pochodze-nie zosta³o rozpoznane, popochodze-niewa¿ pochodze-nie mo¿na pobieraæ z niej próbek do badañ. Odnalezienie tego naczy-nia na terenie œwi¹tyni wskazuje, ¿e pe³ni³o ono funkcje sakralne, chocia¿ jego kszta³t wskazuje raczej na pe³nienie innych funkcji.

W œcianie po lewej stronie od g³ównego wejœcia do katedry znajduje siê nagrobek Marcina i Anny Œleszyñ-skich (ryc. 5 i 6 – patrz str. 457), wykonany ok. 1578 r. Obecn¹ formê uzyska³ on podczas remontu kolegiaty w latach 1642–1654. Jest to jeden z nielicznych przyk³adów sztuki sepulkralnej XVI w., zachowanych na ziemi ³owic-kiej (Willman, Kryœciak, 2017). P³yty wotywne nagrobka wykonano z wapieni facji amonitico rosso o charaktery-stycznych dla tej ska³y bia³ych przebarwieniach kalcyto-wych, oraz z wapieni facji Adnet (Lollino i in., 2015). Nagrobek ma ³aty wykonane z wapienia Adnet oraz zbli-¿onego do niego kolorem wapienia jurajskiego z okolic Linzu. P³yta nagrobna Anny jest zaœ w ca³oœci wykonana z wapienia Adnet (W³odarczyk, 2012). Ska³a ta ma niejed-nolit¹, gruz³owat¹ teksturê. Od wapienia facji amonitico rosso odró¿niaj¹ j¹ ciemniejsze lepiszcze i ciemniejsze zabarwienie gruze³ków oraz rozmycie ich granic, jak te¿ obecne w skale skamienia³oœci. Cech¹ nadaj¹c¹ mu szcze-gólne walory dekoracyjne jest obecnoœæ pojedynczych, stosunkowo grubych, miejscami zielonoszarych, szarych

Ryc. 4. Chrzcielnica z XV w.

Fig. 4. Baptismal font from the 15thcentury

Ryc. 3. Wejœcie g³ówne do katedry w £owiczu Fig. 3. The main entrance to the church in £owicz

i bladozielonych linii przebarwieñ, spowodowanych obec-noœci¹ kwarcu i glaukonitu.

Naprzeciw nagrobka Œleszyñskich znajduje siê ka-mienna chrzcielnica wykonana na prze³omie XVI i XVII w. (ryc. 7), pozbawiona metalowej obejmy, charakterystycznej dla tego typu obiektów, i metalowej pokrywy. Chrzcielnica ta pe³ni obecnie rolê wejœciowej kropielnicy z wod¹ œwiê-con¹. Jej kielich wykonano z wapienia z okolic Salz-burga, a nogê z wapienia morawickiego. Ponad chrzcielnic¹ znajduje siê epitafium ks. Andrzeja Retke (ryc. 8) z czer-wonego granitu ukraiñskiego, prawdopodobnie z granitu ¿ytomierskiego.

Po lewej stronie o³tarza znajduje siê kaplica Pana Jezu-sa Ukrzy¿owanego, zwana równie¿ kaplic¹ prymaJezu-sa Ada-ma Ignacego Komorowskiego, która powsta³a ok. 1764 r. Zosta³a ona zaprojektowana i prawdopodobnie wykonana przez Jakuba Fontanê. Jest to kaplica stylizowana na barok w³oski i francuski (Poniatowski, Kurz, 2010; W³odarczyk, 2013). Prowadzi do niej portal ³ukowy z wapienia dêbnic-kiego. W œrodkowej czêœci kaplicy znajduje siê drewniany o³tarz z cudownym krzy¿em, s³yn¹cym z licznych uzdro-wieñ. Po prawej stronie znajduje siê masywny i wysoki na ponad 3,5 m nagrobek prymasowski (ryc. 9 – patrz str. 457). Jest on wykonany z wapienia dêbnickiego, a figury amo-rów wraz z podobizn¹ prymasa zosta³y wyrzeŸbione w marmurze karraryjskim. Nagrobek wpisuje siê w obecn¹ wówczas na terenach Rzeczpospolitej modê na biel i czerñ, zwan¹ er¹ czarnego marmuru (Sygietyñska, 1978; Heflik, 1989). Biel mia³a symbolizowaæ czystoœæ, a czerñ umartwienie i pobo¿noœæ. Moda ta przenika³a do naszego kraju z Hiszpanii i W³och, gdzie dominowa³a jeszcze do pocz¹tku XIX w. (Sygietyñska, 1978).

