Arfykański Kościół przed synodem - w teologii "Concilium"

Michał Horoszewicz

Arfykański Kościół przed synodem

-w teologii "Concilium"

Collectanea Theologica 63/4, 171-190

1993

A F R Y K A Ń S K I K O S C IO Ł P R Z E D S Y N O D E M — W T E O L O G II „C O N C IL IU M ”

„ N ig d y c h r z e ś c ija ń s tw o n ie z a k o rz e n i się w s e rc u A fry k a n ó w , je ś li a f r y ­ k a ń s c y c h r z e ś c ija n ie s a m i n ie d o ło ż ą s ta r a ń o z r o z u m ie n ie w ia r y c h rz e ś c i­ ja ń s k ie j i je ś li n ie p r z y d a się im z a c h ę ty d o ty c h w y s iłk ó w ” — tw ie r d z ił w lu ty m 1992 r. N ig e ry jc z y k ks. J u s tin U k p o n g , r e k t o r K a to lic k ie g o I n s ty ­ t u t u A fry k i Z a c h o d n ie j (s tre fy a n g lo fd n ic z n e j) w P o r t H a r c o u r t ; r ó w n o ­ c z e śn ie E n g e lb e r t M v e n g S I, p ro f e s o r u n iw e r s y te tu w J a u n d e i s e k r e ta r z g e n e ra ln y E k u m e n ic z n e g o S to w a rz y s z e n ia T eo lo g ó w A f r y k a ń s k ic h ( d a le j: E S T A ), w s k a z y w a ł: „ je ż e li K o śc ió ł a f r y k a ń s k i n ie je s t d z iś p rz y g o to w a n y d o z w o ły w a n ia so b o ru — są d z im y , p r a g n ie m y i m o d lim y się... b y sy n o d b is k u p ó w n a rz e c z A f r y k i s ta n o w ił p ra w d z iw e p ro le g o m e n a d o a u te n ty c z ­ n e g o s o b o ru a f r y k a ń s k ie g o ” .

W k o n s ta ta c ja c h ty c h z a w a r te są is to tn e e le m e n ty z b io ro w e j ś w ia d o ­ m o ści w sp ó łc z e s n e g o K o ś c io ła a f r y k a ń s k ie g o : k o n ie c z n o ść w c ią ż p o g łę b ia n e j e w a n g e liz a c ji „ o d w e w n ą t r z ” , inie z aś n a k ła d a n e j z z e w n ą tr z — o ra z p o ­ ż ą d a n e p rz e jś c ie ze s ta d iu m sy n o d a ln e g o , p o jm o w a n e g o p rz y g o to w u ją c e , k u p e rs p e k ty w ic z n ie z a ło ż o n e m u z g ro m a d z e n iu s o b o ro w e m u w s k a li o g ó ln o - a f r y k a ń s k ie j. P r z y s ta ją c n a p ro p o z y c je czy p ro ś b y z g ła s z a n e p rz e z a f r y k a ń ­ sk ic h b is k u p ó w , k sięży , te o lo g ó w i ś w ie c k ic h , J a n P a w e ł I I z a p o w ie d z ia ł 6 I 1989 z w o ła n ie S p e c ja ln e g o Z g ro m a d z e n ia S y n o d u B is k u p ó w d o S p ra w A fry k i — z p r z e w o d n im te m a te m „ K o śció ł w A fry c e u p ro g u trz e c ie g o ty s ią c le c ia ” . N ie m a l b ezz w ło c z n ie , m ię d z y n a ro d o w y p rz e g lą d te o lo g ic z n y „ C o n c iliu m ” p r z y s tą p ił d o p rz y g o to w y w a n ia z e sz y tu s p e c ja ln e g o , a k c e n tu ją c n ie z w y k łe z n a c z e n ie ta k ie j s e s ji z a ró w n o d la K o ścio łó w A fry k i, j a k te ż d la k a to lik ó w z intnych k o n ty n e n tó w . C h o d ziło o d o s ta rc z e n ie „ b ra c io m a f r y ­ k a ń s k im c h o ć b y t a k s k ro m n e g o n a r z ę d z ia r e f le k s ji, d y s k u s ji o ra z p r z e ­ k a z u ” . Ó w z eszy t n r 239 K u S y n o d o w i a fr y k a ń s k ie m u o tw o rz y ł ro k 1992 i je s t n a jo b s z e rn ie js z y z w s z y s tk ic h d o tą d w y d a n y c h . A u to r a m i s z e s n a s tu je g o r o z p r a w s ą : c z te re j b is k u p i k a to lic c y (w ty m d w a j c z ło n k o w ie sy n o d a ln e j k o m is ji p rz e d p rz y g o to w a w c z e j i p rz y g o to w a w c z e j), p a tr ia r c h a p ra w o s ła w n y o ra z h is to ry c y i te o lo g o w ie (w ty m d w o je p r o te s ta n tó w ) ; je s t p ię c iu E u r o ­ p e jc z y k ó w (d w a j W ło si, d w a j F ra n c u z i, B elg ), F ra in k o -A lg ie rc z y k o ra z d z ie ­ s ię c io ro A fry k a n ó w (ty lk o je d n a k o b ie ta ) z w s z y s tk ic h s tr e f e u ro ję z y k o w y c h . W e d y to r ia lu zaz n a c z o n o , że c z te re j te o lo g o w ie a fr y k a ń s c y n ie d o s ta rc z y li je d n a k ro z p r a w w c z e ś n ie j u s ta lo n y c h , o d o n io s łe j te m a ty c e d o p e łn ia ją c e j. P r z e d ło ż e n ie b o g a te j i z ło ż o n e j z a w a rto ś c i z e sz y tu z o s ta je tu z łą c z o n e z p r ó b ą o g ó ln ie js z e g o z a ry s o w a n ia n a jis to tn ie js z y c h w ą tk ó w te m a ty c z n y c h d a ją c y c h się w y o d rę b n ić w n a d s p o d z ie w a n ie lic z n y c h „ a f r y k a ń s k ic h p rz e k a z a c h ” p is ­ m a ro z p o c z ę ty c h ju ż w 1965 r . 1 1 V e r s le s y n o d e a fr ic a in , „ C o n c iliu m — R e v u e I n t e r n a t io n a le d e T h é o ­ lo g ie ” , 239 (1992) s. V, 204. Z e d y to r ia lu w y n ik a , ż e r e d a k to r e m te g o „ b e z - s e k c y jn e g o ” z e sz y tu b y ł h is to r y k k s. G iu s e p p e A 1 b e r i g o, p ro f e s o r u n iw e r ­ s y te tu b o lo ń s k ie g o i s e k r e ta r z I n s ty tu t u N a u k R e lig ijn y c h , p rz y u d z ia le z a ir - s k ie g o teologa· k s. A lp h o n s e ’a N g in d u M u s h e t e , p ro f e s o ra te o lo g ii f u n d a ­ m e n ta ln e j w K in s z a s ie i w s p ó łz a ło ż y c ie la E k u m e n ic z n e g o S to w a rz y s z e n ia T eo lo g ó w T rz e c ie g o Ś w ia ta (d a le j E S T T Ś ); k o rz y s ta n o z d o ra d z tw a n ie w y ­

