Izabela Sikora-Ulfikowa,
Włodzimiera Ziemlińska-Odojowa
Sprawozdanie z prac
wykopaliskowych na stanowisku 3
we Fromborku w 1971 roku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 237-243
1972
W Ł O D Z I M I E R A Z I E M L l t t S K A - O D O J O W A , I Z A B E L A S I K O R A - U L F I K O W A
SPRAW OZDANIE Z PRAC W YKOPALISKOWYCH
NA STANOWISKU 3 WE FROMBORKU W 1971 ROKU
Stronę organizacyjną badań na stanow isku 3 zapewniło Muzeum Mazurskie oraz Muzeum im. M ikołaja Kopernika w e From borku1. Fundusze na badania otrzymano z M inisterstw a K ultury i Sztuki z przydziałem do budżetu W ojewódzkiego K onser w atora Zabytków w Olsztynie. Oprócz robotników sezonow ych w pracach w ykopa liskow ych zatrudniano młodzież harcerską, uczestników akcji „Frombork 1001”. Mło dzież ta przepracowała społecznie około 1000 roboczogodzin. Ponadto w badaniach udział w zięli mgr Iw ona Kupczyk i mgr Włodzimierz Pela. Badania te prowadzono od 6 lipca do 30 września 1971 r. W ramach tych prac wykonano dodatkowo, na po lecenie W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków dwa sondaże o długości 30 m i sze rokości 120 cm na północnym stoku Wzgórza Katedralnego, na terenie przeznaczo nym pod budowę pomnika Mikołaja Kopernika.
W łaściw y wykop badawczy o powierzchni 100 m2 usytuow ano w południow o- -zachodniej pierzei rynku, prostopadle do współczesnych kraw ężników (ryc. 1). Ta kie usytuow anie w ykopu sugerow ały w cześniej odkryte w arstw y średniowieczne (1970), przy trakcie w ylotow ym z przeciwnej strony rynku, w czasie w ykonyw ania w ykopu budowlanego. Prace zabezpieczeniowe z ram ienia W ojewódzkiego K onser w atora Zabytków prowadził na tym w ykopie (wykop I) w latach 1970 i 1971 dr Je rzy Kruppć. W celach orientacyjnych w 1971 r. oczyszczono profil południow y tego wykopu, dzięki czemu uchw ycono w spółzależność naw arstw ień kulturow ych w tym rejonie m iasta. Przy oczyszczaniu profilu uzyskano m ateriał zabytkow y z warstw poprzecinanych wkopami budowlanym i, pochodzący, począwszy od średniowiecza do czasów nowożytnych. B yły to ułam ki ceramiki, kafli, dachówek i kształtek cegla nych. Z w ykopu I dla celów ekspozycyjnych w yeksplorow ano elem enty konstrukcji drewnianej średniowiecznego budynku oraz elem enty drew nianej obudow y studni.
Wykop II podzielono n a cztery ćwiartki, oznaczone jako A, B, C i D, pozosta wiając m iędzy ćwiartkam i A -B i C-D św iadek o szerokości 1 m. W celach pom ia row ych naniesiono dwa punkty niw elacyjne w obrębie wykopu o wartościach 3,95 m i 4,10 m npm.
W trakcie eksploracji w arstw na ćwiartkach A i B odsłonięto fragm enty m urów stanowiących pozostałości budynku mieszkalnego. Budynek ten został w zniesiony prawdopodobnie w końou XVI wieku, na co w skazyw ałyby dolne partie fundam en tu, natom iast górna część fundam entu przem awia za przebudową budynku w XVIII i X IX wieku. Budynek ten został zniszczony w 1945 r. Zachowane mury zbudowane były z kam ieni i cegieł. Górne partie muru łączono zaprawą, natom iast dolne
uło-1 Badania w ykopaliskow e na rynku w e Fromborku podjęto z inicjatyw y Muzeum Mazurskiego. Obok celów badawczych zakładano pozyskanie m ateriału ekspozycyj nego do w ystaw y historycznej przygotowywanej n a uroczystości kopernikowskie w Muzeum w e Fromborku. Badaniam i na stanow isku 3 wykop II kierow ały autorki niniejszego sprawozdania.
