Zarządzanie ekologiczne w przedsiębiorstwie

Pełen tekst

(1)Ewa Belniak Kat.dra Podstaw Organlza'll I Zarządzania. Zarządzanie ekologiczne w przedsiębiorstwie Zarzqdzallie powi",1O byc Z(lwodem, kujrego gMwl/q IrlIxkq jest (/z;a!tm;e IW rzecz. S{)o/eczelistwfl,. II uje wąskim illleresie II'/tI.'iII)'m organ izacji. Zrowmicllie współzale ż)/o,v,,; ; gospodarki, spo/eczeli.l'lwa i środo wiska. I. %an:qdzanle a ochrona. OZ I/(/C?(I. wyrzeczenie. się egoiVl1lI. i cyni zmu. R.A. Webber. środowiska. We współczesnych koncepcjach rozwoju gospodarki zarządzanie pojmowane jest jako działalność kierownicza , polegająca na podejmowaniu decyzji i sterowaniu zasobami oraz procesami w organizacjach dla osiągnięcia możliwie najlepszych rezultatów w sposób wydajny i oszczędny oraz zgodny ze społeczną racjonalnością działań gospodarczych. Zarząd zanie tworzy określony porząd ek ekonomiczny, przenosi obowiązujące w społ eczei\stwie normy i wartości do praktyki, utrwała pożądane zachowania ludzi, ich postawy i nastawienia , czyli gotowość do realizacji postawionych zadlll\ oraz selekcji kryteriów doboru sposobów i środków prowadzących do ich rozw iązania. Toteż od jego jakości, a zw łaszcza kultury, zależy zasadniczo sposób os iągania przez społec ze 'lstwo cclów rozwojowych oraz sposób eksploatacj i i ochrony posiadanych zasobów narodowyc h, a w rezultacie poziom rozwoju społecz n o-gos podarc zego . T a ką opcję prezentuje obecnie większo ść ekonomistów zajm ujących się nowoczesnym zarzlldzaniem. Uważają oni, że sprawne za rządz ani e gosJlodarkąjcst podstawą dobrobytu narodu, jego brak zaś przyczyną ubóstwa, iż w zasadzie "nie ma krajów biednych, są tylko kraje źle, nieudolnie zarzljdzane" (P.F. Drucker). Kraje zaliczane obecnie do wysoko rozwiniętych wykształciły wlasne, bardzo efektywne style zarządzania zwane stylami narodowymi, klóre uwzględniaj li zdobycze ich kultury i charakter narodowy oraz tworzą system prawno-ekonomiczny zapewniający wysoką efektywn ość gospodarowania, ajednocześnie chronią-.

(2) I. Ewa Bellliak. cy zasoby narodowe przed dewastacją i degradacją. Style te wy muszają tzw. ekologizację gospodarowania i formow anie społeczetlstwa oszczę dzającego oraz c hroniącego zasoby uznane za dziedzictwo narodowe (collserver suciety)'. Środo wisko naturalne stanowi waż n y składnik bogactwa narodowego, a także istotny ele ment jakości naszego życ ia. Współczesny postęp techniczny w sferze produkcji , a także konsumpcji, w wyniku rosnącej intensyfikacji wykorzystywania różnych komponentów środowis ka spowodowal ich znaczni) degradację. Wyczerpywanie się zasobów naturalnych i narastające zanieczyszczenie środowiska doprowadziło do przejawiania się różnych form kryzy su surowcowego i ekologicznego. Badan ia prowadzone przez naukowców wykaz ują gospodarcze i s połeczne tego konsekwencje. Coraz lepiej dostrzega je ró w nież opinia spoleczna. Obecnie j esteś m y św iadkami odejścia od trad ycyjnej, wąsko pojmowanej ochrony środow i ska, na rzecz ekorozwoju . Zał oże niem strategii ekorozwoju jest godzenie postępu technicznego i ekonomicznego z wymogami ochrony środow iska . Realizacja tej idei wymaga wkomponowania intensyfikacji ochrony środ owiska w system zarządzania gospodarką (w skali makro),jak i zarządzania przedsiębiorstwem. Zarządzani e przedsiębiorstwem musi uwzględniać jego fu nkcjonowanie w środowisku naturalnym. Nie moż n a bowie m zarządzać przedsiębiorstwem, nie u wzgl ęd niaj ąc ważnego ze s poł ecznego punktu wid zenia jego aspektu, jakim są zanieczyszczenia i degradacj,t ś rodow iska naturalnego. Wzrost zanieczyszczenia ś rodow i ska wywiera negatywny wplyw na stan zdrowia ludn ośc i : skraca się przeciętna długość życia , wzrasta liczba zachorowar\ i zgonów na skutek przebywania w zdewastowanym śro dowisku, pojuwiają się negatywne zmiany w stosunkach międzyludzkich , rosną społeczne koszty rozwoju, spada konkurencyjność na rynkach zagranicznych'. Każde przedsiębi o rstwo musi zdawać sobie sprawę, że istnieje śc i sla zależ n ość m ięd zy gospodarb], społeczeń stwem a środowisk iem . Związki te m aj ą z natury charakter zlożony, a stąd i różną wymowę za l eżną w znacznej mierze od przyjętej koncepcji rozwoju społecznego i model u konsumpcji, a przede wszystkim od koncepcji jakości życia oraz wielko ści zasobów, jakie dane s połec zetlstwo przeznacza na popraw ę i ochronę środowiska (będącego istotnym elementem jak ości życia). Zarządza nie środowi skowe, w którym procesy ochrony są włqc zone do wszystkich sfer działalności przedsiębiorstwa, a zarządzan ie ochrOlu] środowiska jest zintegrowane z zarządzaniem przedsiębio rstwe m jest zarządzaniem ekologicznym. Przedsiębiorstwo , c hoć realizuje w łas n e autonomiczne cele, pelni jednocześni e "funkcję spo łeczn:l" i jako element systemu gospodarki narodowej powinno przyczyn iać s ię do powodzen ia tego systemu. Już w latach sześć dziesiątych na tuką funkcję przed s i ębiorstwa wska zywa ł J. Fourastie, pis ząc,. I 1. Pene, ZarZi/dzanie li ochro/l a .\'rodO\viska, "Aurn" 1994. nr 2. 2 J. Pene, Eka/ogillll racjollolllo,k gospOI/W'()H'w /;a , "Orgullizacj/\ i Zarl.qdzanic", Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej, Łólli 1995. z. 26..