N a le ż y z a z n a c z y ć , ż e j a k „ c h rz ę ś c ija ń s tw o ” o d n o si s ię tu sp e c y fic z n ie d o „ k a to lic y z m u rz y m sk ie g o ” , ta k te ż „ K o śc ió ł” d o ty c z y „ K o śc io ła K a to ­ lic k ie g o ” (a n a lo g ic z n ie w lic z b ie m n o g ie j) ; n ie lic z n e u ję c ia c a łe g o c h rz e ś c i­ ja ń s tw a , w e s p ó ł z k a to lic y z m e m , w ią ż ą się z te o lo g ia m i T rz e c ie g o Ś w ia ta o r a z s p r a w a m i R P A . D w o isto ść b is k u p ie g o z g ro m a d z e n ia „ W e z w a n ie d o o d b y c ia so b o ru w A fry c e — to w is to c ie o d n o w ie n ie k o ś c ie ln e j tr a d y c ji c h w ilo w o u ś p io n e j”, w s k a z u je fr a n c u s k i d o m in ik a n in - a f r y k a n is t a R e n é L u n e a u , w y k ła d o w c a p a r y s k ie g o I n s ty tu t u K a to lic k ie g o (239:114). O w o w e z w a n ie p rz e b y ło je d n a k d ro g ę p o k rę tn ą , k tó r ą n a jp e łn ie j a n a liz u je M v e n g (239:149). Id e ę p a n a f r y k a ń s k ic h o b ra d e p is k o p a ln y c h w y ­ s u n ę li a f r y k a ń s c y s tu d e n e i-k a to lic y n a sw y m V II k o n g re s ie w s z w a jc a r s k im F r y b u r g u , n a sześć m ie się c y p rz e d ro z p o c z ę c ie m V a tic a n u m II, w k tó r e g o k u lu a r a c h — w e d le ś w ia d e c tw a k a r d . G a n tin a —■ m ó w io n o ju ż w y r a ź n ie j 0 so b o rz e a f r y k a ń s k im ; p o w ró c o n o d o te g o p r a w d o p o d o b n ie w 1974 r. S k o n ­ k re ty z o w a n y z a m y s ł zg ło sił K a m e ru ń c z y k F. E b o u ssi B o u la g a S I, te o lo g 1 w y k ła d o w c a w J a u n d e , n a k o lo k w iu m w A b id ż a n ie w e w rz e ś n iu 1977 r .: p r z y j ę ta re z o lu c ja — ż a r liw ie w s p a r t a p r z e z ró ż n e o ś ro d k i c h r z e ś c ija ń s k ie w E u ro p ie i p o szczeg ó ln y ch teo lo g ó w — a k c e n to w a ła p o tr z e b ę w p r o w a d z e ­ n ia k a to lic y z m u w s t a n „ tr w a łe j so b o ro w o śc i” d la p o d e jm o w a n ia z a d a ń „ w e w n ę tr z n e j m is ji A f r y k i” (239:134, p e łn y te k s t). W la ta c h 1981— 83 tr z e j w y b itn i te o lo g o w ie a fr y k a ń s c y p r z e p r o w a d z a li w e F r a n c j i i w B e lg ii s e r ię w ylkładów n a rz e c z s o b o r u ; S y m p o z ju m E p is k o p a ln y c h K o n fe re n c ji A fry k i i M a d a g a s k a ru p o w o ła ło te o lo g ic z n y k o m ite t s tu d y jn y ; o b e c n i w R z y m ie b is k u p i a f r y k a ń s c y ro z w a ż y li p r o j e k t s o b o ru ; sto so w n y d o k u m eln t ro z e s ła n o d o w s z y s tk ic h k o n f e r e n c ji e p is k o p a ln y c h . P r o j e k t b y ł w p e łn i e k le z ja ln y : c h o d z iło o s o b ó r p a r t y k u la r n y re g io n a ln y , w p ła s z c z y ź n ie A f r y k i 2. D ro g i m ie n io n y c h b is k u p ó w i teo lo g ó w a f r y k a ń s k ic h . C z a so p is m o b ę d z ie p rz y w o ­ ły w a n e b e z p o ś r e d n io w te k ś c ie p o p rz e z d w u lic z b o w y z a p is w y m ie n ia ją c y k o le jn y n u m e r z e sz y tu w e d le e d y c ji f r a n c u s k ie j (B e a u c h e sn e É d ite u r , P a ris ) n ie o p e r u ją c e j to m a m i czy r o c z n ik a m i — o ra z s tr o n ę w o b rę b ie z e s z y tu ; p rz y to c z o n e n a p o c z ą tk u te k s tu c y ta ty to 2 3 9 :1 0 8 ,1 6 9 ; p rz y p ie r w s z e j z n a ­ c z ą c e j w z m ia n c e o a u to r z e z „ C o n c iliu m ” z n a jd u j e s ię s k r ó to w a o n im in f o rm a c ja . W n u m e r a c h 1— 240, o d s ty c z n ia 1965 r. d o k w ie tn ia 1992 r., o p u b lik o w a n o łą c z n ie 94 ro z p r a w y o d n o s z ą c e się d o sz e ro k o p o jm o w a n e j p ro b le m a ty k i a f r y k a ń s k ie j (s ta n o w i t o o r ie n ta c y j n ie 3 p ro c . o g ó ln e j liczb y te k s tó w d o tą d o g ło szo n y ch ) ; p o z a w y m ie n io n y m z e s z y te m ró w n ie ż n r 126 z 1977 r. L e s É g lise s d ’A fr iq u e : q u e l a v e n ir ? o d n o s ił się w y łą c z n ie d o A f r y k i; d w ie r o z p r a w y (43:119; 53:93) z a m ie s z c z o n o te ż w p o ls k ie j e d y c ji c z ą s tk o ­ w e j, d o 1971 r. p r o w a d z o n e j p rz e z „ P a llo tt in u m ” z P o z n a n ia i W a rs z a w y . N a le ż y z a z n a c z y ć , że w 1992 r. „ C o n c illiu m ” d o k o n a ło p r z e g r u p o w a n ia g łó w ­ n e j r e d a k c j i: o b o k p ię c iu „ z a ło ż y c ie li” (po części n ie te o lo g ó w lu b n i e b io r ą ­ c y c h ju ż u d z ia łu w p r a c a c h r e d a k c y jn y c h , co sp ro w ad za· fa k ty c z n y c h r e d a k ­ to ró w n a c z e ln y c h d o d w ó c h : H a n s a K ü n g a z T y b in g i i E d w a r d a S c h ille - b e e c k x a z N ijm e g e n ) f ig u r u je 36 „ d y r e k to r ó w - d o r a d c ó w ” : 7 z U SA , 5 z R F N , 4 z H o la n d ii, 3 z F r a n c j i itd . — l z W ę g ie r, n ik o g o z P o lsk i. 2 P o n ie w a ż K P K (1983) n ie p r z e w id u je „ s o b o ru k o n ty n e n ta ln e g o ” , p rz e to w z a m ie rz e n ia c h a f r y k a ń s k ic h k ie r o w a n o s ię k a n . 439, 441 i 443—446, z a ­ sa d n ic z o o d n o s z ą c y m i się d o „ so b o ru p a r t y k u la r n e g o p le n a r n e g o ” w ro z s z e ­ rz o n y m je g o p o jm o w a n iu (239:152). W sz a k ż e p o ls k i p r z e k ła d K P K so b o ro m p a r t y k u la r n y m — p le n a r n y m i p r o w in c ja ln y m — p rz y d a je , w b r e w te k ­ s to w i ła c iń s k ie m u , n a z w ę „ s y n o d ” . W y ja ś n ie n ia p rz y c z y n z a n ie d b a n o z a ­ r ó w n o w K P K , j a k te ż w P o d r ę c z n ik u p r a w a k a n o n ic z n e g o ks. E. S z t a - f r o w s k i e g o (W a rs z a w a 1985, t. 2, s. 124— 130); je d y n ie d a w n e P r a w o

p rz y s z ło śc i o h rz e ś o ija ń s tw a z a m ie rz a n o ro z w a ż y ć w p ię c iu g r u p a c h : te o lo g ia

i s y tu a c ja d o k tr y n a ln a , litu r g ik a , d u ch o w o ść , o r ie n ta c je i o p c je d u s z p a s te r ­ sk ie , o d d z ia ły w a n ie K o śc io ła w sp o łe c z e ń stw ie . W la ta c h 1983— 84 w y d a n o c o n a jm n ie j p ię ć d o k u m e n tó w u jm u ją c y c h ró ż n e a s p e k ty p rz y s z łe g o so b o ru , m. in . p o d s ta w y h is to ry c z n e i teo lo g iczn e. S p o rz ą d z o n o s c h e m a t p ro c e d u r y o r a z o rg a n iz a c ji, łą c a n ie z k o sz to ry se m . P o c z ą w sz y o d 3 V 1980 e p is k o p a t z a ir s k i p a r o k r o tn ie p rz e d s ta w ia ł p a p ie ż o w i p r a g n ie n ie p rz e p r o w a d z e n ia so ­ b o r u ; w y p o w ie d ź J a n a P a w ła II w J a u n d e 13 V III 1985 w k a ż d y m ra z ie te g o n ie o d rz u c a ła (239:157). W sz a k ż e — co p o d a je Lunea-u (239:116), a p r z e ­ o c z ą M v e n g — id e a s o b o ru b u d z iła z a s trz e ż e n ia : K o ścio ły a n g lo fo n ic z n e u w a ż a ły się za· p o m ija n e w p o d e jm o w a n iu d e c y z ji, in n e u s to s u n k o w y w a ły się „z z a s a d y ” p o d e jr z liw ie d o w sz y stk ie g o , co w y w o d z iło się z K a m e r u n u czy . Z a iru . W lip c u 1987 r. k o n s u lta c ja w L a g o s u ja w n iła , ż e z a m ia r so b o ­ ro w y n ie d y s p o n u je w ię k sz o śc ią .

M v en g p rz y p o m in a , ż e w A fry c e „ n ie is tn ie je in s ta n c ja z d o ln a zw o łać t a k i s o b ó r” — n ie p rz y s łu g u je to ró w n ie ż p a p ie ż o w i. B a rd z o k ry ty c z n ie o c e n ia p o g rą ż a n ie się K o śc io ła a fr y k a ń s k ie g o w „ fu in k c jo n a ry z m c h rz tó w d o p o d lic z a n ia i w y k a z ó w d o w y p e łn ia n ia ” — ta k i K o śció ł, choć lic z b o w o m a s y w n y , „ d o b ro w o ln ie w y g a n ia sie b ie n a d r a m a ty c z n ą P e r y f e r ię N ie o b e c ­ no ści, p o z o s ta w ia ją c C e n tr u m n a ła s c e s t r u k t u r g rz e c h u , k tó r e m o g ą go z d u s ić ” . S y n o d a ln ą d e c y z ję p a p ie ż a u z n a je za „ g e st c a łk ie m lo g ic z n y ” , w o b e c n ie z d e c y d o w a n ia e p is k o p a tu a fry k a ń s k ie g o . A le s ta w ia d o tk liw e p y ta n ia : „d la c z e g o L u d B oży, k tó r y je s t w A fry c e , n ie w ie n ic o p rz y g o to w a n ia c h d o sy n o d u ? [...] d la c z e g o p o m ija s ię d u c h o w y c h m is trz ó w n a sz e g o k o n ty ­ n e n tu ? [...] d la c z e g o s y s te m a ty c z n ie o d su w a sdę a u te n ty c z n y c h teo lo g ó w a f r y k a ń s k ic h ? ” W k a ż d y m r a z ie „sy n o d m o ż e s ta n o w ić d la K o śc io ła a f r y ­ k a ń s k ie g o s z a n s ę o d k ry c ia je g o w y m ia r u so b o ro w e g o i z a ło ż e n ia w re s z c ie p o d s ta w p ra w d z iw e j w sp ó ln o ty K o ścio łó w A f r y k i” ; r y s u je się n a w e t z a m y s ł o d ro d z e n ia s ta r o d a w n e j fo r m u ły p a tr ia r c h a tu .

k a n o n ic z n e ks. F. B ą c z k o w i c z a (O pole 1957, t. 1, s. 438) o g ra n ic z a się

d o u w a g i: „ w e d łu g p r z y ję te j te r m in o lo g ii” — a le n ie w ia d o m o : k ie d y p r z y ­ ję te j i z ja k ic h p rz y c z y n u tr w a l a n e j. S z t a f r o w s k i (K o n fe r e n c je b is k u ­

p ie , W a rs z a w a 1984, s. 114, p rz y p . 193), n a d a l n ie w y ja ś n ia ją c , z a u w a ż a k o n ­

s tr u k ty w n ie , ch o ć b e z n a s t ę p s tw : „ W y d a je się je d n a k , że m o ż n a by sto so ­ w a ć w ję z y k u p o ls k im te r m in o lo g ię o d p o w ia d a ją c ą ję z y k o w i ła c iń s k ie m u , a w ię c : sy n o d (d ie c e z ja ln y ), so b o ry p a r t y k u la r n e (sy n o d p r o w in c ja ln y i p le ­ n a r n y , k tó r e w p ro p o n o w a n e j o b e c n ie te r m in o lo g ii n a le ż a ło b y n a z w a ć : s o b ó r p r o w in c ja ln y i s o b ó r p le n a r n y ) i so b ó r p o w s z e c h n y ” ; w s k a z u je te ż n a b r a k p rz e s z k ó d o d s tr o n y ję z y k o w e j. M o żn a w ię c sąd żić, ż e p o ls c y k a n o n iś c i k ie r o w a li się ja k im ś b a r d z o o d le g ły m tr a d y c jo n a liz m e m , n ie u w z g lę d n ia ją c ro z b ie ż n o śc i z in n o ję z y c z n y m n a z e w n ic tw e m w s p ó łc z e s n y m . N a w e t S z ta f ro w - s k ie g o p r o w a d z i to n a m a n o w c e p rz y p rz e k ła d z ie d e k r e t u C h r is tu s D o m in u s η . 36: „W ty m c e lu o rg a n iz o w a n o czy to sy n o d y , czy s y n o d y p ro w in c ja ln e , czy w re s z c ie sy n o d y p le n a r n e ...” (K o n fe r e n c je ..., s. 20), j a k g d y b y sy n o d y m ia ły d z ie lić s ię n a „ b e z p rz y m io tn ik o w e ” i „ p rz y m io tn ik o w e ” . W S o b ó r

W a t y k a ń s k i I I — k o n s ty tu c je , d e k r e ty , d e k la r a c je (P o z n a ń 1968, s. 251) p r z e ­

k ła d je s t o d m ie n n y , a le te ż p o z b a w io n y s e n s u : „...czy to so b o ry , czy sy n o d y p ro w in c jo n a ln e , czy w re s z c ie sy n o d y p le n a r n e ...” , a p rz e c ie ż o r y g in a ł w e d le S z ta f ro w s k ie g o p o d a je : „...siv e S y n o d i, s iv e C o n c ilia p ro v in c ia lia , siv e d e ­ m u m C o n c ilia p le n a r ia ...” ; o to p ie r w o tn e sy n o d y s ta ły się so b o ra m i, so b o ry z a ś sy n o d a m i! P o lsc y k a n o n iś c i w in n i ro z w a ż y ć , że zg ło sz o n a 3 V 1980 w o b e c Jem a P a w ła II p rz e z k a r d . M a lu lę m o żliw o ść o d b y c ia „ p a r ty k u la r n e g o so ­ b o r u ” lu b „ p r z y n a jm n ie j, ja k o p ie rw s z e g o k ro k u , p a r ty k u la r n e g o s y n o d u ” („ C a th o lic I n t e r n a t i o n a l ” 2 [1991] 22, s. 1075) w e d le ic h n a z e w n ic tw a je s t n ie d o p rz e ło ż e n ia n a ję z y k p o lsk i.

