Późnoglacjalne i holoceńskie zmiany środowiska zapisane w osadach organogenicznych profilu Bysławek-2 (Wysoczyzna Świecka – północna Polska)

PóŸnoglacjalne i holoceñskie zmiany œrodowiska

zapisane w osadach organogenicznych profilu Bys³awek-2

(Wysoczyzna Œwiecka – pó³nocna Polska)

Dariusz Wieczorek

, Hanna Winter

Late glacial and Holocene changes of environment recorded in organogenic sediments in the Bys³awek -2 profile (Œwiecie Plateau – N Poland). Prz. Geol., 59: 793–800.

A b s t r a c t. Core drilling of a hole Bys³awek-2 consisted of gyttja and peat, lying on the min-eral deposits (fluvioglacial sand). Lake sediments and peat were investigated by pollen analy-sis and radiocarbon dating (AMS). Sedimentation of mineral deposits took place into the subglacial channel, during the Main Stage of the Vistula Glaciation. The beginning of sedi-mentation in lake is dating at 13 340 ± 70 years14C BP, but pollen data suggest the Alleröd character of vegetation. According to pollen analysis gyttja and peat covered the period from the Alleröd to the Subboreal. The Alleröd forest dominated by Pinus sylvestris became more open in the Younger Dryas. The Holocene history of vegetation is characterized by relatively low content of Carpinus and Fagus in forest. Human impact was also generally low throughout the Holocene.

Keywords: pollen analysis, radiocarbon dating (AMS), Œwiecie Plateau, northern Poland

Profil osadów jeziornych i biogenicznych Bys³awek-2 rozpoznano wstêpnie podczas realizacji arkusza Gostycyn (241) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000 (Wieczorek & Stoiñski, 2006; Winter, 2006). W rejonie Bys³awka (w rynnie subglacjalnej) wykonano dwa wierce-nia torfowe: W1 (g³êbokoœæ 5,0 m) oraz W2 (g³êbokoœæ 9,9 m) - które stanowi analizowany profil Bys³awek-2. Z uzyska-nych rdzeni pobrano próbki do badañ radiowêglowych i palinologicznych. Wyniki tych oznaczeñ mia³y wskazaæ na pocz¹tek rozwoju sedymentacji jeziornej, poœrednio zaœ na okres wytopienia bry³ martwego lodu w rynnie subglacjal-nej i wykszta³cenia misy jeziorsubglacjal-nej. W obrêbie rynny i po³o¿onej w pobli¿u wysoczyzny wykonano dodatkowo szereg sond mechanicznych o g³êbokoœciach do 14 m, celem lepszego rozpoznania ich budowy geologicznej.

Geomorfologia i hydrografia rejonu Bys³awka

Miejscowoœæ Bys³awek po³o¿ona jest w pó³nocnej Pol-sce (ryc. 1), w granicach mezoregionu Wysoczyzna Œwiecka, wchodz¹cego w obrêb Pojezierza Po³udniowopomorskie-go (Kondracki, 2000). Rejon ten objêty by³ zasiêgiem gór-nego stadia³u zlodowacenia wis³y – znajduje siê on kilkanaœcie kilometrów na pó³noc od linii moren subfazy krajeñskiej (Galon, 1972). Na pó³noc, wschód i po³udnie od Bys³awka rozci¹ga siê wysoczyzna morenowa, któr¹ od strony zachodniej (w rejonie Minikowa) rozcina szlak san-drowy doliny Brdy (ryc. 2).

Profil Bys³awek-2 zosta³ zlokalizowany w rynnie sub-glacjalnej, która stanowi czêœæ wiêkszej formy tego typu (ryc. 2). Na po³udniowy zachód od Doliny Brdy nosi ona nazwê rynny byszewskiej (Uniejewska i in., 1979; Butry-mowicz, 1978). W pó³nocno-wschodnim jej fragmencie, w rejonie jeziora Strzy¿yny, Galon (1982a, 1982b) wydzie-li³ rynnê strzy¿yñsk¹, podwójn¹ (dwie mniejsze rynny równolegle do siebie). Znajduje ona swoje przed³u¿enie

w rejon Bys³awka oraz oko³o 2 km dalej na pó³noc po oko-lice Bys³awia.

Rynna subglacjalna w miejscu lokalizacji analizowane-go profilu ma oko³o 400 m szerokoœci. W kierunku pó³noc-nym zwê¿a siê do 100 m, gdzie widaæ charakterystyczny przesmyk (rygiel), po czym rozszerza siê do 300 m. Ku po³udniowi i zachodowi rozszerza siê ona do oko³o 600 m, co zwi¹zane jest z krzy¿owaniem siê tu dwóch rynien, jed-nej o rozci¹g³oœci SW-NE a drugiej o rozci¹g³oœci W-E.

Obecnie obserwowana g³êbokoœæ rynien w rejonie Bys³awka wynosi oko³o 10–15 m. Rzeczywista ich g³êbo-koœæ maskowana jest przez jeziora, osady jeziorne i bioge-niczne (gytie i torfy), a tak¿e piaski z domieszk¹ ¿wirów, fluwioglacjalne (rynnowe). Po uwzglêdnieniu g³êbokoœci jezior (lokalnie do 8–18 m) lub mi¹¿szoœci torfów i gytii, siêgaj¹cej nawet do 10,5 m (Dziak, 1961), g³êbokoœæ rynien w tym rejonie mo¿na okreœliæ na 25–30 m. Nie spo-sób natomiast precyzyjnie okreœliæ jak g³êbokie by³y pier-wotne rozciêcia tych rynien, ani jak mi¹¿sze jest ich wype³nienie przez osady mineralne (piaszczyste). Przyk³a-dowo, w rynnie byszewskiej na przesmyku pomiêdzy je-ziorem Krzywe i Piaseczno w jednym z archiwalnych otwo-rów rejestruje siê 36-metrowy profil piasków – w ca³oœci prawdopodobnie rynnowych (Wieczorek & Stoiñski, 2006).

W rynnie z rejonu Bys³awka zaznaczaj¹ siê wyniesienia, które zaliczono do kemów, a od strony po³udniowej zamy-ka j¹ w¹ski taras kemowy przylegaj¹cy do wysoczyzny (ryc. 2). Obecnie obserwowane dno tej rynny to w wiêkszo-œci równina akumulacji biogenicznej (torfowisko). W obrê-bie rynien subglacjalnych w rejonie Bys³awka zachowa³o siê kilka wiêkszych jezior, ale czêœæ mniejszych akwenów zanik³a, uleg³a wype³nieniu i zl¹dowieniu. Obserwuje siê tu przep³yw wód powierzchniowych, za poœrednictwem skanalizowanych strug, w stronê doliny Brdy.

1

Geoconsult Sp. z o.o., ul. Mielczarskiego 139/143, 25-611 Kielce; wieczorek@geoconsult.kie.pl.

2

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; hanna.winter@ pgi.gov.pl.