Obok kaplicy Pana Jezusa Ukrzy¿owanego znajduj¹ siê p³yty wotywne ksiê¿y i zakonników zwi¹zanych z kole-giat¹ (ryc. 10). P³yty te, wykonane z wapieni dêbnickich, pochodz¹ z prze³omu XVII i XVIII w., kiedy to kamie-nio³omy w Dêbniku prze¿ywa³y z³oty okres œwietnoœci.

Ryc. 8. Epitafium ks. Andrzeja Retke Fig. 8. Epitaph of priest Andrzej Retke

Ryc. 10. Epitafium ksiê¿y zwi¹zanych z kolegiat¹ Fig. 10. Epitaph of the priests associated with the collegiate

Ryc. 7. Chrzcielnica przy w wejœciu do katedry Fig. 7. Baptismal font at the entrance to the church

Najwiêkszy jest nagrobek ks. Stanis³awa Krajewskiego, mierz¹cy ponad 3 m wysokoœci (Poniatowski, Kurz, 2010). Poœród innych p³yt wyró¿niaj¹ siê bogato zdobione epita-fia upamiêtniaj¹ce ks. W³adys³awa Obidowskiego i Kazi-mierza Pilichowicza, donatora kolegiaty (Poniatowski, Kurz, 2010).

Na lewo od kaplicy znajduje siê epitafium Miko³aja £ajszczewskiego (ryc. 12). Skomponowano je z czarnej p³yty wapienia dêbnickiego i dwóch kolumn z ró¿anki œwiêtokrzyskiej (Czy¿, 2010). Postaæ zmar³ego wykonano prawdopodobnie z wapienia, jednak w wielu opracowa-niach pojawiaj¹ siê tezy, ¿e jest to alabaster (Poniatowski, Kurz, 2010). Bardzo trudno to zweryfikowaæ, bo epitafium to wisi na wysokoœci prawie 4 m nad posadzk¹.

W s¹siedztwie o³tarza g³ównego znajduje siê nagrobek prymasa Henryka Firleja (ryc. 13 – patrz str. 457) oraz ³¹czony nagrobek prymasów Andrzeja i W³adys³awa Lesz-czyñskich (ryc. 14). Nagrobek prymasa Firleja skompono-wano z importowanych marmurów Noir Belge z Namur nad Moz¹ i olandzkiego wapienia Dälie (W³odarczyk, 2013). Bia³a rzeŸba klêcz¹cego prymasa zosta³a wykonana z ala-bastru imituj¹cego marmur karraryjski.

Ryc. 12. Epitafium Miko³aja £ajszczewskiego Fig. 12. Epitaph of Miko³aj £ajszczewski

Ryc. 11. Nagrobek ks. Stanis³awa Krajewskiego Fig. 11. The tombstone of priest Stanis³aw Krajewski