U k p o n g w s tr z e m ię ź liw ie o c e n ia p rz e d s y n o d a ln e L in e a m e n ta , p ro m u lg o ­ w a n e w L o m é w lip c u 1990 r. W ic h części h is to ry c z n e j d o s trz e g a w ię c e j p r e z e n ta c ji n iż i n t e r p r e ta c ji ; n ie d o s ta te c z n ie za z n a c z o n o , że „ A fry k a p o ­ tr z e b u je e w a n g e liz a c ji in te g r a ln e j i d ia lo g a ln e j” . S k ą d in ą d p r z e s ta ła o n a b y ć p r z e d m io te m e w a n g e liz a c ji — je s t je j p o d m io te m ; n a g lą c e p ro b le m y , p rz e d k tó r y m i sto i — to w y z w a n ia w y m a g a ją c e o d K o śc io ła je g o g ło su p ro fe ty c z n e g o . R e k to r p rz y p o m in a , ż e „ k u ltu r y a f r y k a ń s k ie j n ig d y p r a w d z iw ie n i e u w a ż a n o z a n a r z ę d z ie e w a n g e liz a c ji [...] d ą ż o n o n a w e t d o z a s tą p ie n ia je j k u l t u r ą e u r o p e js k ą u z n a w a n ą z a le p s z ą i c h rz e ś c ija ń s k ą » ” ; p r a k t y k a in k u l tu r a c y jn a p o z o s ta w a ła g łó w n ie w p ła s z c z y ź n ie u b o c z n e j a d a p ta c ji l i t u r ­ g ic z n e j — a p rz e c ie ż K o ścio ły d o tą d u tr z y m y w a n e n a p e r y f e r ii p r z e s u w a ją się k u c e n tr u m ż y c ia K o śc io ła g lo b a ln e g o : p o w sz e c h n o ść tę m u s i o d tą d w y ra ż a ć w s p ó ln o ta K o ścio łó w i k o le g ia ln e d z ie le n ie w ła d z y , n ie z aś j e d n o ­ ro d n o ś ć o ra z z g o d n o ść z m o d e le m -w z o rc e m . U k p o n g k w e s tio n u je tw ie r d z e ­ n ie , że b e z d ia lo g u K o śció ł n ie m o ż e g ło sić E w a n g e lii: w s z a k w A fry c e czy n i to od p rz e s z ło s tu la t, a d ia lo g o d k r y w a d o p ie ro o b e c n ie ; d ia lo g o w e p o d e jś c ia w u k ła d z ie k ó ł k o n c e n tr y c z n y c h są n ie p r z y d a tn e : d la w ie lu k a to ­ lik ó w n a jb liż s z y m i p a r t n e r a m i b ę d ą n ie c h r z e ś c ija n ie k o p ty js c y czy e tio p ­ scy — k tó r y c h m o g ą n ig d y n ie n a p o tk a ć — lecz m u z u łm a n ie i w y z n a w c y re lig ii tr a d y c y jn y c h . S k o ro w p ła s z c z y ź n ie s p r a w ie d liw o ś c i i p o k o ju ró ż n e p ro b le m y n a d a l tr a p i ą A fry k ę m im o p o n a d s tu le tn ie j o b ecn o ści K o śc io ła , to n ie z b ę d n e s t a je się p r z e a n a liz o w a n ie d ró g e w a n g e liz o w a n ia , n ie z aś p o ­ m n a ż a n ie w y s iłk ó w k o śc ie ln y c h (239:95).

Iw o ry jc z y k b p B e r n a r d A g ré z M an , c z ło n e k o b u k o m is ji p rz y g o to w a w ­ czych, r e j e s t r u j e o b a w y z w ią z a n e z m o ż liw o ś c ią czy to „ s te r o w a n ia ” sy n o ­ d e m p rz e z K u r ię R z y m sk ą , czy in g e r e n c ji ze s tro n y Z a c h o d u w s p o m a g a ­ ją c e g o w k o s z ta c h , b o w ie m „ k to p ła c i, te n m a w ła d z ę , a c zęsto i sło w o o s ta tn ie ” (239:133).

W zesz y c ie „ s y n o d a ln y m ” n ie c a łk ie m p r z e k o n u je d z ia ł O c z e k iw a n ia in n y c h K o śc io łó w , g d z ie u w z g lę d n io n o : z a c h o d n io e u ro p e js k i K o śc ió ł K a to ­

lic k i, a f r y k a ń s k i K o śc ió ł G re c k o p ra w o s ła w n y , o p in ię b a rd z ie j f e m in is ty c z n ą n iż p r o te s ta n c k ą . M im o s ta r a ń , n i e u d a ło się u z y sk a ć w y p o w ie d z i m u z u ł­ m a ń s k ie j; m o ż e n a to m ia s t d z iw ić , że w o g ó le n ie p rz e w id z ia n o s p o jrz e n ia n a s e n s i z n a c z e n ie s y n o d u o d s tr o n y : K o śc io ła e tio p sk ie g o , n ie z a le ż n y c h K o ścio łó w a f r o c h rz e ś c ija ń s k ic h , K o ścio łó w c z a m o a m e r y k a ń s k ic h — a· w ty c h o s ta tn ic h tk w i p rz e c ie ż św ia d o m o ść a f r y k a ń s k ic h k o r z e n i; s k ą d in ą d w o ln o są d z ić , że p o n a d to in te r e s u ją c a m o g ła b y o k a z a ć się w y p o w ie d ź p r z e d s ta ­ w iciela· rd z e n n y c h re lig ii a fr y k a ń s k ic h . P r z e d e w s z y s tk im w ię c L u n e a u d o ­ s tr z e g a sz y b k ą m a r g in a liz a c ję A fry k i, a s w o is ty „ a fr o p e s y m iz m ” d e m o b ili- z u je n a jle p s z e c h ę c i; sy n o d je d n a k ż e „ o tw o rz y n o w ą e r ę d la K o ścio łó w a f r y k a ń s k ic h ” , k tó r y c h p o tr z e b u je Z a c h ó d — o n e b o w ie m ju ż p o tr a f ią go w y p rz e d z a ć . J e d n o ś ć e k le z ja ln a n ie b ę d z ie w sp ie ra ła · się n a k u ltu r o w y c h tr e ś c ia c h z a c h o d n ie j c y w iliz a c ji: w y s ta r c z y n a d s łu c h iw a ć p e w n y c h K o ścio łó w a f r y k a ń s k ic h b y p o ją ć , d o ja k ie j k re a ty w n o ś c i s ą o n e z d o ln e p o o d w o ła n iu się d o ic h poczucia· o d p o w ie d z ia ln o ś c i w p r z e k a z y w a n iu w ia r y (239:113). Z a w s z e lk ą c e n ę n a le ż y u n ik n ą ć p o w ta r z a n ia h is to ry c z n y c h p rz y k ła d ó w s p o tk a ­ n ia m ię d z y k u lt u r a m i a K o ścio łem , d o p ro w a d z a ją c e g o d o p rz e m o c o w e g o n ało że n ia· c y w iliz a c ji n a k u lt u r ę lu d u . k tó r e m u m ia ło się o b w ie sz c z a ć D o b rą N o w in ę — p r z y p o m in a P a r t h e n io s II I , g re c k o p r a w o s ła w n y (m e lc h ic k i) p a ­ tr i a r c h a A le k s a n d r ii i c a łe j A f r y k i; d o s trz e g a p ro b le m y in k u l tu r a c ji t r a ­ d y c ji K o śc io ła w k o n te k ś c ie a f r y k a ń s k im w y m a g a ją c y m : z w a lc z a n ia g ło d u i p o d z ia łó w ra s o w y c h , e k u m e n ic z n e g o p rz y g o to w a n ia w ie rn y c h i k a p ła n ó w , n a w ią z y w a n ia sto s u n k ó w z is la m e m i r e lig ia m i tr a d y c y jn y m i (239:125). P r o ­ te sta n tk a · R o se Z o é -O b ia n g a z R e p u b lik i Ś ro d k o w o a fry k a ń s k ie j, w y k ła d a ją c a w J a u n d e c z ło n k in i E S T T Ś o ra z E STA , u p o m in a się o o p ty k ę fe m in is ty c z ­ n ą : d la c z e g o d o ś w ia d c z e n ia m ęż c z y z n o ra z k o b ie t z in n y c h c zasó w i k r a i n m a j ą słu ży ć „ n a m i d la n a s ” ja k o o d le w o w a f o r m a ż y c ia i w ia r y ? — czy