Zbiornik wodny, z którego pochodzi analizowany profil, przed wype³nieniem osadami jeziornymi i biogenicznymi, mia³ oko³o 1,2 km d³ugoœci, a szerokoœæ wynosi³a oko³o 0,3–0,4 km. W pó³nocnej i po³udniowej jego czêœci ryso-wa³y siê niewielkie zatoki. W kilku miejscach z wód wystawa³y kemy na kszta³t wysp czy pó³wyspów. Najwiêk-sza g³êbokoœæ tego akwenu wynosi³a oko³o 10–11 m.

Budowa geologiczna rejonu Bys³awka

Budowê geologiczn¹ rynny subglacjalnej i otaczaj¹cej j¹ wysoczyzny morenowej rozpoznano dziêki analizie pro-fili archiwalnych oraz wykonaniu dodatkowych wierceñ podczas realizacji arkusza Gostycyn.

W rejonie Bys³awka i Minikowa mi¹¿szoœæ poziomu glacjalnego zlodowacenia wis³y to oko³o 2–6 m. W rejonie Bys³awia gliny zwa³owe maj¹ mi¹¿szoœæ 17–25 m, przy czym poziom glacjalny zlodowacenia wis³y jest najpraw-dopodobniej na³o¿ony na seriê glacjaln¹ zlodowacenia warty (ryc. 3). W rejonie Minikowa i Bys³awka, te dwie gliny rozdzielone s¹ piaszczysto-¿wirow¹ seri¹ wodnolo-dowcow¹ ze zlodowacenia wis³y o mi¹¿szoœæ co najmniej 8–10 metrów. W rejonie Minikowa glina zwa³owa zlodo-wacenia warty ma mi¹¿szoœæ oko³o 5 m. Poni¿ej zalega mi¹¿sza na oko³o 25 m seria piaszczysta, fluwioglacjalna. Podobna sytuacja ma miejsce tak¿e w rejonie Bys³awia, pod glin¹ warciañsk¹ te¿ zalega seria piasków, mu³ków i ¿wirów fluwioglacjalnych. Mo¿na s¹dziæ, i¿ w czêœci stropowej seria fluwioglacjalna pochodzi z okresu trans-gresji l¹dolodu warciañskiego, natomiast czêœæ sp¹gowa jest prawdopodobnie starsza – zlodowacenie odry. Mo¿e na to wskazywaæ zalegaj¹cy poni¿ej tych piasków kolejny poziom gliny zwa³owej, odnoszony do tego zlodowacenia.

Na podobnej g³êbokoœci, jak najni¿ej zachowana glina zwa³owa (odrzañska), zalegaj¹ mu³ki mioceñskie.

Dotychczasowe rozpoznanie geologiczne i jego inter-pretacja wskazuj¹, i¿ rozciêcia rynien subglacjalnych w rejonie Bys³awka-Bys³awia siêgaj¹ co najmniej miêdzy-morenowych piasków wodnolodowcowych z okresu zlo-dowaceñ œrodkowopolskich (ryc. 3).

Litologiê osadów biogenicznych i jeziornych wype³-niaj¹cych górn¹ czêœæ rynny subglacjalnej przedstawia pro-fil Bys³awek-2:

‘0,0–0,55 m – mursz czarny, miejscami z

fragmenta-mi roœlin (korzenie);

‘0,55–3,025 m – torf mszysto-turzycowy,

br¹zowo-czarny i brunatno-br¹zowo-czarny, œrednioroz³o¿ony;

‘3,025–5,75 m – gytia wapienna, szara i jasnoszara,

HCl+++, miejscami z detrytusem malakofauny (tak¿e ca³e egzemplarze), cienkimi wk³adkami torfu, detrytusu roœlinnego lub piasków;

‘5,75–7,65 m – gytia

wêglanowo-drobnodetrytuso-wa, ciemnoszara i czarno-szara, HCl+++, miejscami wk³adki detrytusu malakofauny i roœlin, czasem tak¿e makroszcz¹tki roœlinne;

‘7,65–7,8 m – gytia zatorfiona, HCl+++;

‘7,8–7,95 m – gytia wêglanowo-drobnodetrytusowa,

ciemnoszara, czarno-szara, HCl+++, od 7,85 m nie-co zapiaszczona, mo¿na tu te¿ obserwowaæ blaszki ³yszczyków;

‘7,95–8,1 m – gytia wêglanowo-drobnodetrytusowa,

szaro-czarna, HCl+++, zapiaszczona i z mu³kiem, liczny detrytus malakofauny, trafiaj¹ siê tak¿e ca³e egzemplarze muszelek (skorupek), miejscami widoczny detrytus roœlinny;

‘8,1–8,2 m – gytia wêglanowa, zatorfiona, lekko

za-piaszczona i mu³kowata, HCl+++, detrytus malako-fauny, makroszcz¹tki roœlinne;

‘8,2–8,26 m – gytia wêglanowa, zapiaszczona,

grani-ca od warstwy podleg³ej ostra;

‘8,26–8,7 m – piasek gruboziarnisty przechodz¹cy w

œrednioziarnisty, a dalej ró¿noziarnisty, szary, miej-scami z drobnookruchowymi ¿wirami ska³ pó³noc-nych, w sp¹gu pojedyncze g³aziki, przemyty;

‘8,7–9,9 m –mu³ek szary lekko zapiaszczony

prze-chodz¹cy w i³ oraz glinê ilast¹ szar¹, miejscami z drobnookruchowymi ¿wirami, pojedyncze konkre-cje wêglanowe, poni¿ej 9,0 m glina piaszczysta sza-ra z pojedynczymi ¿wisza-rami (zachowana z rozmycia glina lodowcowa ?).

Zaobserwowana warstwa murszu powsta³a w wyniku rolniczego zagospodarowania rynny, gdy wykonano sieæ rowów, które obni¿y³y zwierciad³o wód gruntowych. W wy-niku tego dosz³o do przesuszenia stropu warstwy torfowej. W rejonie Bys³awka torf eksploatowano tak¿e do celów opa³owych. Miejscami mo¿na obserwowaæ jeszcze pozo-sta³oœci takich wyrobisk, zaroœniêtych przez skupiska olszy.

Pod torfami i gytiami zalegaj¹ piaski wodnolodowcowe, rynnowe. W sondzie mechanicznej zlokalizowanej oko³o 120 m na zachód od wiercenia Bys³awek-2, stwierdzono je do g³êbokoœci 14 m. W innej sondzie, po³o¿onej w rynnie oko³o 800 m na po³udniowy-zachód od analizowanego profilu, piaski rynnowe stwierdzono do g³êbokoœci 10 m.

Z wa¿niejszych stanowisk rozpoznanych palinologicznie w rejonie Bys³awka (ryc. 2), pod wzglêdem po³o¿enia geo-morfologicznego, profil Bys³awek-2 zbli¿ony jest do stano-wiska Zamrzenica (Noryœkiewicz, 1982) i Jelenia Wyspa CEKCYN LUBIEWO GOSTYCYN KORONOWO TUCHOLA Z JW JM

B-2

– Jelenia Wyspa (Lamentowicz, 2005) – Jezioro Mukrz (Noryœkiewicz, 2002) – Zamrzenica (Noryœkiewicz, 1982) badany profil:

studied profile: inne wa¿niejsze profile: other important profiles:

Ryc. 1. Lokalizacja profilu Bys³awek-2 Fig.1. Location of the profile Bys³awek-2

(Lamentowicz, 2005). Profile te po³o¿one s¹ tak¿e w rynnach subglacjalnych, ale zlokalizowanych na powierzchni sandru Brdy.