®

Ryc. 14. Nagrobek prymasów Andrzeja i W³adys³awa Leszczyñ-skich

Fig. 14. The tombstone of Primate Andrzej and Primate W³adys³aw Leszczyñski

W nagrobku prymasów An-drzeja i W³adys³awa Leszczyñ-skich wapieñ dêbnicki po³¹czono z bia³ym marmurem œwiêtokrzy-skim. P³ytê zwieñcza herb rodowy prymasów – ponad nim znajduje siê jeszcze kapelusz prymasowski z ró¿anki œwiêtokrzyskiej (ryc. 14). Obok wejœcia do zakrystii znajduje siê wielka p³yta nagrobku prymasa Jana Przerêbskiego, wy-konana z wapienia Adnet. Poni¿ej nagrobka umieszczono p³ytê z wa-pienia salzburskiego i amonitico rosso (W³odarczyk, 2012). Postaæ zmar³ego zwraca uwagê swoim ubiorem – zbroja rycerska i ornat. Taki strój wskazuje na pochodze-nie prymasa z rodu rycerskiego. Jest to jedyny nagrobek tego typu na Mazowszu (Tazbir, 1966).

Po prawej stronie od o³tarza, przed wejœciem do kaplicy œw. Wik-torii znajduje siê nagrobek pryma-sa Jakuba Uchañskiego (ryc. 15),

zaaran¿owany przez Eraima Szregera w 1782 r. (Ponia-towski, Kurz, 2010). Postaæ zmar³ego wyrzeŸbiono w ala-bastrze ukraiñskim, prawdopodobnie skowiatyñskim. Pierwotnie p³yta ta mia³a byæ wykonana z piaskowca inkrustowanego alabastrem, jednak problemy logistyczne, zwi¹zane z niestabiln¹ gospodark¹ w okresie rozbioro-wym, uniemo¿liwi³y sprowadzenie kamieni do £owicza.

W zwi¹zku z tym cokó³ nagrobny wykonano ze stiuku wykoñczonego elementami zabarwionymi na czerwono (Poniatowski, Kurz, 2010). Prymasa ukazano we œnie, w pe³nym ornacie.

Wielkie wra¿enie wywiera na zwiedzaj¹cych kaplica Trójcy Œwiêtej, któr¹ dobudowano w latach 1609–1611 z po-lecenia prymasa Jana Tarnowskiego (Poniatowski, Kurz,

Ryc. 16. Nagrobek rycerski Piotra Tarnowskiego Fig. 16. The knight tombstone of Piotr Tarnowski

Ryc. 15. Nagrobek prymasa Jakuba Uchañskiego (1502–1581) Fig. 15. The tombstone of Primate Jakub Uchañski (1502–1581)

2010). Kaplicê tê zaplanowano na planie kwadratu z kopu³¹ zakoñczon¹ latarni¹. O³tarz kaplicy wykonano z wapieni dêbnickich oraz wapieni Adnet, portal z piaskowca szyd-³owieckiego, a dwie masywne kolumny z wapieni Adnet. W centrum o³tarza i u jego szczytu znajduj¹ siê rzeŸby i p³asko-rzeŸby wykonane z tzw. marmuru b³ogos³awionej Salomei, pochodz¹cego z okolic Krakowa.

Naprzeciwko o³tarza znajduje siê cenny na skalê ogól-nopolsk¹ nagrobek rycerski prymasa Piotra Tarnowskiego (ryc. 16). Podstawê nagrobka wykonano z wapieni z Salz-burga lub wapieni z Linzu, a tablice, blaty i parapety z wa-pieni dêbnickich (Poniatowski, Kurz, 2010). Renesansow¹ formê tego monumentu po³¹czono z elementami barokowy-mi. Piêkna postaæ œpi¹cego rycerza jest przyk³adem najlep-szego kunsztu rzeŸbiarskiego. Trwaj¹ jednak debaty nad materia³em, z jakiego zosta³a wykonana. Jest to praw-dopodobnie marmur kielecki o cechach zbli¿onych do ró-¿anki œwiêtokrzyskiej. Niestety, brak mo¿liwoœci pobrania próbek do badañ uniemo¿liwia rozstrzygniêcie sporu.

Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e piêkne kamienne posadzki, u³o¿one z ró¿nokolorowych piaskowców, wapieni i mar-murów. W kolegiacie znajduje siê 7 odmian posadzek, wykonanych w ró¿nych okresach historycznych. PóŸno-renesansowe i wspó³czesne posadzki zak³adkowe w œrod-kowej czêœci kolegiaty wykonano z wapieni morawickich i bolechowickich. Barokowe posadzki typu karo, znajduj¹ce siê w nawach bocznych i kaplicach, s¹ wykonane z wapienia dêbnickiego i wapienia morawickiego (ryc. 17). Wspó³cze-sne posadzki przy o³tarzach bocznych wykonano w

wiêk-szoœci z wapienia morawickiego i bolechowickiego. Posadzka przed o³tarzem g³ównym zosta³a u³o¿ona we wzór typu karo z czarnych wapieni dêbnickich i wapieni facji amonitico rosso. W zakrystiach znajduj¹ siê posadzki u³o¿one ze wszystkich odmian wymienionych ska³. Praw-dopodobnie w ten sposób chciano wykorzystaæ nadwy¿ki pozosta³ych po budowie p³yt kamiennych.

PODSUMOWANIE

Bazylika katedralna pod wezwaniem Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny i œw. Miko³aja w £owiczu zosta³a uznana za pomnik historii na mocy ustawy. Jest to najwy¿szy wyraz uznania pañstwa Polskiego dla dziedzic-twa i historii, jak¹ przechowuje (Dz.U. z dn. 13.11.2012 r. poz. 1239). W celu pe³niejszego petrograficznego opraco-wania najwa¿niejszych zabytków sztuki kamieniarskiej zgromadzonych w bazylice nale¿a³oby poddaæ dok³adniej-szym badaniom obiekty kamienne oraz przeprowadziæ kwerendê w archiwach diecezjalnych.

Autorzy pracy pragn¹ podziêkowaæ recenzentom prof. dr. hab. Jerzemu Nitychorukowi i dr in¿. Beacie Figarskiej-Warcho³ za ich pracê przyczyniaj¹c¹ siê do podniesienia walorów meryto-rycznych artyku³u. Szczególne podziêkowania autorzy pragn¹ z³o¿yæ dr Annie Mader za okazan¹ pomoc w nadaniu ostateczne-go kszta³tu tej pracy.

LITERATURA

CZY¯ A.S. 2010 – £owicz – Kolegiata Wniebowziêcia Najœwiêtszej Marii Panny. Agencja Wyd. Egross. Wyd. AiR, Warszawa.

HANAKA A. 2012 – £owicz – Bazylika Katedralna (dawna Kolegiata Prymasowska) pod wezwaniem Wniebowziêcia Najœwiêtszej Marii Pan-ny. Nar. Inst. Dziedzictwa, Warszawa.

HEFLIK W. 1989 – Kamienie ozdobne Polski. Wyd. Geol., Warszawa. KO£ODZIEJCZYK R. 1986 – £owicz, dzieje miasta. Wyd. Ko³odziej, Warszawa.

LOLLINO G., MANCONI A., GUZZETTI F., CULSHAW M., BOBROWSKY P., LUINO F. 2015 – Adnet Marble, Untersberg Marble and Leitha Limestone – Best Examples Expressing Austria’s Physical Cultural Heritage. Sustainable Planning and Landscape Exploitation, 253–257.

PONIATOWSKI S., KURZ U. 2010 – Koœcio³y diecezji £owickiej. Nasze dziedzictwo. Wyd. Studio Plus, 8–19.

ROZPORZ¥DZENIE Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 paŸ-dziernika 2012 r. w sprawie uznania za pomnik historii „£owicz – Bazylika Katedralna (dawna Kolegiata Prymasowska) pod wezwaniem Wniebowziê-cia Najœwiêtszej Marii Panny” – Dz.U. z dn. 13.11.2012 r., poz. 1239. RUSZKOWSKI M., WISZNIEWSKA J. 2018 – Deterioracja materii skalnej, cz. II, Zagro¿enia biologiczne. Nowy Kamieniarz, 101: 88–94. RUSZKOWSKI M., WISZNIEWSKA J. 2018 – Deterioracja materii skalnej, cz. III, Kropla dr¹¿y ska³ê. Nowy Kamieniarz, 102: 84–88. SYGIETYÑSKA H. 1978 – Kamieñ w architekturze i rzeŸbie Warszawy. PWN, Warszawa.