K o śció ł a f r y k a ń s k i je s t t a k m a ło o d w a ż n y , in te lig e n tn y i tw ó rc z y , że z a ­ d o w a la się o d tw a r z a n ie m k a p ła ń s k ic h s t r u k tu r d e w a lo ry ż u ją c y c h k o b ie tę ? — n a u c z a n ie te o lo g ic z n e w in n o u w z g lę d n ia ć a s p e k t lin g w isty c z n y , b o w ie m „ k o rz y s ta ją c z te k s tó w b ib lijn y c h w ję z y k a c h e u ro p e js k ic h , p rz e n o s im y ic h c h a r a k t e r a n d ro c e fn try c z n y o ra z m o d e le m y ślo w e , k tó r e je s z c z e b a rd z ie j n a s w y o b c o w u ją ” (239:119). W e w s tę p n y m s tu d iu m h is to ry c z n y m sy n o d a ln e j tr a d y c ji a f r y k a ń s k ie j ks. M ic h e l D u ja r ie r — F ra n c u z , k a p ła n a f r y k a ń s k i z ty t u łu „ F id e i d o n u m ” , p a tr o lo g z A b id ż a n u — w s k a z u je , że w p ie rw s z y c h w ie k a c h K o śc io ła so b ó r i sy n o d b y ły „ d o s k o n a le s y n o n im ic z n e ” , a w A fry c e p r a k t y k a s y n o d a ln a sz e ro k o się r o z w in ę ła : w y r ó ż n ia tr z y r o d z a je ó w c z e sn y c h s o b o ró w : p ro w in - c ja ln y , „ c a łe j A f r y k i” (od M a u r e ta n ii p o T ry p o lita n ię ) o ra z o g ó ln ie jsz y . C elem ic h była· — p o z a ro z w ią z a n ie m o k re ś lo n e g o p r o b le m u — tr o s k a o je d ­ n o ść : w e w s p ó ln o c ie w o k ó ł b is k u p a , m ię d z y b r a t n im i K o śc io ła m i je d n e g o re g io n u , w zg o d n o śc i z je d y n y m K o śc io łe m w s z y s tk ic h k r a jó w ś w ia ta . P o ­ tr a fio n o p rz y ty m — ja k n a X X so b o rz e k a r t a g iń s k i m w 424 r. — u p o m in a ć p a p ie ż a , b y u s z a n o w a ł z a s a d ę s u b s y d ia rn o ś c i i w ię c e j n ie in terw eftiio w ał (239:13). W a rto d o rz u c ić , że a b p H e n r i T e is s ie r z A lg ie ru , z a lg ie ry z o w a n y F ra n c u z , d u s z p a s te rz - te o lo g i h is to ry k , p rz y k ła d o w o w s k a z u je n a o d b y te w la ta c h 393—427 „ so b o ry g e n e r a ln e « całej A fry k i» ” w lic z b ie n ie m a l d w u ­ d z ie s tu ; p r z e p r o w a d z a n ie ic h w y n ik a ło z p rz e ś w ia d c z e n ia , że b is k u p m oże sp ra w o w a ć sw ą f u n k c ję je d y n ie w łą c z n o śc i z k o le g iu m e p is k o p a ln y m , p o ­ c z y n a ją c o d h ie r a r c h ó w z K o śc io łó w n a jb liż s z y c h g e o g ra fic z n ie i k u ltu r o w o (208:137).

W y d a je się, że a k tu a l n ie n a o d s u n ię c iu k o n c e p c ji so b o ru d e c y d u ją c o z a w a ż y ły n ie z g o d n o ś c i — m o ż e p r e s tiż o w e — m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i e p i­ s k o p a ta m i a f r y k a ń s k im i. J e d n a k ż e K o śció ł a f r y k a ń s k i d y s p o n u je n ie m a ły m i ty tu ła m i d o p o d e jm o w a n ia p ó ź n ie jsz y c h z a b ie g ó w o so b ó r — p rz y ty m z a z n a c z a ją c d y s k r e tn ą c h ę ć w y d o s ta n ia się sp o d n a d m i e r n e j k u r a t e li k u ­ r ia ln e j. Z re s z tą o p ie r a ją c się n a p e w n y c h w z o rc a c h z p ra d a w n y c h w ie k ó w .

D ośw iad czen ia trzeciego p od ejścia

„K o śció ł w A fry c e n a r o d z i ł s ię s ta ry . O c z e k iw a ły go p o ło ż n e i s t a r e d z ie c k o p r a w d z iw ie n ie m ia ło w y b o r u ” (239:29) — s t w i e r d z a E lo c h u k w u E. U z u k w u C S S p, p r o f e s o r litu r g ik i i te o lo g ii, M ię d z y n a ro d o w a A k a d e m ia T e o lo g ic z n a K o n g re g a c ji S w . D u c h a w A tta k w u , N ig e ria . P o d o b n ie S id b e S e m p o ré O P, b ib lis ta z W a g a d u g u : „ Z ro d z o n y ja k o sta n y p rz e d srtu la ty , K o śc ió ł a f r y k a ń s k i p r z y p o m in a J e z u s a z ik o n b iz a n ty js k ic h , n a k tó r y c h d z ie c ię c e c ia ło n o si o b lic z e c z ło w ie k a d o jrz a łe g o (126 ; 24).

E w a n g e liz a c ja A fry k i P ó łn o c n e j o d II w . w ią z a ła się z k o lo n i Z a to rsk im z a g n ie ż d ż e n ie m s ię R z y m u w A fry c e ś r ó d z ie m n o m o rs k ie j, k o rz y s tn y m d la e k s p a n s ji c h r z e ś c ija ń s tw a (S em p o ré); w s z a k ż e K o ścio ły p o z o s ta w a ły g łę b o k o o bce d la ś w ia ta b e r b e r y js k ie g o i d la k u lt u r y k a b y ls k ie j : ro z p a d ły s ię w r a z z C e s a rs tw e m — c a łk o w ic ie , ch o ć po w o li.

W o d n ie s ie n iu do d ru g ie g o p o ja w ie n ia się K o śc io ła p o c z ą w sz y o d X V w . ks. M e in ra d P . H e b g a , K a m e ru ń c z y k , p ro f e s o r a n tr o p o lo g ii o r a z te o lo g ii m. in. w C h ic a g o i w G re g o ria n u m , w s k a z u je n a „ b łą d te o lo g ic z n y ” s ię g a ­ ją c y czasó w k o n k w is ta d o r ó w i p a tr o n a tó w : p r z e s ła w n i p ro f e s o ro w ie S a la ­ m a n k i d o s ta rc z a li e u r o p e js k ie m u im p e ria liz m o w i k o lo n ia ln e m u k a n o n ic z n o - -te o lo g ic z n e j le g ity m iz a c ji. E k sp an sja· c h r z e ś c ija ń s tw a w E u ro p ie p ie rw s z e g o m ille n iu m p r z e b ie g a ła w e d le tr a d y c ji a p o s to ls k ie j, n a to m ia s t w o s ta tn im p ię ć s e tle c iu w s p ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie b u d o w a n o ja k o le n n a m o n a r c h ó w h is z p a ń s k ic h lu b p o r tu g a ls k ic h , a w n a jle p s z y m r a z ie ja k o „ p r y w a tn e p o ­ sia d ło śc i z a k o n ó w czy s to w a rz y s z e ń m is y jn y c h , n a w e t p o u tw o r z e n iu K o n ­ g re g a c ji R o z k rz e w ia n ia W ia r y ” (150:127).

Z k o le i so c jo lo g -re lig io z n a w c a L a ë n n e c H u r b o n — o s ia d ły w P a r y ż u H a ita ń c z y k — p rz y p o m in a , ż e g d y n a p o c z ą tk u X V I w . te o lo g o w ie i k a n o

-n iś c i b u r z liw ie p o le m iz o w a li w o k ó ł p r o b le m u -n ie w o l-n ic tw a I-n d ia -n , to -n a u te o lo g iz o w a n y m m ic ie C h a m a z a s z c z e p iła się „ a n tro p o lo g ia d z ik ie g o i b a r ­ b a rz y ń s k ie g o « N eg ra» z n ie c z u la ją c a z a c h o d n ią o p in ię p u b lic z n ą n a p ie k ło n ie w o ln ic tw a ” (232:111). R ic h a rd C o te O M I z U n iw e rs y te tu L o y o li w N o w y m O rle a n ie p o d k re ś la , że o d X V I w . u z n a w a n o z n ie w o le n ie M u rz y n ó w z a cz y n m iło s ie rn y , p o n ie w a ż „ ty lk o d z ię k i n ie w o ln ic tw u n a jw ię k s z ą ic h lic z b ę u d a ­ w a ło się d o p ro w a d z ić d o C h r y s tu s a ” (155: 28) 3. T e o s ą d y p r z e t r w a ły g łę b o k o p o w ie k X I X ; m is jo lo g -d u c h a c z L ib e r m a n n , p rz e c ie ż ta k z a słu ż o n y w d z ia ­ ła n ia c h n a rz e c z M u rz y n ó w , r e lig ijn ie u w ie r z y te ln ia ł ic h d o lę: „ z a ś le p ie n ie i d u c h S z a ta n a z b y t są z a k o rz e n io n e w ty m lu d z ie [...] trz e b a , b y o d k u p ił s ię o n c ie r p ie n ia m i z łą c z o n y m i z m ę k ą J e z u s a ” — a je s z c z e n a S o b o rz e W a ty k a ń s k im I b is k u p i- m is jo n a r z e a p e lo w a li o z d ję c ie a n a te m y c ią ż ą c e j n a c z a rn y c h p o to m k a c h C h a m a (S e m p o ré 126:14).

T rz e c ie p o d e jś c ie ro z p o częło isię p r a k ty c z n ie w d ru g ie j p o ło w ie X IX w .: „ sto a r m a tn i c h w y s tr z a łó w o b w ie s z c z a ją c y c h p rz y b y c ie C h ry s tu s a n a n a s z k o n ty n e n t w c ią ż r e z o n u je e c h e m ” — g o rz k o k o m e n t u je S e m p o r é ; m is jo n a r z p o ja w ia ł się w r a z z ż o łn ie rz e m i k u p c e m , a ich w s p ó łis tn ie n ie w io d ło do z a s ta n a w ia ją c y c h zb ie ż n o śc i te r m in o lo g ic z n y c h : w o jsk o w e , k u p ie c k ie i r e l i ­ g ijn e b y ły „ m is je ” , „ p la c ó w k i” , „ s ta n o w is k a ” , „ filie ”. E w a n g e liz a c ja A fry k i 3 S to s u n e k K o śc io ła d o in s ty tu c ji n ie w o ln ic tw a to s p r a w a k ło p o tliw a , w ię c p r z e s ła n ia n a n ie k ie d y aż p o m is ty fik a c ję . E n c y k lik a L e o n a X I I I I n

p lu r im is z 3 V I 1888 w s k a z u je , ż e p r a c e k o p a ln ia n e i ro ln e n a n o w o o d ­

k r y ty c h o b s z a r a c h w y m a g a ły „ b a rd z o s iln y c h p r a c o w n ik ó w ” — s tą d te ż z a c z ę to u p r a w ia ć „ p e w ie n ro d z a j h a n d lu , k tó r y n a z w a n y p ó ź n ie j «la· t r a t t a d e i N egri» [h a n d e l M u r z y n a m i: w ło s k i z a p is ta k p o z o sta w io n y w p o ls k im p r z e k ła d z ie ła c iń s k ie g o te k s tu e n c y k lik i — u w . M H ] n ie z m ie r n ie się w ty c h k o lo n ia c h ro z p a n o s z y ł” ; p o n a d to „z p o d o b n ą k rz y w d ą z a c z ę to te ż u c is k a ć n a m o d łę n ie w o ln ic z ą ro d z im ą lu d n o ś ć (z w a n ą p o w s z e c h n ie I n d i a n a m i ) ” . W sz a k ż e „g d y P iu s II d o w ie d z ia ł się o ty c h s p r a w a c h , b ez ż a d n e j z w ło k i, d n ia 7 p a ź d z ie r n ik a 1462 r. n a p is a ł li s t d o b is k u p a ' R u b ic e ń sk ie g o , w k tó r y m n a p ię tn o w a ł i p o tę p ił ta k w ie lk ą n ie g o d z iw o ś ć ” (B r e v ia r iu m m is s io n u m , t. 1, W a rs z a w a 1979, s. 167). Z d u m ie w a ją c e p r z e in a c z e n ie : lis t d o b is k u p a d ie c e z ji R u b ic o n — d a t a p r a w id ło w a — o d n o s ił się k o n k r e tn ie d o G w in e i, o b ję te j w ó w c z a s p rz e z P o r tu g a lię ; P iu s II „ o p ró c z u d z ie le n ia p rz y w ile jó w p r z y d a tn y c h d o o w o c n ie js z e g o w y p e łn ia n ia ta m ś w ię te j p o słu g i, z te j s a m e j o k a z ji z c a łą p o w a g ą s k a r c ił ty c h c h rz e ś c ija n , k tó r z y n e o fitó w z a c ią g a li w n ie w o lę ” — j a k to je d n o z n a c z n ie f o r m u łu j e k o n s ty tu c ja G rz e g o rz a X V I