Przygotowanie próbek do analizy py³kowej

Uzysk rdzenia z profilu wiertniczego by³ bardzo dobry dziêki zastosowaniu sondy konstrukcji K. Wiêckowskiego. Próbki pobierane i opisywane by³y z wilgotnego rdzenia. Laboratoryjne przygotowanie próbek polega³o na rozpusz-czeniu wêglanu wapnia w 10% roztworze HCl. Nastêpnie osad by³ gotowany w 7% KOH, a frakcjê mineraln¹ od organicznej oddzielono stosuj¹c wodny roztwór jodku

kad-mu i potasu o gêstoœci ok. 2,1 g/cm3

. W³aœciw¹ maceracjê

przeprowadzono zmodyfikowan¹ me-tod¹ acetolizy wg G. Erdtmana.

W badanych próbkach stan

zachowania py³ku by³ dobry, nie-mniej wystêpowa³ równie¿ py³ek zniszczony. Frekwencja py³ku by³a ró¿na. Ze wzglêdu na bardzo nisk¹ frekwencjê, dla próbek z g³êbokoœci 8,25–8,80 m wykonano jedynie ana-lizê jakoœciow¹.

Dla próbek zbadanych iloœciowo wyniki analizy py³kowej (g³êbokoœæ 0,20–8,25 m) zosta³y przedstawione w postaci procentowego diagramu py³kowego (ryc. 4). W obliczeniach procentowych jako sumê podsta-wow¹ 100% przyjêto sumê py³ku drzew, krzewów i krzewinek (AP)

oraz l¹dowych roœlin zielnych

(NAP). Procent py³ku roœlin wod-nych i zarodników liczony by³ w sto-sunku do sumy podstawowej.

Palinostratygrafia i chronostratygrafia

Podzia³ stratygraficzny osadów z Bys³awka oparty zosta³ na analizie zmian roœlinnoœci zarejestrowanych w diagramie py³kowym oraz datowa-nia osadów metod¹ radiowêglow¹ AMS (Goslar 2005, 2007). Wyniki

oznaczeñ wieku14C dla próbek z

pro-filu Bys³awek-2 przedstawia tabela 1. Roœlinnoœæ w poziomie By 1 ma charakter luŸnych lasów sosnowo-brzozowych. Porównuj¹c zapis py³-kowy tego okresu, zawarty w diagra-mach z pobliskiego torfowiska Zam-rzenica (Noryœkiewicz, 1982), jezio-ra Mukrz i torfowiska Wierzchlas (Noryœkiewicz, 2002, 2006), zauwa-¿alne jest podobieñstwo przebiegu krzywych sosny (Pinus), brzozy (Betula), ja³owca (Juniperus) i roœlin zielnych (NAP) w tych diagramach. Poziom By 1 wykazuje równie¿ du¿e podobieñstwo do regionalnego pozio-mu py³kowego W-2C Pinus-Betula R PASZ, wydzielonego przez Noryœ-kiewicza (2006) dla profili z jeziora Mukrz i torfowiska Wierzchlas. Poziom ten cechuj¹ wysokie wartoœci py³ku sosny oraz udzia³ brzozy i roœlin zielnych. Wiek osadów poziomu By 1 zosta³ odniesiony do allerödu. Podobny obraz roœlinnoœci z luŸnymi lasami sosnowo-brzozowymi w diagramie z Zamrzenicy zosta³ przypisany na podstawie

wieku radiowêglowego (12 020 ± 350 lat14C BP) do

wcze-snej fazy allerödu (Noryœkiewicz, 1982). W podziale stra-tygraficznym schy³ku zlodowacenia wis³y wed³ug La-ta³owej (2003a) data ta przy uwzglêdnieniu b³êdu pomiaru in minus nadal odpowiada wczesnemu allerödowi. Taki obraz roœlinnoœci z allerödu jest charakterystyczny dla Borów Tucholskich (Milecka, 2005; Miotk-Szpiganowicz, ZALEW KORONOWSKI RYNN ASTRZY¯YÑSKA BRDA BYS£AWEK MINIKOWO BYS£AW TUCHOLA Z JM JW

A

B

rynny subglacjalne: a – pewne, b – przypuszczalne subglacial channels: a – certain, b – presumable poziomy sandrowe

outwash plain levels pokrywa piasków eolicznych eolian sands cover

równiny wodnolodowcowe fluvioglacial plains kemy i tarasy kemowe, ozy kames and kame terraces, eskers moreny czo³owe spiêtrzone push end moraines równina denudacyjna denudation plain wysoczyzna morenowa morainic plateau

linia schematycznego przekroju geologicznego przez rynnê subglacjaln¹ i wysoczyznê morenow¹ w rejonie Bys³awka (ryc. 3) line of schematic geological cross-section through a subglacial channel and morainic plateau in the region of Bys³awek (Fig. 3)

0 5km

A B

a b

Ryc. 2. Szkic geomorfologiczny rejonu Bys³awka. Opracowany na podstawie: Heliasz & Ostaficzuk (2000); Jurys & WoŸniak (2006); Pikies (2006); Wieczorek & Stoiñski (2006) – zmodyfikowany

Fig. 2. Geomorphological sketch of the region of Bys³awek. Based on: Heliasz & Ostaficzuk (2000); Jurys & WoŸniak (2006); Pikies (2006); Wieczorek & Stoiñski (2006) – modified

1989, 1992). W profilu Bys³awek-2 zosta³a wydatowana próbka z g³êbokoœci 8,12–8,15 m (gytia wêglanowa). Wiek

konwencjonalny tej próbki wynosi 13 340 ± 70 lat14C BP

(Goslar, 2005), co wskazuje na mo¿liwy pocz¹tek sedy-mentacji tych osadów w pleniglacjale/najstarszym dryasie. Jednak¿e spektrum py³kowe tego poziomu jest zdomino-wane przez py³ek sosny (87,9%), z minimalnym udzia³em brzozy i nielicznym py³kiem roœlin zielnych (o bardzo dobrym stanie zachowania). Uzyskany obraz py³kowy obrazuje panowanie zbiorowisk leœnych, które nie mog³y wystêpowaæ w koñcu pleniglacja³u i na pocz¹tku najstar-szego dryasu w warunkach klimatu zbli¿onego do subark-tycznego. Otrzymana data radiowêglowa nie odpowiada wiêc obrazowi palinologicznemu. W profilu z jeziora Ma³y Suszek spektrum py³kowe próbki datowanej

radiowêglo-wo na 11 810 ± 140 lat 14C BP i przyporz¹dkowanej do

allerödu (Miotk-Szpiganowicz, 1989, 1992) odpowiada obrazowi palinologicznemu z poziomu By 1.