238 K R O N I K A N A U K O W A
Ryc. 1. Frombork, pow. braniewski. Stanow isko 3. P lan sytuacyjny wykopu II. Rys. I. S i k o r s k a - U l f i k
żone zostały w glinie lub piasku z gruzem ceglanym . W obrębie wykopu odkryto zewnętrzną, zachodnią ścianę budynku, usytuow aną rów nolegle do rynku, a znajdu jącą się częściowo w tak zw anym świadku, ponadto znaleziono tam ściany działowe z fragm entarycznie zachowanym sklepieniem jednej piwnicy. Sklepienia pozostałych dwóch piw nic nie zachow ały się. Nie uchw ycono pozostałych zewnętrznych ścian budynku, gdyż znalazły się poza zasięgiem w ykopu. Fundam ent budynku w ystąpił na głębokości 20—70 cm poniżej w spółczesnego poziomu rynku, czyli na głębokość 3,65—3,25 m n.p.m. Sięgał natom iast do głębokości 1,80—2,50 m przy ścianach dzia łow ych i do 2,00 m zew nętrznej ściany budynku.
Ze w zględu na odkryte fundam enty i w kopy budowlane w arstw y kulturow e eksplorowano jedynie w obrębie dwóch piwnic.
W piw nicy n a ćw iartce A gruz w spółczesny sięgał do głębokości 3,10 m, do g łę bokości 2,10 m sięgała w arstw a gruzu zaw ierająca oprócz ułam ków cegieł, również ceramikę, którą można datować na okres od XV II do X VIII w ieku. Na tej głębo kości w obrębie piw nicy znajdow ały się luźno rzucone fragm enty drewna oraz część dna beczki. Poniżej drewna zalega w arstw a piasku przem ieszanego z próchnicą, za wierająca fragm enty cegieł, dachówek oraz ceramiki z XV I wieku. Niżej na głębo kości 1,60 m w ystąpiła już w arstw a średniowieczna, w której znajdow ały się frag m enty konstrukcji drewnianej. W arstwa ta składała się z m ierzw y i zawierała ułam ki ceramiki z XV wieku, dużo kości zwierzęcych i szczątków ryb oraz skraw ków skóry. Ze w zględu na małą powierzchnię piw nicy i napływ ającą w odę gruntową, w arstw y kulturowej nie eksplorowano do calca.
W piw nicy na ćwiartce B gruz sięgał do głębokości 2,10 m. Od tego poziomu do głębokości 1,80 m zalegała w arstw a złożona z piasku z próchnicą, która zawierała gruz ceglany, ceram ikę z XVI—X VIII w ieku oraz w ęgielki drzewne. N astępnie do głębokości 1,20— 1,10 m sięgała czarna glina z soczewkam i piasku, zaw ierająca ułam ki
Hyc. 2. Frombork, pow. braniew ski. Stanow isko 3, w ykop II. Fragm enty ceramiki. 1 — w czesnośredniowieczna, 2—13 średniowieczna.
Hyc. 3. Frombork, pow. braniewski. Stanowisko 3, wykop II. P rofil wschodni ćw iartce D. Legenda: 1 — cegła, 2 — kamień, 3 — próchnica, 4 — piasek, 5 m ierzwa, 6 — glina, 7 — drewno, 8 — spalenizna, 9 — w ęgielki drzewne.
Ryc. 4. Frombork, pow. braniewski. Stanowisko 3, wykop II. Bruk ceglany w w ar stw ie III na ćwiartce D. Legenda: 1 — próchnica, 2 — glina, 3 — polepa, 4 — glina,
5 — cegła, 6 — kam ień, 7 — w ęgielk i drzewne. Rys. I. S i k o r s k a - U l f i k
2 4 2 K R O N I K A N A U K O W A
Ryc. 5. Frombork, pow. braniewski. Stanowisko 3, wykop II. Ciężarek rybacki z w arstw y III. Fot. A. K u r a c z y k
ceramiki z XVI—X V II w ieku oraz kości zw ierzęce i w ęgielki drzewne. Bezpośrednio pod tą w arstw ą znajdow ała się brązowa próchnica z gliną i dużą ilością drewna, która zawierała ułam ki naczyń pochodzących z przełomu X II i X III w ieku (ryc. 2), a św iadczących o osadnictw ie z okresu wczesnośredniowiecznego. Calec w obrębie tej piw nicy w ystąpił n a głębokości około 0,70 m i składał się z szarego piasku.
Na ćwiartkach C i D, w m iejscu podwórza należącego do budynku odsłoniętego na ćwiartkach A i B, uchw ycono w arstw y kulturow e w nienaruszonym układzie (ryc. 3).