I n s u p r e m o a p o s to la tu s z 3 X I I 1839 (B re v ia r iu m ..., s. 138); o z n a c z a to,

ż e p a p ie s tw o b r a ło w o b ro n ę w y łą c z n ie M u r z y n ó w -n e o fitó w , b y n a jm n ie j n ie w y s tę p u ją c z o g ó ln y m p o tę p ie n ie m . D a lsz e p r z e in a c z e n ie sto k ro ć b a rd z ie j z d u m ie w a ją c e : w o d n ie s ie n iu d o s y tu a c ji w y tw a r z a n e j w A m e ry c e Ł a c iń ­ s k ie j m n ie j w ię c e j od d ru g ie g o czy n a w e t tr z e c ie g o d z ie s ię c io le c ia X V I w . w y s u n ię to ó w l i s t n a p is a n y „ b e z ż a d n e j z w ło k i” p o u z y s k a n iu sto s o w n y c h w ia d o m o ś c i — ty le że ...d o k ła d n ie n a trz y d z ie ś c i l a t p rz e d d o ta r c ie m K o ­ lu m b a do z ie m z a a tla n ty a k ic h ! W rę c z p o r a ż a ją c y s w ą n ie d o rz e c z n o ś c ią l a p ­ s u s k u r ia lis tó w , in d o le n tn ie p rz y g o to w u ją c y c h te k s t L e o n o w e j e n c y k lik i, n ie z o sta ł, j a k w id a ć , d o s trz e ż o n y p rz e z p ó ź n ie js z y c h e d y to ró w -m is jo lo g ó w . N a ­ le ż y w re s z c ie zaz n a c z y ć , że z w ię z łe o rz e c z e n ie K o n g re g a c ji S w . O fic ju m z 20 I I I 1686 (B r e v ia riu m ..., s. 57— 58) w s p r a w ie n ie w o ln ic tw a M u rz y n ó w „ i in n y c h lu d ó w p ie r w o tn y c h ” b r o n iło je d y n ie „ z m u sz o n y c h s iłą lu b p o d ­ s tę p e m d o n ie w o ln ic tw a ” , a le n ie w y s tę p o w a ło to t a ln i e p rz e c iw k o n ie w o l­ n ic tw u (w ty m k o n te k ś c ie z a s k a k u je tr o s k a m o r a ln o - s e k s u a ln a : w ła ś c ic ie le M u rz y n ó w „ są z o b o w ią z a n i p rz e s z k a d z a ć im , a b y n ie żyli w k o n k u b in a c ie ”); p r z y ję c ie c h r z tu w in n o z w a ln ia ć z n ie w o ln ic tw a w y łą c z n ie ty c h , k tó r z y s t a li się n ie w o ln ik a m i „ n ie s łu s z n ie ” ( b r a k w s k a z a n ia , ja k ie u z n a w a n o k r y ­ t e r i a o w e j n ie s łu sz n o ś c i).

AFRYKAŃSKI KOSCIOŁ PRZED SYNODEM

p rz e b ie g a ła ró w n o le g le d o je d n e g o z n a jg o r s z y c h o k re s ó w te o lo g ii w K o ś­ c ie le K a to lic k im : m is jo n a r z — u z b ro jo n y w a b s o l u tn ą p e w n o ść , ż e p o z a ty m K o śc io łe m n i k t n ie z o s ta n ie z b a w io n y — u z n a w a ł c h r z e s t z a w y b a - w ic ie ls k i r y tu a ł, p rz e n o s z ą c y is to tę lu d z k ą z p e w n o ś c i p o tę p ie n ia w m o ż li­ w o ść z b a w ie n ia . E w a n g e liz a c ję w k o n te k ś c ie p rz e m o c y , „w s tra s z liw y m s to p n iu ig n o r u ją c ą « in n eg o » ” , w śc isły m p o w ią z a n iu z s y tu a c ją k o lo n ia ln ą , d o s trz e g a w s p o m n ia n y N g in d u M u s h e te i p rz y p o m in a , że a b s tr a k c y jn e r o z ­ w a ż a n ia c h r z e ś c ija ń s tw a ja k o re lig ii p o w sz e c h n e j ła tw o p ro w a d z ą d o r e l i ­ g ijn e g o im p e r ia liz m u : „ ro z le g łą część s tre fy c h rz e ś c ija ń s k ie j w z n ie s io n o n a n e g a c ji lu d z k o ś c i ś w ia tó w czło w ie czy ch , k tó r e « o d k ry w a n o » ” (166:89). G d y w X IX w . K o śc ió ł z n a la z ł się w o k re s ie sz c z e g ó ln e j e k s p a n s ji, m is jo n a rz e w w ię k sz o ś c i b y li p rz e ś w ia d c z e n i o d o sk o n a łe j w y ż sz o śc i w ła s n e j k u lt u r y (C o te 155:32). D zieło m is jo n a r s k ie o r a z d z ie ło c y w iliz a c y jn e — w y tw a r z a n ie sp o łe c z e ń s tw a m a ją c e g o b y ć o d b ic ie m ó w c z e sn e j E u ro p y — w k ra c z a ły z e ­ sp o lo n e , tw ie r d z i H e r m a n O b d e ijn , k a to lic k i m is jo lo g z L e jd y , sp o ra d y c z n e p ró b y z a ło ż e n ia c h r z e ś c ija ń s tw a s p o z a r a m k o lo n ia ln y c h — w N ia s ie i T a n ­ g a n ic e — o r ie n to w a ły się n a sp o łe c z e ń s tw o te o k r a ty c z n e . M is jo n a r z e — choć n ie m a ją c y u s ta lo n y c h a m b ic ji p o lity c z n y c h — „ w p r a k ty c e b a r d z o c z ę sto o d g ry w a li p e w n ą r o lę w u s t a n a w i a n iu w ła d z y k o lo n ia ln e j” ; p o n a d to n a og ó ł b y li n ie c h ę tn i in d y g e n iz a c ji, z a p o c z ą tk o w a n e j d o p ie r o p rz e z M a x im u m , illu d B e n e d y k ta X V (220:158).

M is jo n a r s k i p a te r n a liz m zało żo n o n a m o n o lo g u , co A f r y k a n ie p o częli k ry ty k o w a ć w k a ż d y m r a z ie p o c z ą w sz y od 1956 r.: „ z b y t d łu g o ro z w a ż a n o n a s z e p ro b le m y za n a s , b e z n a s, a n a w e t w b r e w n a m ” (n ie w y m ie n io n y k s ią d z a f r y k a ń s k i, c y t. 6 8 :5 6 ). P o d o b n ie S e m p o r é : „ o d z ie d z ic z y liśm y K o śc ió ł « m isjo n a rsk i» p o s p ie s z n ie w z n o sz o n y d la n a s , a b e z n a s ” ; d o s trz e g a obcość s t r u k t u r i m e to d p rz e k a z a n y c h p rz e z m is jo n a rz y , d e w a lu a c j ę se n s u s a k r a ­ m e n tó w o ra z z b y tn ie p rz y w ią z a n ie d o R z y m u — zło ż o n e z czci i u le g ło śc i — k tó r e n ie k ie d y p a r a l iż u j e in ic ja ty w n o ś ć , tłu m ią c z a p a ł d o w z n o s z e n ia K o ś­ c io ła p r a w d z iw ie a fr y k a ń s k ie g o (126:15).

S y m b io z a k o lo n ia ln o - m is jo n a r s k a n i e d o b ie g ła d e fin ity w n e g o k r e s u z W ie lk ą W o jn ą : je s z c z e u k ła d m is jo n a r s k i z 7 V 1940 — choć o g ra n ic z a ­ j ą c y ró ż n e n ie b o ty c z n e roszczenia· L iz b o n y z p r a d a w n y c h ty tu łó w p a t r o ­ n a c k ic h — p o z w a la ł P o r tu g a lii m n ie m a ć , że „ m is jo n a rz e D u c h a Ś w ię te g o s ta n o w ią a w a n g a r d ę p a ń s t w a ” . W re z u lta c ie c z a s a f r y k a ń s k ie j n ie p o d le g ło ś c i p rz y n ió s ł ta m b a r d z o o s tr e o c e n y : u z n a w a n o , ż e K o śc ió ł o g ro m n ie p r z y ­ c z y n ił s ię do k u ltu r o w e j i c z ło w ie czej a lie n a c ji M ozam bijczyka·, w im ię c h rz e ś c ija ń s k ie j u le g ło śc i h a m u ją c w s z e lk i o b ja w o p o ru . B p F ra n c is c o J o â o S ilo ta z m o z a m b ic k ie g o C h im o io u tr z y m u je , ż e choć w A fry c e e k s p o r tu - g a ls k ie j K o śc ió ł „ d o k o n u je c u d ó w ” w p ła s z c z y ź n ie s p o łe c z n o -d u s z p a s te rs k ie j, to je d n a k n ie „ w c ie li się ” rz e c z y w iś c ie , je ś li p o w a ż n ie n ie ro z w a ż y tr a d y c ji r e lig ijn e j i n ie p r z e p r o w a d z i d ia lo g u m ię d z y k u l t u r ą m ie js c o w ą a E w a n ­ g e lią ; is tn ie je w sz a k ż e d o b r a w o la „ b y w a f r y k a ń s k ie j rz e c z y w is to śc i K o ś­ ció ł o k a z a ł s ię z d o ln y o d p o w ie d z ie ć n a g łę b o k ie a s p i r a c j e o b y w a te li” (239:37).