Poziom By 2 prezentuje roœlinnoœæ charakterystyczn¹ dla okresów ch³odnych i odpowiada ogólnemu obrazowi roœlinnoœci m³odszego dryasu. Ta ch³odna oscylacja ma doskona³y zapis w osadach z jezior i torfowisk po³o¿onych niedaleko od Bys³awka (Noryœkiewicz, 1982; Noryœkie-wicz, 2006) i z Borów Tucholskich (Milecka, 2005; Miotk-Szpiganowicz, 1989, 1992). Konwencjonalny wiek radio-wêglowy dla próbki z 7,95–7,98 m (gytia wêglanowa) w

badanym profilu wynosi 12 110 ± 60 lat14C BP. W próbce

s¹siedniej (7,90–7,95 m) spada udzia³ sosny, roœnie udzia³ brzozy (Betula), a wierzba (Salix) i ja³owiec (Juniperus) osi¹gaj¹ maksymalne wartoœci. Rosn¹ wartoœci NAP, a szcze-gólnie bylic (Artemisia), wiechlinowatych (Poaceae) i

turzycowatych (Cyperaceae). Porównuj¹c to spektrum py³kowe z Bys³awka ze spektrami py³kowymi z jeziora Ostrowite (Milecka, 2005) oraz z datowanymi radiowêglo-wo stanowiskami z Borów Tucholskich (Miotk-Szpigano-wicz, 1992) widaæ, i¿ równie¿ i ta data jest niezgodna (postarzona) z zapisem py³kowym roœlinnoœci, charaktery-stycznym dla m³odszego dryasu.

Oznaczenia wieku osadów laminowanych zawieraj¹-cych zapis py³kowy m³odszego dryasu wynosz¹ 12 720– 12 580 i 11 550–11 480 lat kalendarzowych BP dla jeziora Goœci¹¿ (Ralska-Jasiewiczowa i in., 1998) i 12 700–11 560 lat kalendarzowych BP dla jeziora Perespilano (Ba³aga i in., 1998; Goslar i in., 1999). Najstarsze radiowêglowe ozna-czenie wieku osadów z rejonu Borów Tucholskich,

wynosz¹ce 15 800 ± 80 lat14

C BP, pochodzi z jeziora Nie-rybno i zosta³o okreœlone przez Mileck¹ (2005) jako nie-pewne.

W pobli¿u omawianego terenu najstarsze osady najczêœ-ciej reprezentuj¹ roœlinnoœæ, któr¹ mo¿na wi¹zaæ z allerödem i m³odszym dryasem (Kowalewski & Milecka 2003; Noryœkiewicz, 2006). Najstarsze daty radiowêglowe (nie stoj¹ce w sprzecznoœci z obrazem palinologicznym) siêgaj¹ 12 000 lat BP i nale¿y je wi¹zaæ z roœlinnoœci¹ starsz¹ od allerödu (Miotk-Szpiganowicz, 1992). Porów-nanie dat radiowêglowych z Bys³awka z poziomów By 1 i By 2 z datami z innych stanowisk z Borów Tucholskich wskazuje na ich postarzenie. Mo¿na to wi¹zaæ z tzw. efek-tem rezerwuarowym (Ammann & Lotter, 1989; Pazdur, 2007), spowodowanym obecnoœci¹ wêglanów w osadzie.

W profilu Bys³awek-2 zapis palinologiczny schy³ku glacja³u, który nale¿y wi¹zaæ z allerödem i m³odszym

O ? W W W ? M ? ? ? 1 4 6 3 2 5 7 7 8 8 9 9 10 10 11 12 10 7 9 B-2 0 500 1000m

A

B

110 100 90 80 70 60 50 m n.p.m. m a.s.l. m n.p.m. m a.s.l. 110 100 90 80 70 60 50 holocen: Holocene: czwartorzêd nierozdzielony: undivided Quaternary: zlodowacenie wis³y: Vistulian Glaciation: zlodowacenia œrodkowopolskie: Middle-Polish Glaciations: miocen: Miocene: ? –

wiek osadów przypuszczalny lub brak danych o wieku osadów age of sediments presumable or lack of data about age of sediments

1 –torfy

peats

2 –gytie

gyttjas

3 –piaski i ¿wiry wodnolodowcowe w rynnach subglacjalnych

fluvioglacial sands and gravels in subglacial channels

4 –piaski i ¿wiry kemów

sands and gravels of kames

5 –piaski i ¿wiry wodnolodowcowe – sandrowe

fluvioglacial sand and gravels – outwash

6 –piaski i ¿wiry wodnolodowcowe górne

upper fluvioglacial sands and gravels

7 –gliny zwa³owe

tills

8 –piaski i ¿wiry wodnolodowcowe dolne

lower fluvioglacial sands and gravels

9–gliny zwa³owe (W– zlodowacenie warty)

tills (W– Wartanian Glaciation)

10 –

piaski z domieszk¹ ¿wirów wodnolodowcowe

fluvioglacial sands with admixture of silts and gravels

11–gliny zwa³owe ( – zlodowacenie odry)O

tills ( – Odranian Glaciation)O

12–mu³ki (M– miocen)

silts ( – Miocene)M

Ryc. 3. Przekrój geologiczny Minikowo–Bys³awek–Bys³aw Fig. 3. Geological section Minikowo–Bys³awek–Bys³aw

dryasem, zawarty jest w warstwie o mi¹¿szoœci 0,55 m. Osady z roœlinnoœci¹ póŸnego glacja³u po³o¿one s¹ na war-stwie piasków fluwioglacjalnych (rynnowych). Od g³êbo-koœci 8,26 m rozpoczê³a siê sedymentacja gytii, przejœcie pomiêdzy jednym a drugim osadem jest ostre, a gytie równo zalegaj¹ na piaskach. Osad piaszczysty pochodzi z czasu formowania siê rynny subglacjalnej – stadia³ górny zlodo-wacenia wis³y (pleniglacja³). Do g³êbokoœci 7,85 m gytia jest zapiaszczona, miejscami mu³kowata i z licznym detry-tusem, b¹dŸ ca³ymi muszlami œlimaków oraz fragmentami roœlin. Obecnoœæ gytii œwiadczy o spokojnym przebiegu sedymentacji, a domieszkê frakcji pylastej i piaszczystej przy braku sporomorf na wtórnym z³o¿u mo¿na wi¹zaæ z procesami eolicznymi – nawiewanie do zbiornika (Wasyli-kowa, 1964).

Granicê miêdzy osadami, w których wystêpuje zapis roœlinnoœci charakterystycznej dla póŸnego glacja³u zlodo-wacenia wis³y, a holocenem wyznacza wzrost wartoœci py³ku brzozy i spadek wartoœci NAP. Jest to granica wydzielona szeroko w metodzie analizy py³kowej – zespo³y poziomów py³kowych (Œrodoñ, 1972; Starkel, 1999; Lata³owa, 2003b), która jest wykorzystywana rów-nolegle z podzia³em chronostratygraficznym opartym na datowaniach wieku bezwzglêdnego (Lata³owa, 2003a).