TYSZLER L. 1994 – Archeologiczny przyczynek do dziejów kolegiaty w £owiczu. Acta Univ. Lodz., Fol. Archaeol., 18: 127–143.

TAZBIR J. 1966 – Historia koœcio³a katolickiego w Polsce (1460–1795). Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa, 54.

WILLMAN A., KRYŒCIAK Z. 2017 – Wszystkie kolory £owicza i zie-mi ³owickiej – przewodnik. Urz¹d Miejski w £owiczu – Biuro ds. Kultu-ry, Sportu, Turystyki i Organizacji Pozarz¹dowych. Wyd. Marcopolo. WISZNIEWSKA J., RUSZKOWSKI M. 2018 – Deterioracja materii skalnej, cz. I. Nowy Kamieniarz, 100: 86–90.

W£ODARCZYK M. 2012 – Import i zastosowanie „czerwonych mar-murów” w ma³ej architekturze i rzeŸbie w Rzeczypospolitej od XIV do 1 po³owy XVII w., http://www.fundacja-hereditas.pl/portal/kamien.php W£ODARCZYK M. 2013 – Marmo bianco statuario z Carrary oraz inne importowane gatunki marmurów w³oskich i istryjskich w ma³ej architek-turze i rzeŸbie na terenie dawnej Rzeczypospolitej od XVI do koñca XVIII wieku, http://www.fundacja-hereditas.pl/portal/kamien.php

Ryc. 17. Kamienna posadzka w kaplicy Fig. 17. Stone floor in the chapel

Ryc. 13. Nagrobek prymasa Henryka Firleja – marmur Noir Belge Fig. 13. The tombstone of Primate Henryk Firlej – Noir Belge marble Ryc. 5 i 6. Nagrobek Marcina i Anny Śleszyńskich – wapień amonitico rosso. Wszystkie fot. M. Ruszkowski

Fig. 5 and 6. Gravestone of Marcin and Anna Śleszyński – limestone amonitico rosso. All photos by M. Ruszkowski

Muzeum Geologiczne PIG-PIB w drugim 50-leciu istnienia. I co dalej? (patrz str. 409)

Geological Museum PGI-NRI in the second 50. anniversary – and what next? (see p. 409)

Bazylika katedralna w Łowiczu i jej kamieniarskie zabytki (patrz str. 437)

Cathedral Basilica in Łowicz and its stony craft monuments (see p. 437)

394 457

Ryc. 7. Ekspozycja Muzeum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie: A – głowa modelu Dilofozaura. Fot. K. Skurczyńska-Garwolińska; B – rekonstrukcja najstarszych na świecie czworonogów, które wyszły na ląd w Górach Świętokrzyskich. Fot. Arch. PIG-PIB; C – szkielet no-sorożca. Fot. Arch. PIG-PIB; D – szkielet mamuta. Fot. Arch. PIG-PIB; E – sala muzealna w 2001 r. Fot. K. Skurczyńska-Garwolińska Fig. 7. Exhibition of the Geological Museum of the PGI-NRI in Warsaw: A – head of the Dilofosaurus model. Phot. K. Skurczyńska-Garwolińska; B – reconstruction of the oldest quadrupeds in the world that went ashore in the Świętokrzyskie Mountains. Phot. PGI-NRI Archiv.; C – rhino

skeleton. Phot. PGI-NRI Archiv.; D – mammoth skeleton. Phot. PGI-NRI Archiv.; E – museum hall in 2001. Phot. K. Skurczyńska-Garwolińska Ryc. 9. Nagrobek prymasa Komorowskiego – wapień dębnicki Fig. 9. The tombstone of Primate Komorowski – Dębnik limestone

A

C

E

B