P ro b le m y m a le ń k ie g o K o śc io ła w sp o łe c z e ń s tw ie is la m s k im p r z e d s ta w ia T e iss ie r. W 1962 r. n ie m a l w sz y sc y k a to lic y e u ro p e js c y , o sie d li o d s tu la t, o p u ś c ili A lg ie r ię : z K o śc io ła k o lo n ia ln e g o , w k tó r y m je d y n ie p e w n i c h r z e ­ ś c ija n ie za sw e p o w o ła n ie u z n a w a li p rz e ż y w a n ie e w a n g e lic z n e g o s to s u n k u d o m u z u łm a n ó w , z ro d z ił s ię n o w y „ K o ś c ió ł-d la -A lg ie r ii” . N ie c h o d z i ty lk o o m ilc z ą c e ś w ia d e c tw o w s p o łe c z e ń s tw ie is la m s k im : m u z u łm a n ie — tw ie r d z i a rc y b is k u p — „ sz y b k o o d k r y w a ją , ż e s łu ż b a n a rz e c z b liź n ie g o j e s t k a m ie ­ n ie m p ro b ie rc z y m n a s z e j w ie rn o ś c i” (239:49). W p o d s a h a r y js k ie j A fry c e is la m i c h rz e ś c ija ń s tw o s ą r e lig ia m i „ n a b y ty m i” — p rz y p o m in a b p J o h n O lo ru n f e m i O n a iy e k a n , k o a d iu to r A b u y a w N ig e rii, c z ło n e k m ię d z y n a ro d o ­ w y c h in s ta n c j i te o lo g ic z n y c h — le c z p r a w ie w s z ę d z ie c h r z e ś c ija n ie i m u z u ł­ m a n ie u w a ż a ją sw ó j n a r ó d z a „ d o m w s p ó ln y d la w s z y s tk ic h ”. S p r z y ja ją c

p o d z ia ło w i N ig e rii n a m u z u łm a ń s k ą p ó łn o c i c h rz e ś c ija ń s k ie p o łu d n ie , k o ­ lo n ia liz m b r y ty js k i w y tw o rz y ł k r a j „ n ie m a l n ie d a ją c y się r z ą d z ić ” , o s ią g ­ n ię to je d n a k zg o d ę, że m ie s ta n ie się o n a p a ń s tw e m a te is ty c z n y m i n ie b ę d z ie m ia ła o f ic ja ln e j re lig ii — w s z y s tk ie s ą p r a w n ie z r ó w n a n e : „ N ig e - ry jc z y c y ż y w ią a m b ic ję u k a z a n ia ś w ia tu , ż e c h rz e ś c ija n ie i m u z u łm a n ie m o g ą żyć ra z e m w o d m ie n n o śc i, p o k o jo w e j k o e g z y s te n c ji i w z a je m n y m p o ­ s z a n o w a n iu ” (239:61). O d z ie d z ic z o n y s p r z e d V a tic a n u m II f e u d a ln y o b ra z K o śc io ła — in s ty ­ tu c j i b a rd z o p r z e ję te j sw ą w ła d z ą — to g łó w n a p rz e s z k o d a n a d ro d z e w y ­ ła n i a n ia d y n a m ic z n y c h K o ścio łó w lo k a ln y c h , tw ie r d z i U z u k w u . S y tu a c ję z m ie n ił S o b ó r — m a łe w s p ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie s ta n o w iły p r o d u k t „ tc h n ie ­ n ia D u c h a Ś w ię te g o ” , a le ic h w p r o w a d z a n ie n a t r a f i a n a tr u d n o ś c i: „ n o w y sty l z a g ra ż a s t r u k tu r z e z a rz ą d z a n ia i d y s p o n e n c i w ła d z y n ie są g o to w i d o z m ia n ” U trz y m y w a n ie k a n d y d a tó w d o k a p ła ń s tw a i s ta n u z a k o n n e g o p o z a tr o s k a m i c o d z ie n n y m i p o w o d u je , ż e k a p ła n i „ są m o ż e w A fry c e , a le n ie ż y ją t a m ” . G łó w n y m p ro b le m e m d z is ie jsz e j A fry k i je s t głód, ty m c z a s e m w K o śc ie le m ó w i się o w ła d z y , p o s łu s z e ń s tw o z aś u c h o d z i za p o d s ta w o w ą z a le tę (239:29).

N e g a ty w n e d o ś w ia d c z e n ia w s tr e f a c h fr a n k o fo n ic z n y c h i a n g lo fo n ic z - n y c h , ch o ć n ie z b y t o d le g łe w czasie, w y d a ją się p rz e z w y c ię ż a n e . W r e jo ­ n a c h e k s p o r tu g a ls k ic h n a to m ia s t rz e c z y w is to ść e k le z ja ln a n ie w ą tp liw ie p o ­ z o s ta je w c ią ż — i c h y b a n a d łu g o — p rz y d u s z o n a . Spirala afroteologiczn a „ D o k o n a n o ju ż o g ro m n e j p ra c y b a d a w c z e j i s y n te ty z u ją c e j n a d te o lo g ią a f r y k a ń s k ą ” , u z n a je w 1990 r. k s. A n to in e M a te n k a d i F in if in i, k a n o n is ta z K in s z a s y (230:164). A p rz e c ie ż z a le d w ie w 1955 r. Hebga· p o r a z p ie r w s z y w y s u n ą ł te r m in „ te o lo g ia a f r y k a ń s k a ” (w c z a sie d e b a t rz y m s k ic h i p o ro k u w p a r y s k ie j e d y c ji k sią ż k o w e j — ró w n o c z e ś n ie z aś i n ie z a le ż n ie P. D. F u e te r ; o ty m U k p o n g 219:94). J e s z c z e w lu ty m 1976 r. w A b id ż a n ie , j a k p o d a je S e m p o ré (126:19), w y s o k i d o s to jn ik p a p ie s k ie g o S e k r e ta r i a tu S ta n u p o tr a f ił z a n e g o w a ć je j m o ż liw o ść : „ is tn ie je je d n a ty lk o te o lo g ia p o w s z e c h n a , t a k j a k is tn ie je je d n a w ia r a , je d n o O rę d z ie C h ry s tu s o w e , je d e n K o śc ió ł K a to ­ lic k i” ; z k o le i tu ż p ó ź n ie j S e m p o ré u b o le w a ł n a d „ s ta n e m w a s a ls tw a ” i „ te o ­ lo g ic z n y m p a p u g o w a n ie m ” , a b p A n s e lm e T itia n m a S a n o n z B o b o -D io u la s so w B u r k in a F a s o (w ó w czas G ó rn a W o lta) k ry ty c z n ie o c e n ia ł a f r y k a ń s k ic h te o lo g ó w ja k o w w ię k sz o ś c i b e z p o ś r e d n ie „ p ro d u k ty teo lo g ii z a c h o d n ie j” z m i n im a ln ą z n a jo m o ś c ią te o lo g ic z n y c h d o ś w ia d c z e ń K o ścio łó w w s c h o d n ic h (126:111). S y tu a c ja je d n a k z m ie n ia ła się : 20 X I I 1977, w n a s tę p s tw ie p a n - a f r y k a ń s k ie g o s p o tk a n ia w A c c ra , w y ło n iło się w s p o m n ia n e E S T A (164:106), w A b id ż a n ie zaś w k a ż d y m r a z ie ju ż w 1979 r. is tn ia ła k a te d r a te o lo g ii a f r y k a ń s k ie j (211:27).

A f r y k a ń s k ą te o lo g ię w y z w o le n ia M v e n g u z n a je za „ te o lo g ię l u d u ” ja k o w y ra ż a ją c ą „ w ia r ę i n a d z ie ję n a s z y c h lu d ó w u c ie m ię ż o n y c h ” ; je j k o n te k s te m je s t A fry k a ja k o cało ść — od d z ie jó w n ie w o ln ic tw a i k o lo n iz a c ji p o d z i­ sie js z e g w a łc e n ie p r a w c z ło w ie k a ; z a p e w n ia d u c h o w ą m o b iliz a c ję d la w s p o ­ m o ż e n ia L u d u B ożego w o b lic z u ty c h w y z w a ń ; j a k o te o lo g ia i n k u l tu r a c ji w y m a g a e w a n g e liz a c ji k u ltu r y ro d z im e j d l a w łą c z e n ia je j w sp u ś c iz n ę c h rz e ­ ś c ija ń s k ą o r a z a f r y k a n iz a c ji c h rz e ś c ija ń s tw a , c z y n ią c e j zeń s k ła d o w ą d u c h o ­ w e g o i k u ltu r o w e g o d z ie d z ic tw a a f r y k a ń s k ie g o ; ja k o te o lo g ia e k u m e n ic z n a d ą ż y d o w y z w o le n ia K o ścio łó w ze s tu le c i ry w a liz a c ji, p o d z ia łó w i w a lk o w ła d z ę ; o tw ie r a d ro g ę k u d u c h o w o śc i w y z w o le n ia . T e o lo g ia ta je s t w c ią g ły m r o z w o ju : w s tr e f ie a n g lo fo n ic z n e j m a ro z le g le js z e z a p le c z e in ­ s ty tu c jo n a ln e , w s tr e f ie fra n k o fo n ic z n e j n a to m ia s t — p o w a ż n ie js z e o sią g ­ n ię c ia re f le k s y jn e . Z a „ p ie rw s z y m a n if e s t w sp ó łc z e s n e j te o lo g ii n e g r o a f r y - k a ń s k i e j” M v e n g — i n ie o n je d e n — u w a ż a z e sp o ło w ą p u b lik a c ję k się ż y