Tak jest te¿ w przypadku poziomu By 3, charaktery-zuj¹cego siê panowaniem lasów brzozowych z sosn¹, który odniesiono do preborea³u. Potwierdzaj¹ to te¿ wyniki badañ z innych stanowisk na terenie Borów Tucholskich (Milecka, 2005; Miotk-Szpiganowicz, 1989, 1992; Noryœ-kiewicz, 2006; Obremska & Lamentowicz, 2002).

Dynamiczna ekspansja leszczyny (Corylus) wyznacza okres borealny (poziom By 4 i By 5). W tym okresie w zbiorowiskach leœnych pojawi³ siê wi¹z (Ulmus). Migracja wi¹zu na pocz¹tku borea³u zaznaczona w diagramie z Bys³awka jest zgodna z migracj¹ tego drzewa uwidocz-nion¹ w innych diagramach – Ostrowite i Gacno Wielkie (Milecka, 2005; Hjelmroos-Ericsson, 1981), natomiast w profilu z jeziora Mukrz py³ek wi¹zu pojawi³ siê ju¿ w pre-boreale (Noryœkiewicz, 2006).

Do okresu atlantyckiego, w którym nast¹pi³ rozwój kli-maksowych lasów liœciastych z dêbem (Quercus), wi¹zem, lip¹ (Tilia) i jesionem (Fraxinus), odniesiono poziomy py³kowe By 6–7 i czêœciowo By 8.

Granica pomiêdzy okresem atlantyckim a okresem subborealnym wyznaczana jest spadkiem udzia³u py³ku wi¹zu. To niemal synchroniczne zjawisko wystêpuje na terenie ca³ej Europy i jest datowane radiowêglowo na 5100

–5000 lat14C BP (Lata³owa, 2003b). W profilu z Bys³awka

wynik datowania osadu z próbki, w której zanotowany jest pierwszy spadek wartoœci py³ku wi¹zu wynosi 6190 ± 40 lat14

C BP, jednak epizod ten nie jest uto¿samiany z granic¹ miêdzy okresem atlantyckim a subborealnym w przypadku omawianego stanowiska. W profilu Ma³y Suszek (Miotk-Szpiganowicz, 1992) pierwsze za³amanie krzywej

zapisa-ne jest pomiêdzy datami 7850 ± 140 i 7180 ± 120 lat14C

BP. W obrêbie poziomów py³kowych odniesionych do sub-borea³u (czêœciowo By 8 oraz By 9–10) gytia wapienna (na g³êbokoœci 3,03 m) zaczyna stopniowo przechodziæ w torf, a w spektrach rysuj¹ siê zmiany. Pocz¹tek akumulacji torfu w dolnym odcinku okresu subborealnego potwierdzaj¹ tak¿e obserwacje Tobolskiego (2003). Subborealny rozwój torfowisk jest wi¹zany z ekspansj¹ graba (Carpinus) w œro-dowiska leœne i spadkiem wartoœci leszczyny. W profilu z

Bys³awka zjawisko to nie jest zarejestrowane z uwagi na bardzo niskie wartoœci py³ku graba (Carpinus), a granicê pomiêdzy okresem atlantyckim i subborealnym w pozio-mie By 8 wyznaczono na podstawie datowania radiowê-glowego. Próbka osadu z g³êbokoœci 3,40–3,45 m zosta³a

oznaczona wiekowo na 4695 ± 35 lat 14C BP (Goslar,

2007). Analizuj¹c diagramy py³kowe z rejonu Borów Tucholskich Milecka (2005) wydzieli³a regionalny poziom py³kowy WBT 4: Quercus-Corylus, który w³¹czy³a do okresu subborealnego. W starszej czêœci poziomu

subboreal-nego (5100–3700 lat14C BP) leszczyna i d¹b pe³ni³y

najwa-¿niejsz¹ rolê w zbiorowiskach w zachodniej czêœci Borów Tucholskich. W diagramie z Bys³awka oba drzewa prze-wa¿a³y w m³odszym atlantyku, ale ich rola w drzewosta-nach podczas subborea³u jest nadal wysoka.

Nastêpnym etapem w zmianie zbiorowisk leœnych w Borach Tucholskich by³a ekspansja graba, który pojawi³ siê liczniej w póŸnym okresie subborealnym (Lamento-wicz, 2005; Milecka, 2005; Miotk-Szpigano(Lamento-wicz, 1992; Noryœkiewicz, 2006). W diagramie z profilu Bys³awek-2 krzywa grabu jest bardzo niska, a najwy¿szy udzia³ wynosi 1,9 %. Œwiadczy to o bardzo nik³ym udziale tego drzewa w

zbiorowiskach leœnych okolic Bys³awka. Podobnie

kszta³tuje siê krzywa tego drzewa w profilu z torfowiska Wierzchlas W/Ot, ale ju¿ w diagramie z profilu W/Ol z tego samego torfowiska osi¹ga wartoœæ 8,2% (Noryœkie-wicz, 2006). W innych profilach z omawianego rejonu wartoœci grabu dochodz¹ nawet do 22% (Milecka, 2005; Miotk-Szpiganowicz, 1989, 1992; Noryœkiewicz, 2006). Faza rozwoju lasów grabowo-dêbowych rozpoczê³a siê

oko³o 3490 i trwa³a do oko³o 2400 lat14C BP. Oznaczona

data 2900 lat14C BP zosta³a przez Mileck¹ (2005) uznana

za kontynuacjê pierwszej kulminacji lasów z grabem. Wobec tego, uwzglêdniaj¹c datê radiowêglow¹ 2960 ± 30

lat14C BP dla próbki z najwy¿szym udzia³em grabu w

pro-filu Bys³awek-2, byæ mo¿e nale¿y wi¹zaæ pojawienie siê tego drzewa z pierwsz¹ kulminacj¹ wystêpuj¹c¹ na obsza-rze Borów Tucholskich. Niskie wartoœci osi¹gane pobsza-rzez grab mog¹ wynikaæ ze stosunkowo du¿ej odleg³oœci pomiêdzy kolejnymi próbkami poddanymi analizie palino-logicznej, a byæ mo¿e grab jako drzewo rosn¹ce na glebach bardziej urodzajnych nie pojawi³ siê liczniej w lasach wokó³ Bys³awka.

W poziomach By 9, By 10, By 11 i By 12 mo¿na obser-wowaæ du¿e zmiany w zbiorowiskach leœnych. Poziomy te obejmuj¹ wiêksz¹ czêœæ subborea³u i subatlantyk. Lamen-towicz (2005), badaj¹c profile po³o¿one na pó³noc od Bys³awka, zarejestrowa³ w nich wahania poziomu wód jeziornych. Raz wysoki, raz niski. Podobnie zmienia³ siê poziom wód gruntowych.