Wyróżniono sześć w arstw . W arstwa I — współczesna pow stała przy porządko w aniu gruzów po zniszczeniach w 1945 r. Sięgała do głębokości 3,95—3,0 i 2,45 m. W dolnej części tej w arstw y znajdow ały się ślady pożaru z X V III wieku. W arstwa ta dostarczyła ułam ków cegieł, dachówek, kafli oraz ceram iki przemieszanej, od śred niow iecznej do nowożytnej. W arstwa II pow stała na skutek pożaru, który m iał m iej sce na początku XVI wieku. Odsłonięto w ndej bruk ceglany usytuow any w połud niow o-w schodnim narożniku ćw iartki D. Warstwa ta składała się z gliny soczewek spalenizny i przepalonego piasku. Zawierała ułam ki ceram iki, grudki polepy, w ęgielki drzewne, kości zw ierzęce i żelazne gwoździe. Sięgała do głębokości 2,45 m. W arstwa III, składająca się z gliny, soczewek spalenizny i w części ćw iartek z próchnicy z dużą ilością w ęgielków drzewnych, związana była z pożarem w XV wieku. W y stąpił w niej bruk ceglany (ryc. 3) dokładnie w tym sam ym m iejscu na ćwiartce D, jak i w w arstw ie II, oraz konstrukcje drewniane na ćw iartce C. W yjaśnienie bruku ceglanego jest na razie utrudnione, gdyż dla pełnego odkrycia bruku n ale żałoby poszerzyć wykop w kierunku południowym . Konstrukcje drewniane są naj prawdopodobniej pozostałościami kanału wodnego związanego z urządzeniam i por towymi. W arstwa III zawierała ułam ki naczyń, grudki polepy, w ęgielki drzewne, dużo kości zw ierzęcych i szczątków ryb, a ponadto 2 noże, rogową oprawkę grzebienia i część grzebienia, fragm ent osełki, ciężarek rybacki (ryc. 5) oraz przęślik. Warstwa III sięgała do głębokości 1,45—2,00 m. W arstwa IV z żółtym piaskiem w yrów nyw ała poziom pod zabudowę średniowieczną. Miąższość jej w ynosi od 10 cm na ćw iartce C
K R O N I K A N A U K O W A 2 4 3
do 60 cm na ćwiartce D. W arstwa V zw iązana jest z osadnictwem z przełom u XV i XV I w ieku. Składała się z ciem nobrązowej m ierzw y i soczew ek zielonkaw ej gliny. Zawierała ona ułam ki ceramiki średniow iecznej, dużo kości zwierzęcych i szczątków ryb, skraw ków skóry oraz łupin orzechów laskow ych. W arstwa ta n ie była jednolita, lecz rozpadała się na dw ie w arstew ki przedzielone w arstw ą piasku, który nie zaw ie rał żadnych zabytków . W obrębie obu ćw iartek nie odkryto w yraźnych śladów zabu dowy drewnianej, a tylko pojedyncze belki. W arstwa V sięgała do głębokości około 0,45—0,65 m. W arstwa VI była już calcem , w arstw ą jałową, złożoną z szarego p ias ku, przy czym w górnej części piasek m iał zabarw ienie brunatne, tk w iły w nim fragm enty drewna, pochodzące z w arstw y V.
Na ćwiartkach C i D eksplorow anie w arstw ukończono w sondażach ze względu na stale napływ ającą wodę gruntow ą oraz obsuw anie się profili. Brak m ożliw ości zabezpieczenia prac od strony technicznej uniem ożliw ił pełną eksplorację w arstw kulturowych.
W szystkie w arstw y opadały w kierunku południowym i zachodnim, szczególnie na ćwiartce D, sugerując istnienie głębszego jaru m iędzy Wzgórzem Katedralnym a m iastem. Znaczne głębokości zalegania w arstw kulturowych w rejonie rynku, n a rzucają sugestie odnośnie do zróżnicowanego ukształtow ania terenu i dostosowanej do niego zabudowy średniow iecznej. W w yniku tegorocznych badań można przypusz czać, że zabudowa w XV w ieku n ie pokrywała się z zabudową późniejszą. N ależało by to w yjaśnić przez założenie dodatkowego w ykopu badawczego bliżej ulicy. W tedy m oże uzyskałoby się także w yjaśnienie zależności zabudowy od w ybiegającego w tym m iejscu traktu. Dla odtworzenia ciekaw ych konstrukcji zabudowy, a także interpretacji funkcji i przebiegu przypuszczalnego kanału wodnego, należałoby przy szłe w ykopy usytuow ać w pobliżu w ykopu II. Badania przeprowadzone na w ięk szym obszarze pozw oliły także stwierdzić zasiąg osadnictwa w czesnośredniow iecz nego, którego ślady uchw ycono na ćw. B.