a f r y k a ń s k ic h i a n ty ls k ic h D es p r ê tr e s n o irs s ’i n t e r r o g e n t 1, k tó r a z a in ic jo ­ w a ła k ilk u n a s to le tn ie d e b a ty . Ź ró d ła m i te o lo g ii a f r y k a ń s k ie j s ą : B ib lia — „ w a lk a o w y z w o le n ie S ło w a B ożego, p o jm a n e g o i z n ie k s z ta łc o n e g o p rz e z le k t u r ę c ie m ię ż y c ie li” ; r d z e n n e re lig ie a f r y k a ń s k ie , b ę d ą c e „ re lig ia m i z b a ­ w ie n ia ” ; a n tr o p o lo g ia a f r y k a ń s k a , w k tó r e j o so b a lu d z k a je s t „ s o lid a rn ie z ro ś n ię ta z to ta ln o ś c ią ik o sm osu” ; n ie z a le ż n e K o śc io ły a f r o c h r z e ś c ija ń s k ie — „ b e z p o ś r e d n i o w oc k lę s k i c h r z e ś c ija ń s tw a g n ę b ic ie ls k ie g o ” (219:31). D o p e ł- n ia ją c o , U k p o n g w c z te re c h n u r t a c h — t. in k u ltu r a c y jn a , t. fe m in is ty c z n a , c z a r n a t. p o łu d n io w o a f ry k a ń s k a , t. w y z w o le n ia (w śc isły m p o jm o w a n iu ) — zam yka· z w ię z łą p r e z e n ta c ję a n a lity c z n ą p o szcz e g ó ln y c h teo lo g ó w i w y m ie ­ n ia n a jw a ż n ie js z e , s k ą d in ą d b a rd z o ju ż lic z n e , ic h p u b lik a c je (219:93). R o z w a ż a ją c p o ję c ie re lig ii w c h rz e ś c ija ń s k ic h te o lo g ia c h a fr y k a ń s k ic h , m e to d y s ta a m e r y k a ń s k i M a lc o lm M cV eigh, m is jo n a r z i m isjo lo g , p o d k re ś la p rz e d e w s z y s tk im je d n o ś ć — z a ró w n o w p o jm o w a n iu w s p ó ln o ty , ja k te ż m ię d z y s a c r u m i p r o f a n u m : w s p o łe c z e ń s tw ie tr a d y c y jn y m A fr y k a n in to o so b a r e l ig i jn a ; d o s trz e g a c iąg ło ść w o d n ie s ie n iu d o h is to ry c z n e j w ia r y c h rz e ś c ija ń s k ie j, a le w ró w n y m s to p n iu d o tr a d y c y jn e g o p rz e k a z u a f r y ­ k a ń s k ie g o ; u z n a je , że n a le ż y p o d e jm o w a ć p ro b le m y re lig ii tr a d y c y jn y c h , je ś li się p ra g n ie , b y E w a n g e lia m ia ła se n s d la a k tu a l n e j s y tu a c ji. A k c e n tu je z łą c z e n ie w y z w o le n ia : z g rz e c h u , w e d le n u r t u K o śc io łó w m is jo n a r s k ic h ; z c ie m ię ż y c ie ls k ic h w a r u n k ó w p o lity c z n o -sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n y c h , w e d le n u r t u la ty n o a m e r y k a ń s k ie j te o lo g ii w y z w o le n ia ; z o b ie k ty w n y c h sił z ła s k r y ty c h z a s u s z ą i c o d z ie n n y m i tr a g e d ia m i ży cia, w e d le n u r t u tr a d y c ji a f r y k a ń s k ie j (156:91). D la N g in d u M u s h e te te o lo g ia a f r y k a ń s k a j e s t p r z e d e w s z y s tk im te o lo g ią k u lt u r y : o ś w ia d o m o ś c i B o g a w in n e j k u lt u r z e m o ż n a p ra w o m o c n ie m ó w ić je d y n ie b ę d ą c z a k o tw ic z o n y m w e w ła s n e j k u ltu r z e — te o lo g o w ie a fr y k a ń s c y k s z t a łt u ją z d e c y d o w a n ie in d u k c y jn ą te o lo g ię re lig ii n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h ; je s t te ż te o lo g ią b r a t e r s t w a (to sa m o S e m p o ré 126:20) — d ziś b a r d z ie j n iż k ie ­ d y k o lw ie k , K o śc ió ł w A fry c e w in ie n sta ć s ię g ło s e m „ p o z b a w io n y c h g ło s u ” i w z ią ć w o b ro n ę e le m e n ty c z ło w ie c z e ń s tw a s ta n o w ią c e p o d s ta w ę ży cia lu d z k ie g o ; je s t w re s z c ie te o lo g ią g łę b o k o e k u m e n ic z n ą : „ p r z e r a ż a m y śl, że h is to r ia s k a z a ła A fry k ę C z a rn ą n a p o z n a n ie je d y n ie C h ry s tu s a p o d z ie lo ­ n e g o ” — w s z a k ż e d ia lo g K o śc io ła m a o d n o sić się ró w n ie ż d o w y z n a w c ó w is la m u o ra z tr a d y c y jn y c h re lig ii a f r y k a ń s k ic h (212:67).

K o ścio ły a f r y k a ń s k ie u tr z y m y w a n o w s ta n ie „ n ie p e łn o le tn o ś c i”, n a k ł a ­ d a n o im „ te o lo g ię n a w r a c a n ia « p o g an » ” czy „ te o lo g ię a d a p ta c ji” . J e d n a k ż e r o z w ija się ju ż c h r y s to lo g ia w ią ż ą c a a f r y k a ń s k ie d z ie je i k u ltu r y , tw ie r d z i N g in d u M u s h e te . U je j p o d s ta w a n tro p o lo g ic z n y c h z n a jd u j e się n ie m a l in ­ s ty n k to w n e u A f r y k a n in a o d c z u w a n ie ta je m n ic y i tr a n s c e n d e n c ji b o sk o ś c i: 4 P a r i s 1956, 1957 ; t a b a r d z o c z ę sto p r z y w o ły w a n a k s ią ż k a p o w s ta ła z d e b a t p ro w a d z o n y c h w 1955 r. p rz e z o w y c h k się ż y s tu d iu ją c y c h w R z y m ie a n i e b a n a ln ą i p r a w d z iw ie „ in k u l tu r a c y jn ą ” p rz e d m o w ę n a p is a ł a b p M a rc e l L e f e b v r e z D a k a ru , ó w c z e sn y d e le g a t a p o s to ls k i d la F r a n c u s k ie j A fry k i C z a rn e j (p ó ź n ie jsz y lid e r o r i e n ta c ji u ltrà z a c h o w a w c z e j z s ie d z ib ą w E cône). D ość często p rz y ta c z a s ię r e f le k s je z a ło ż o n e n a j e d n ą m o d łę : „K o śció ł w A fry c e b ę d z ie a f r y k a ń s k i a lb o go n ie b ę d z ie ” ( J a n X X I I I u p ro g u S o b o ru — cy t. 2 12:67), „ te o lo g ia w A fry c e b ę d z ie a f r y k a ń s k a a lb o je j n i e b ę d z ie ” (k a rd . G a n tin , 1982 — cy t. 2 12:67), „ n a s z e K o ścio ły A f r y k i b ę d ą a f r y k a ń s k ie a lb o ic h n ie b ę d z ie ” (teo lo g P é n o u k o u , 1984 — c y t. 2 3 9 :1 7 4 .1 8 4 ). O tó ż sło w a t e w fo r m ie d o s k o n a ls z e j i w rę c z a fo r y s ty c z n e j, lecz to t a ln i e p o m ija n e j — „K o śció ł b ę d z ie a f r y k a ń s k i w A fry c e a lb o go n ie b ę d z ie w A fry c e ” — z a ­ p is a ł teo lo g i poeta· G eraird B i s s a i n t h e C SSp, p rz y p u s z c z a ln ie z S e n e ­ g a lu , ju ż w 1956 r., w sz k ic u C a th o lic is m e e t in d ig é n is m e w c h o d z ą c y m w s k ła d w y m ie n io n e j tu p u b li k a c ji (s. 127 w e d le w y d . II) ; z a p e w n e b y ły o n e w y p o w ie d z ia n e p o d c z a s o w y c h d e b a t rz y m s k ic h r o k w c z e śn ie j.

d y s p o n u je o n „ z m y s łe m s a c r u m ” ; lo s c zło w ie czy — tr e ś ć k u ltu r o w y c h p r z e ­ ja w ó w lu d ó w a f r y k a ń s k ic h — to „ d r a m a ty c z n y k o n f l ik t m ię d z y Ż y c ie m a Ś m ie r c ią ” ; c z ło w ie k ja k o o so b o w o ść p o z o s ta je z łą c z o n y z lu d z k o ś c ią i z w s z e c h ś w ia te m . C h r y s tu s o k a z u je się „ P rz o d k ie m lu d z k o ś c i [...] w ie lk im W o d z e m [...] je d y n y m p o ś r e d n ik ie m m ię d z y B o g ie m a lu d ź m i; je s t d ro g ą , b r a m ą d o s tę p u d o O jc a ” . W te j p e r s p e k ty w ie w y m a g a ro z w a ż e n ia c h rz e ś c i­ j a ń s k a te o lo g ia n a d p rz y ro d z o n o ś c i. I N g in d u M u s h e te p rz y ta c z a z a ło ż e n ie S a n o n a : c h ry s to lo g ia a f r y k a ń s k a „ z ro d z i się z g łę b o k o c h rz e ś c ija ń s k ie g o ż y ­ c ia w s p ó ln o t i z p ło d n e j r e f le k s ji te o lo g ó w , p o tr a f ią c y c h ro z m y śla ć n a d S ło ­ w e m Ż y cia, b y J e g o O b lic z e p rz e ło ż y ć p rz e z g łę b o k ie z ró ż n ic o w a n ia a f r y ­ k a ń s k ie j s y m b o lik i” (216:91).

R o z p a tr u ją c p ro b le m y a p a r th e id u , a b p D e n is H u r le y O M I z D u r b a n u u z n a je , iż sła b o ś c i K o śc io ła w o b e c z ła sp o łe c z n e g o w y w o d z ą się p rz e d e w sz y ­ s tk im z je g o „ a b s tr a k c y jn e j te o lo g ii” : w R P A p o tr z e b n e s ą z a ró w n o „ te o lo ­ g ia d la c ie m ię ż y c ie li” , j a k „ te o lo g ia d la u c ie m ię ż o n y c h ” (144:143). P a s t o r A lla n B o e s a k z R P A , te o lo g i k a p e la n u n iw e rs y te c k i, ro z w a ż a c z a r n ą te o lo ­ g ię p o łu d n io w o a f r y k a ń s k ą o ra z sz e ro k o p o jm o w a n y „ C z a rn y K o śc ió ł” , o b e j­ m u ją c y ta k ż e M u rz y n ó w n a le ż ą c y c h d o K o śc io łó w z w a n y c h „ w ie lo r a s o w y ­ m i”. K o śc ió ł n ie m o ż e lę k a ć się u to ż s a m ia n ia z w a lk ą lu d u , w R P A j e s t o n a b o w ie m n ie ty lk o p o lity c z n a , le c z i m o r a ln a : „ n a rz e c z a u te n ty c z n o ś c i E w a n ­ g e lii J e z u s a C h r y s tu s a ” . M a n k a m e n te m C z a rn e g o K o śc io ła p o z o s ta je z a le ż ­ n o ść o d „o b c e j te o lo g ii” — te o lo g ii p r z y s to s o w a n ia i p o d d a w a n ia s ię : „ ta a n e m ic z n a te o lo g ia , z w ró c o n a k u n ie b u , je s z c z e d z iś ftzn. w 1980 r. — u w . M H ] p r o s p e r u je w C z a rn y m K o ś c ie le ”, k tó r y m u s i u z n a ć , że p r a w a u c ie m ię ­ ż o n y c h w in n y b y ć p r z e z n ic h w y m u s z a n e . „M o d lę się, b y C z a rn y K o śc ió ł w A fry c e P o łu d n io w e j s t a ł się , z ła s k i B o ż e j, p r a w d z iw ie K o śc io łe m C h r y ­ s tu s o w y m [...] s łu ż e b n y m [...] p ro f e ty c z n y m [...] w y z w o lo n y m [...] w y z w a la ­ ją c y m ” (158:71).