Poziom By 9 wyznacza stopniowe wycofywanie siê sosny i powrót dêbu, leszczyny, brzozy i olszy (Alnus). Zwiêksza swój udzia³ jesion, wi¹z, a szczególnie wyraŸnie zaznacza swoj¹ obecnoœæ lipa. Podniesienie siê krzywej lipy w diagramie z Bys³awka rozpoczyna siê ju¿ u schy³ku okresu atlantyckiego, a jej maksymalny udzia³ w lasach przypada na okres subborealny. Widaæ tu zgodnoœæ z zapi-sem palinologicznym zawartym w diagramie z jeziora Mukrz, w którym zosta³ wydzielony regionalny poziom W-7 Quercus-Tilia (Noryœ- kiewicz, 2006). Prawdopodob-nie poziom ten nale¿y rówPrawdopodob-nie¿ wi¹zaæ z podpoziomem MS 9:1 Quercus-Tilia-Corylus, zawartym miêdzy 3700 a 2900

lat14C BP wyró¿nionym w diagramie py³kowym z Ma³ego Suszka (Miotk-Szpiganowicz, 1989).

Z pocz¹tkiem poziomu By 10 nastêpuje wzrost warto-œci py³ku Poaceae. Prawdopodobnie jest to zjawisko lokalne, zwi¹zane z zanikiem zbiornika wodnego, któremu towa-rzyszy³ rozwój zbiorowisk szuwarowych z dominuj¹c¹ trzcin¹ pospolit¹ (Phragmites communis). Na ods³oniêtych terenach podmok³ych i bagiennych powsta³y zbiorowiska, z którymi zwi¹zany jest bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata) i wi¹zówka (Filipendula). Podobne zmiany notowane s¹ w diagramach z torfowiska Wierzchlas (Noryœ-kiewicz, 2006). Wprawdzie w profilu z Bys³awka w tym poziomie najwy¿sze wartoœci osi¹ga grab, ale jego udzia³ jest niski. Niskie wartoœci graba i spadaj¹cy udzia³ dêbu, leszczyny, olszy i sosny mog¹ wynikaæ z wysokiego udzia³u lokalnych roœlin zielnych, g³ównie traw i turzyc. Podobny przebieg krzywych wystêpuje w diagramach z torfowiska Wierzchlas (profil W/Ol), w którym rosn¹cej wartoœci NAP towarzyszy spadek wartoœci grabu oraz krzywych innych drzew (Noryœkiewicz, 2006). Maksymalny udzia³ py³ku

traw przypada na 2960 ± 30 lat14C BP, a uznaj¹c tê datê za

w³aœciw¹, poziom zosta³ zaliczony do okresu subboreal-nego.

Dalsze zmiany w roœlinnoœci nast¹pi³y w poziomie By 11. Wzrastaj¹cy udzia³ py³ku Cyperaceae i spadek Poaceae skorelowane s¹ ze wzrostem wartoœci sosny. Wzrost udzia³u turzyc mo¿e dowodziæ wypierania przez ni¹ trzci-ny z lokaltrzci-nych zbiorowisk. Ekspansja sostrzci-ny mo¿e mieæ dwojakiego rodzaju przyczyny, jedn¹ zwi¹zan¹ z natural-nymi przemianami zachodz¹cymi na torfowisku, a drug¹ zwi¹zan¹ z dzia³alnoœci¹ cz³owieka, prowadz¹c¹ do czê-œciowego odlesienia okolic Bys³awka. Deforestacjê zapo-cz¹tkowan¹ jeszcze w koñcu subborea³u zarejestrowa³ Lamentowicz (2005), badaj¹c profile Jelenia Wyspa i Tuchola. Obecnoœæ py³ku dêbu, leszczyny i olszy wskazuje na zachowanie izolowanych p³atów lasów. Z powodu bar-dzo niskiej frekwencji py³ku, spowodowanej przewietrza-niem torfu, w próbkach poddanych analizie nie sposób oceniæ charakteru i przyczyny zmian zachodz¹cych w zbiorowiskach roœlinnych w okresie subatlantyckim. Dzia³alnoœæ cz³owieka wyraŸnie zaznacza siê dopiero w poziomie By 12. Oprócz wzrostu wartoœci py³ku roœlin zielnych i spadku udzia³u drzew notowany jest wzrost udzia³u py³ku zbó¿ (Cerealia), w tym ¿yta (Secale). Stwierdzono te¿ pojedyncze okazy py³ku gryki (Fagopy-rum), lnu (Linum austriacum), czy chabra b³awatka (Cen-taurea cyanus). Taki zestaw taksonów wskazuje na uprawê

23

Drzewa, krzewy i krzewinki Trees, shrubs and dwarf shrubs

G³êbokoœæ [cm] Depth [cm] Litologia Lithology 50% 50% AP NAP 53 78 98 118 132 158 178 198 218 253 273 308 333 353 383 403 438 487 523 558 576 595 625 645 674 693 713 748 773 793 813 Zielne Herbs torf peat gytia zapiaszczona sandy gyttja gytia gyttja 14-C 1170±30 BP 14-C 2960±30 BP 14-C 4695±35 BP 14-C 6190±40 BP 14-C 12110±60 BP 14-C 13340±70 BP Galium typ Anthemis typ Ranunculus flammula typ Aster typ Filipendula Polygonum amphibium typ Oenotheraceae Dianthus typ Plantago major Xanthium

Artemisia Chenopodiaceae Cichorioideae Cirsium

typ

Cyperaceae Poaceae Thalictrum

Car yophyllaceae Apiaceae Arenaria typ Cerastium typ Epilobium Scleranthus perennis Stellaria typ Adoxa Ranunculus ficaria Ranunculus acris typ Heracleum spondylium Anchusa typ Gypsophila typ Menyanthes trifoliata Pulsatilla Pinus sylvestris

Picea Salix Populus Betula Alnus Cor Quercus Ulmus

ylus

Tilia

platyphyllos

typ

Fagus Acer Fraxinus Carpinus Abies Prunus

typ Taxus Sambucus nigra Sambucus racemosa Viscum album Juniperus Hippophae rhamnoides Ericaceae Tilia cordata typ Hedera helix Cornus sanguinae Evonymus Calluna vulgaris

Ryc. 4. Bys³awek-2. Diagram palinologiczny Fig. 4. Bys³awek-2. Palinological diagram

zbó¿, gryki i lnu, a o hodowli zwierz¹t œwiadczy obecnoœæ szczawiu (Rumex acetosa), wrzosu (Calluna vulgaris) i babki lancetowatej (Plantago lanceolata).

Podsumowanie

Badania palinologiczne i datowania radiowêglowe osa-dów jeziorno-torfowiskowych ze stanowiska Bys³awek-2 pozwoli³y na odtworzenie zmian œrodowiska i roœlinnoœci wokó³ zbiornika jeziornego oraz okreœlenie czasu powsta-nia rynny subglacjalnej, w której nast¹pi³a akumulacja

badanych osadów. Sedymentacja tych osadów rozpoczê³a siê w allerödzie i kontynuowa³a siê przez m³odszy dryas, a¿ do okresu subatlantyckiego. Pocz¹tek sedymentacji suge-ruje, ¿e ju¿ w tym czasie w rynnie subglacjalnej funkcjono-wa³ zbiornik jeziorny, a wiêc czas jego powstania by³ wczeœniejszy. Rozpoczêcie wytapiania bry³ martwego lodu pogrzebanych w osadach rynny subglacjalnej w rejo-nie Bys³awka mog³o mieæ miejsce w pocz¹tkowej czêœci allerödu. Jest to zbie¿ne z czêœci¹ danych pochodz¹cych z sandru Brdy rejonu Charzykowy (Nowaczyk, 1994) oraz ze wschodniej czêœci Pomorza (B³aszkiewicz, 2007). Zielne

Herbs

Wodne i szuwarowe Aquatic and reedswamps

Spory Spores detrytus muszelek detritus of shells detrytus roœlinny detritus of plants Lokalne poziomy zespo³ów py³kowych L P AZ Local pollen assemblages zones L P AZ Chronozony Chronozones By11 Pi-Qu-Cy By12 Pi-NAP-Se By10 Qu-Ca-Po By9 Qu-Co-Fr-Ti By8 Qu-Co-Pi By7 Qu-Co By6 Qu-Ul By5 Co-Qu By1 Pi-Be By3 Be-NAP By4 Co-Ul-Pi By2 Ju-NAP-Ar AL YD P B A SA SB Saxifraga oppositifolia typ Rumex longifolius Plantago Helianthus typ Mentha typ

Potentilla Lamiaceae Polygonum

bistorta/vipip.

Alchemilla Polygonum

aviculare

typ

Sagina Minuartia Valerianella Equisetum

Helianthemum nummularium typ Gentiana Bupleurum falcatum typ Potamogeton Typha latifolia Typha/Sparganium Nuphar Myriophyllum verticillatum Myriophyllum spicatum Nymphaea candida Nymphaea alba typ Polygonum Valeriana dioica typ Myriophyllum alternifolium Plantago lanceolata Plantago major V aleriana _Nymphaea Plantago intermedia Plantago media typ Polygonum oxyspermum typ Helianthemum canum typ Polygonum persicaria typ Rumex acetosa typ

Brassicaceae Urtica Plantago

maritima

s.l.

Rumex

aquat./hydrolap.

Oxyria/Rumex Lemna Stratiotes

aloides Alisma plantago-aquatica Botr ychium simplex

Mycota Polypodiaceae Pteridium

aquilinum

Selaginella

selaginoides

Sphagnum Bryales Dryopteris Lycopodium

clavatum Polypodium vulgare Scleranthus annuus Linnea borealis

Liliaceae Phyteuma Humulus Oenanthe

typ Lychnis typ P. media Fagopyrum Comarum Centaurea cyanus Linum austriacum typ Convolvulus Secale Malva Triticum typ Cerealia Succisa pratensis

Cannabaceae Campanula Solidago Mercuralis Coronilla

typ G³êbokoœæ pobrania próbki [m] Depth of collecting of sample [m] Kod próbki Code of sample Wiek radiowêglowy [lata BP] Radiocarbon age [years BP]

Zakres kalibrowanego wieku dla poziomu ufnoœci 95% wed³ug programu OxCal 3.10 (Bronk Ramsey, 2005)

[cal BP]

Calibrated age for level of trust 95% by OxCal 3.10 software (Bronk Ramsey, 2005)

[cal BP] 0,50–0,55 Poz-22048 1170 ± 30 1180–980 1,95–2,00 Poz-22034 2960 ± 30 3250–3000 3,40–3,45 Poz-21999 4695 ± 35 5490–5310 5,55–5,60 Poz-22035 6190 ± 40 7180–6970 7,95–7,98 Poz-12555 12 110 ± 60 14 110–13 810 8,12–8,15 Poz-12554 13 340 ± 70 16 250–15 400

Tab. 1. Wyniki datowañ metod¹ radiowêglow¹ próbek z profilu Bys³awek-2 Table 1. Results of radiocarbon datings samples from Bys³awek-2 profile

Obserwacja zmian florystycznych w profilu Bys³awek wskazuje na swoistoœæ rozwoju szaty roœlinnej w porówna-niu do zmian roœlinnoœci nieodleg³ych profili jeziora Mukrz i Zamrzenicy oraz szerzej Borów Tucholskich. Spe-cyfika ta przejawia siê niskim udzia³em ja³owca w okresie m³odszego dryasu, brakiem fazy lasów gr¹dowych ze wzglêdu na bardzo niski udzia³ grabu w drzewostanach i prawie ca³kowitym brakiem buka w zbiorowiskach leœnych.

Badania palinologiczne i datowania wieku bezwzglêdnego metod¹ 14

C zosta³y czêœciowo wykonane w ramach realizacji tematu 61.3608.0501.00.0.

S³owa podziêkowania kierujemy dla doc. dr. hab. Andrzeja Bera z PIG-PIB w Warszawie za pomoc okazan¹ w zabezpiecze-niu œrodków finansowych na wykonanie wierceñ torfowych.

Dziêkujemy równie¿ dr. Jaros³awowi Kordowskiemu z IGiPZ PAN w Toruniu i Piotrowi Leœniakowi za wykonanie wierceñ sond¹ torfow¹ konstrukcji K. Wiêckowskiego.

Serdeczne podziêkowania dla prof. UAM Krystyny Mileckiej, prof. UwB Miros³awy Kupryjanowicz i dr. Wojciecha Grano-szewskiego (PIG-PIB) za cenne uwagi dotycz¹ce wyników analizy py³kowej.

Literatura

AMMANN B. & LOTTER A.F. 1989 – Late-Glacial radiocarbon and palynostratigraphy on the Swiss Plateau. Boreas, 18: 109–126. BA£AGA K., GOSLAR T. & KUC T. 1998 – A comparative study on the Late-Glacial/early Holocene climatic changes recorded in lamina-ted sediments of Lake Perespilno – introductory data. [In:] Ralska-Ja-siewiczowa M. i in. (red.) Lake Goœci¹¿, Central Poland. A mono-graphic study. Part 1. IB PAN, Kraków: 175–180.

B£ASZKIEWICZ M. 2007 – Geneza i ewolucja mis jeziornych na m³odoglacjalnym obszarze Polski – wybrane problemy. Studia Limno-logica et TelmatoLimno-logica, 1: 5–16.

BRONK RAMSEY C. 2005 – OxCal progam v 3.10. INTERNET: http:// www.rlaha.ox.ac.uk /O/oxcal.php.

BUTRYMOWICZ N. 1978 – Objaœnienia do Mapy Geologicznej Pol-ski w skali 1 : 200 000, arkusz Chojnice. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa.

DZIAK W. 1961 – Dokumentacja geologiczna torfowisk Minikowo– Klonowo–Lubiewo (badania wstêpne). Archiwum Instytutu Melioracji i U¿ytków Zielonych w Falentach.

GALON R. 1972 – Pojezierze Pomorskie i przyleg³e wysoczyzny jeziorne. [W:] Galon R. (red.) Geomorfologia Polski. T. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa.

GALON R. 1982a – Zagadnienia genezy i wieku rynien podlodowco-wych na Ni¿u Polskim na przyk³adzie rynny strzy¿yñskiej w Borach Tucholskich (w okolicy Zamrzenicy). Acta Universitatis Nicolai Copernici. Geografia, t. XVII. Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, z. 54: 3–9.

GALON R. 1982b – Niektóre wnioski dotycz¹ce genezy i ewolucji rynny strzy¿yñskiej. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Geografia, t. XVII. Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, z. 54: 36–38.