W A fry c e P o łu d n io w e j te o lo g ia c h r z e ś c ija ń s k a p o z o s ta w a ła n ie z a c h w ia ­ n i e r a s is to w s k a w sw y m u z a s a d n ia n iu ta k z w a n y c h p r a w b ia łe j lu d n o ś c i. „ O w a te o lo g ia u c ie m ię ż e n ia (ja k o p rz e c iw s ta w ia ją c a s ię te o lo g ii w y z w o le ­ n ia ) , k t ó r a p r z y d a je r e lig ijn e j r ę k o jm i b ia ły m p rz y w ile jo m a ż p o d z ie le ­ n ie c h r z e ś c ija n n a d w ie g ru p y , s łu s z n ie m o g ła b y n a z y w a ć się « b ia łą te o lo ­ g ią k o lo n ia ln ą » ” — w s k a z u je p a s t o r S im o n S. M a im e la , lu te r a n in , p ro f e s o r te o lo g ii s y s te m a ty c z n e j w P r e t o r ii i k o o r d y n a to r n a A fry k ę E S T T Ś . A p a r t ­ h e id , ro z g r a n ic z a ją c y lu d z i n a n ie g o d n y c h — C z a rn y c h i u p rz y w ile jo w a n y c h — B ia ły c h , s ta n o w ił p r ó b ę u te o lo g iz o w a n ia p o lity k i p rz e o b ra ż o n e j w n a r z ę d z ie s a m o u z a s a d n ie n ia i s a m o p rz e trw a n ia . C h rz e ś c ija ń s tw o w ra s o w o p o d z ie lo ­ n e j R P A w y m a g a p ro fe ty c z n e g o k a p ła ń s tw a , k tó r e b e z u s ta n n ie b ę d z ie p r z y ­ p o m in a ło , iż c h r z e ś c ija n n ie p o w o ła n o d o u tr z y m y w a n ia n ie p o h a m o w a n y c h lę k ó w , z w ła sz c z a p rz e d ic h r a s o w o o d m ie n n y m i s ą s ia d a m i (239:73).

D o ro th e e S o lle z H a m b u rg a , w y k ła d a ją c a te o lo g ię s y s te m a ty c z n ą w N o­ w y m J o r k u , ro z w a ż a z d w u le tn ie j p e r s p e k ty w y p rz e ło m o w e z n a c z e n ie d o ­ k u m e n tu K a ir o s z 13 IX 1985, b ę d ą c e g o p r z y k ła d e m d o k tr y n a ln e g o a u t o r y ­ te t u c h r z e ś c ija n R P A , k tó r z y u z n a li s ię z a u p ra w o m o c n io n y c h p r z e d s ta w i­ c ie li u c ie m ię ż o n e g o n a r o d u — p o części w b r e w o fic ja ln e m u a u to r y te to w i K o ś c io łó w δ. W y w o d z ą c y się z w s z y s tk ic h r a s i K o ścio łó w , s y g n a ta r iu s z e

K a ir o s r o z r ó ż n ili: „ te o lo g ię P a ń s t w a ” — b ia łe g o , sp o z a lu d n o ś c i m u r z y ń s k ie j;

„ te o lo g ię K o śc io ła ” , ch o ć k ry ty c z n ą , p rz e c ie ż — w o s ta te c z n y m p o d s u m o w a ­ n iu — p o rę c z a ją c ą ó w c z e sn ą p o lity k ę w ła d z y a p a r th e id o w e j ; w re s z c ie „ te o ­ lo g ię p r o f e ty c z n ą ” , b ę d ą c ą te o lo g ią n a d z ie i o r a z m o b iliz a c ji (212:139).

W co n a jm n ie j p ię c iu a r ty k u ła c h (C h e n u , D u ssel, B off, T o r r e s G o n z a ­ lez, R a y a n ) z w ią z a n y c h z te o lo g ia m i — lu b te o lo g a m i — T rz e c ie g o Ś w ia ta 5 W p o ls k ie j p r a s ie b o d a j je d y n e o m ó w ie n ie te g o d o k u m e n tu i je g o r e p e r k u s ji to n iż e j p o d p is a n e g o T e o lo g o w ie p o łu d n io w o a fr y k a ń s c y r z u c a ją

w y s tę p u j ą ró ż n e o d n ie s ie n ia d o A f r y k i: w s z a k z a ło ż y c ie ls k ie s p o tk a n ie E S T T S o d b y ło się w A fr y c e (D a r e s - S a la a m 5— 12 V I I I 1 9 7 6 )6. N a w ią z u ją c d o o b r a d S to w a rz y s z e n ia w O a x te p e c w 1986 r., M a r ia C la r a L u c c h e tti B in - g e m e r — m ę ż a tk a z tr o jg ie m d ziec i, p ro f e s o r te o lo g ii s y s te m a ty c z n e j P a ­ p ie s k ie g o U n iw e r s y te tu w E io d e J a n e i r o — z a z n a c z a , iż A f r y k a n ie p o g łę ­ b ili p o ję c ie „ u b ó s tw a a n tro p o lo g ic z n e g o ” o d n o sz ą c e g o s ię do w y z y sk u i n i e ­ w o ln ic tw a , ja k i m p o d d a n e b y ły lu d y m u rz y ń s k ie . C h rz e ś c ija ń s k i Z a c h ó d w in ie n z c a łą p o k o r ą w y z n a ć g rz e c h y z a ró w n o w s p ó łu d z ia łu w e u ro p e js k ie j k o lo n iz a c ji, j a k te ż n ie n a p ię tn o w a n ia n a d u ż y c ia w ła d z y . P o d s ta w o w e w A f r y c e z n a c z e n ie k u ltu r y k i e r u je k s z ta łto w a n ą ta m te o lo g ię k u h u m a n iz m o ­ w i z a ło ż o n e m u n a so lid a rn o ś c i, k u lc ie p rz o d k ó w , m is ty c e ż y c ia o b e jm u ją c e j z m a r ły c h — co w n o s i d o w n ę tr z a te o lo g ic z n e j s y s te m a ty z a c ji c a łe b o g a c tw o ś w ia t a a f r y k a ń s k ie g o (219:147). M im o p e w n y c h k o n s t a ta c j i o w y m o w ie ła g o d n ie k r y ty c z n e j, te o lo g ie a f r y k a ń s k ie n a le ż y u z n a ć z a d y n a m ic z n ie r o z w ija ją c y się e le m e n t e k le z ja l­ n e j w sp ó łc z e s n o śc i — ty m b a r d z ie j g o d n y p o d k re ś le n ia , że p rz e c ie ż ta k „ m ło d y ” . T e o lo g ie t e c h c ą b y ć e k u m e n ic z n e w łą c z n o ś c ia c h o rg a n iz a c y jn y c h i p o z o s ta ją ś w ia d o m e sw e g o m o c n e g o o s a d z e n ia w c a ło ś c io w e j p ła s z c z y ź n ie tr z e c io ś w ia to w e j.

T ra d y cje, n ieza leżn o ści, p rzep y ty w a n ia

„ H is to ria re lig ii, a k tu a ln y p lu r a liz m re lig ij [fo rm a le k s y k a ln ie d o p u s z ­ cz o n a dla· w ła ś c iw e g o o d r ó ż n ie n ia 1. m n . — u w . M H ] o r a z u p o rc z y w o ść , z j a k ą je d n o s tk i i g ru p y tr z y m a j ą się sw e j re lig ii, w y d a ją s ię w s k a z y w a ć , że B ó g p r a g n ie p lu r a li z m u r e lig ijn e g o ” — p o d k re ś la Ig n a c e P u th ia d a m S I, p r o ­ f e s o r te o lo g ii p o ró w n a w c z e j n a tr z e c h f a k u l te ta c h je z u ic k ic h w In d ia c h (155:138). C h rz e ś c ija ń s tw o p ó ź n o d o s trz e g ło w y s o k ą r a n g ę m o r a ln ą re lig ij n ie c h r z e ś c ija ń s k ic h , filo z o fic z n ie b a rd z o zło żo n y c h , k tó r e n a p ró b ę w y s ta ­ w i a j ą p o d s ta w o w e k o n c e p c je c h r z e ś c ija ń s k ie n a t e m a t n ie ty lk o B o g a, n a ­ w e t k o n ie c z n o ś c i id e i B o g a d la r e lig ii (R o u n e r 203:139). P o p rz e z r o z w o jo ­ w e p o ję c ia „ C h ry s tu s a p rz e c iw re lig io m — w r e lig ia c h — p o n a d r e lig ia m i — w r a z z re lig ia m i” w e r b is ta P a u l K n itte r , p ro f e s o r te o lo g ii w C in c in n a ti, d o ­

c h o d z i d o p ro p o z y c ji „ te o lo g ii w y z w o le n ia w d z ie d z in ie r e l ig i j” : c h rz e ś c i­ ja n i e m o g ą głosić, ż e „ J e z u s je s t o s ta te c z n y m i n o r m a ty w n y m S ło w e m B o ż y m d la w s z y s tk ic h r e lig ij w y łą c z n ie p r z e z p r a k t y k ę d ia lo g u z in n y m i re lig ia m i — i w p r a k t y c e teg o ż d ia lo g u ” ; z re s z tą p o d o b n a p r a k t y k a d ia lo ­ g u m ię d z y re lig ijn e g o d o p ie r o s ię ro z p o c z y n a (p is a n e w 1986 r. — 203:129). C h rz e ś c ija ń s tw o je s z c z e n i e n a w ią z a ło d ia lo g u z re lig ia m i r d z e n n ie a f r y ­ k a ń s k im i г w s z a k n a jw y ż e j o d tr z y d z ie s tu d o p ie ro l a t są o n e p o w s z e c h n ie j u z n a w a n e za· „ re lig ie ” p rz y z a rz u c e n iu u ta r ty c h o k re ś le ń w ro d z a ju „ k u lty p o g a ń s k ie ” (czy „ a n im is ty c z n e ”). P r o b le m k u ltu p rz o d k ó w o ra z w ia r y c h r z e ś c ija ń s k ie j p o d e jm u je K a m e - r u ń c z y k k s. J e a n - M a r i e E la , m is jo n a r z i teo lo g . W s k a z u je , że A f r y k a n in o b a w ia s ię n ie ś m ie rc i, a le o d e jś c ia b e z p o z o s ta w ie n ia p o to m s tw a : k u l t p rz o d k ó w to n a jw y ż s z a m o ty w a c ja p o s ia d a n ia p o to m s tw a — b e z te g o k u lt u z m a r ły s k a z a n y j e s t n a b łą d z e n ie , p o z b a w io n y w s z e lk ie j łą c z n o śc i z ż y ją c y ­ m i. P rz y w o łu ją c p a p ie s k ie d e c y z je z l a t 1936— 40 w s p r a w i e d o p u sz c z a ln o śc i k u ltó w d a le k o w s c h o d n ic h p o d w u s tu le tn im ic h z a k a z ie , E la u z n a je w ia r ę 8 P o m ija ją c y część w s tę p n ą , p o ls k i p rz e k ła d k o ń c o w e j d e k la r a c ji te g o „ te o lo g ic z n e g o B a n d u n g u ” (sło w a d o m in ik a n in a C a n g a ra ) p rz y to c z o n o w C T h 49 (1979) 3, s. 167— 171. J a c q u e s D u p u i s S I z R z y m u p o d ty tu łe m O d te o lo g ii p o w s z e c h n e j d o te o lo g ii lo k a ln y c h (w P o d s ta w y w ia r y — te o ­ logia, K o le k c ja „ C o m m u n io ” t. 6, P o z n a ń 1991, s. 348— 359) s y g n a liz u je m . in . p o tr z e b ę w s p ó łp r a c y m ię d z y te o lo g ia m i T rz e c ie g o Ś w ia ta i te o lo g ia m i P ó ł­ n o cy , co n ie z a w sz e b y w a p o d tr z y m y w a n e n a P o łu d n iu .