GOSLAR T. 2005 – Raport z wykonania datowañ C-14 w Poznañskim Laboratorium Radiowêglowym. Numer pracy 1126/05. Poznañ. GOSLAR T. 2007 – Raport z wykonania datowañ C-14 w Poznañskim Laboratorium Radiowêglowym. Numer pracy 2331/07. Poznañ. GOSLAR T., BA£AGA K., ARNOLD M., TISNERAT N.,

STARNAWSKA E., KUNIARSKI M., CHRÓST L., WALANUS A. & WIÊCKOWSKI K. 1999 – Climate- related variations in the compo-sition of the late glacial and elary Holocene sediments of Lake Pere-spilno (eastern Poland). Quaternary Science Reviews, 18: 899–911. HELIASZ Z. & OSTAFICZUK S. 2000 – Szczegó³owa mapa geolo-giczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Lubiewo (242) wraz z objaœ-nieniami. Centralne Archiwum Geologiczne, Pañstwowy Instytut Geo-logiczny w Warszawie, numer archiwalny 2606/2000.

HJELMROOS-ERICSSON M. 1981 – Holocene development of Lake Wielkie Gacno area, northwestern Poland. Thesis 10, University of Lund, Lund: 1–101.

JURYS L. & WONIAK T. 2006 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Cekcyn (204) wraz z objaœnieniami.

Centralne Archiwum Geologiczne, Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, numer archiwalny 647/2006.

KONDRACKI J. 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOWALEWSKI G. & MILECKA K. 2003 – Palaeoecology of basins of organic sediment accumulation in the Reserve Dury. Studia Quater-naria, 20, 2: 73–82.

LAMENTOWICZ A. M. 2005 – Geneza torfowisk naturalnych i semi-naturalnych w Nadleœnictwie Tuchola. Bogucki Wydawnictwo Nauko-we, Poznañ.

LATA£OWA M. 2003a – PóŸny Vistulian. [W:] Dybova-Jachowicz S. & Sadowska A. (red.) Palinologia. IB PAN, Kraków: 266–273. LATA£OWA M. 2003b – Holocen. [W:] Dybova-Jachowicz S. & Sadowska A. (red.) Palinologia. IB PAN, Kraków: 273–292. MILECKA K. 2005 – Historia jezior lobeliowych zachodniej czêœci Borów Tucholskich na tle postglacjalnego rozwoju szaty leœnej. Wyd. Naukowe UAM, Poznañ. Seria Geografia, 21: 1–249.

MIOTK-SZPIGANOWICZ G. 1989 – Type Region P-s: Bory Tuchol-skie. Acta Palaeobotanica, 29 (2): 81–84.

MIOTK-SZPIGANOWICZ G. 1992 – The history of the vegetation of Bory Tucholskie and role of man in the light of palynological investi-gations. Acta Palaeobotanica, 32 (1): 39–122.

NORYŒKIEWICZ A.M. 2002 – Holoceñska historia lasów okolic Wierzchlasu na podstawie analizy py³kowej osadów z jeziora Mukrz. [W:] Banaszak J. & Tobolski K. (red.) Park Narodowy Bory Tucholskie na tle projektowanego rezerwatu Biosfery. Wyd. Homini, Charzykowy: 195–204.

NORYŒKIEWICZ A.M. 2006 – Historia cisa w okolicy Wierzchlasu w œwietle analizy py³kowej. Toruñ–Œwiecie.

NORYŒKIEWICZ B. 1982 – Roœlinnoœæ i historia torfowiska w okolicy Zamrzenicy w Borach Tucholskich. Acta Universitatis Nicolai Coper-nici. Geografia, t. XVII. Nauki Matematyczno-Przyrodnicze, z. 54: 27–35.

NOWACZYK B. 1994 – Wiek jezior i problem zaniku bry³ pogrzeba-nego lodu na przyk³adzie sandru Brdy w okolicy Charzykowy. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Geografia, t. XXVII. Nauki Matema-tyczno-Przyrodnicze, z. 92: 97–110.

OBREMSKA M. & LAMENTOWICZ M. 2002 – Geologia i historia torfowiska kot³owego na sandrze Brdy ko³o Tucholi na podstawie ana-lizy palinologicznej i korzenionó¿ek Testaceae. [W:] Banaszak J. & Tobolski K. (red.) Park Narodowy Bory Tucholskie na tle projektowa-nego rezerwatu biosfery. Wyd. Homini, Charzykowy: 205–218. PAZDUR A. 2007 – Oznaczanie wieku osadów metodami radioizoto-powymi i dozymetrycznymi. [W:] Mycielska-Dowgia³³o E. & Rutkow-ski J. (red.) Badania cech teksturalnych osadów czwartorzêdowych i wybrane metody oznaczania ich wieku. Wyd. Szko³y Przymierza Rodzin, Warszawa: 251–279.

PIKIES R. 2006 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, arkusz Tuchola (203) wraz z objaœnieniami. Centralne Archiwum Geo-logiczne, Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, numer archi-walny 646/2006.

RALSKA-JASIEWICZOWA M., van GEEL B. & DEMSKE D. 1998 – Holocene regional vegetation history recorded in the Lake Goœci¹¿ sediments. [In:] Ralska-Jasiewiczowa M. i in. (red.) Lake Goœci¹¿, Central Poland. A monographic study. Part 1. IB PAN, Kraków: 202–219.

STARKEL L. 1999 – Rola holocenu w ewolucji œrodowiska i jego stra-tygrafia. [W:] Starkel L. (red.) Geografia Polski – œrodowisko przyrod-nicze. PWN, Warszawa.

ŒRODOÑ A. 1972 – Roœlinnoœæ Polski w czwartorzêdzie. [W:] Szafer W. & Zarzycki K. (red.) Szata roœlinna Polski. T. 1. PWN, Warszawa: 527–539.

TOBOLSKI K. 2003 – Torfowiska na przyk³adzie Ziemi Œwieckiej. Towarzystwo Przyjació³ Dolnej Wis³y. Œwiecie.

UNIEJEWSKA M., NOSEK M. & W£ODEK M. 1979 – Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1 : 200 000, arkusz Nak³o. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

WASYLIKOWA K. 1964 – Roœlinnoœæ i klimat póŸnego glacja³u w œrodkowej Polsce na podstawie badañ w Witowie ko³o £êczycy. Biule-tyn Peryglacjalny, 13: 261–417.

WIECZOREK D. & STOIÑSKI A. 2006 – Szczegó³owa mapa geolo-giczna Polski w skali 1 : 50 000 arkusz Gostycyn (241) wraz z objaœ-nieniami. Centralne Archiwum Geologiczne, Pañstwowy Instytut Geo-logiczny w Warszawie, numer archiwalny 464/2006.

WINTER H. 2006 – Orzeczenie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profilu Bys³awek-2. Arkusz Gostycyn (241) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 50 000. Centralne Archiwum Geologiczne, Pañstwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, numer archiwalny 464/2006.

Praca wp³ynê³a do redakcji 20.09.2010 r. Akceptowano do druku 25.07.2011 r.