(3) że "silą napędową i fundamentem przedsiębiorstwa powinno być nie poszukiwanie zysku, lecz poszukiwanie dobra publicznego"'.. 2.. Zarządzanie. ekologiczne. Pojęcie "zarządzanie. ekologiczne" jest skrótem nazwy zintegrowany system w przedsiębiorstwie. Można jc zdefiniować jako zasób wiedzy, umiejętności i technik zarządzania przedsiębiorstwem, który zapewnia uzyskanie wysokiej efektywności ekonomicznej produkcji i uslug, minimalne obciążenie środowiska przyrodniczego i doblY komfort pracy wytwórców (załogi przedsiębiorstwa). Zarządzanie ckologiczne dotyczy także wytwarzanych produktów, które sq oeenianc wcdlug takich samych krytcriów, a więc ekonomicznej efektywności, ekologicznej uciążliwości i komfortu użytkowania. U progu XXI w. w świadomości społccznej ugruntował się pogląd, że największe zagrożenie dla środowiska przyrodniczego stwarzają przedsiębiorstwa przemysłowe. W krajach rozwiniętych takie myślenie już przemija. Wostatnich latach to przedsiębiorcy przejęli od paJ\stwa prymat działalI proekologicznych. Przyjętc przez pm\stwo normy traktuj q jako minimum swoich działai\ na rzccz ochrony środowiska. Ochrona środowiska stajc się obccnic elementcm gry konkurencyjnej między firmami, a proekologiczne osiągnięcia istotnym elementem ich promocji. W nowej idei zarządzania nie traktuje się ochrony środowiska wyłącznie jako kosztu, lecz uważa się ją za czynnik promocji przedsiębiorstwa. Wielu ekspertów zachodnich uważa, że nowoczesne przedsiębiorstwa wchodzą w tzw. fazę ekologiczną. Twierdzą oni, że po okresie gdy o sukcesie firmy decydowała umiejętność dopasowania ludzi i maszyn, a następnie tworzenia kultury organizacyjnej sprzyjającej innowacjom, nadeszły czasy, gdy o powodzeniu przedsiębiorstwa decydować będzie stopiel\ jego integracji ze środowi skiem naturalnym oraz technologie i wyroby spcłniające wymogi ekologiczne. Ekologia staje się czynnikiem zmian w tcchnice, technologii, jak również w organizacji i zarządzaniu. Aspekty środowiskowc przcnikają techniki i procedury zarządzania, takie jak: - ustalenie i ścisle formułowanie celów w procesie zarządzania, - opracowanie roboczych procedur działania kierownictwa, - dostosowanie przepisów i reguł do sytuacji, w jakiej znajduje się lub może zarządzania ochroną środowiska. się znaleźć przedsiębiorstwo. Wyodrębnia się dwa rodzaje zarządzania w aspekcie ochrony środowiska: dobre zarzi)dzanie przedsiębiorstwem, które godzi interesy środowiska przy-. rodniczego z jego. działalnością. oraz. złe zarządzanie,. które tego nie czyni".. ) A. Bratkowski, S. Bratkowski, Gra o jutro, PWN, Warszawa 1980, s. 14. Z. Nowak. Czysta produkcja - strategia ochro"y ,\'l'odOlviska XXI IV, cz. IV. Czystsza prodllkc.ja - System Zarządzania Śl'Odo\Viskiem Na/llralJJ)'m II' Przemy,He i szybka droga do certyfi,I. kacji ISO 14000 "Problemy Ekologii" 1998, nr I..

(4) I. Ewa 8elniak. Nowoczesne zarządzanie opiera się na podejściu systemowym. Podejście to oznacza, że przyroda stanowi układ zamknięty, który ani nie oddaje ani nie otrzymuje (poza energią słoneczną i meteorytami) żadnych strumieni materii z zewnątrz i że czlowiek jest jedynie częścią natury i jej porządku systemowego, a jego działania gospodarcze powinny zmierzać do efektywnej symbiozy z biosferąs. Uwzględnienie tych regul pozwała sformulować kilka zasad, które powinny być respektowane przy organizacji procesu gospodarowania i zarzą dzania przedsiębiorstwami. Zasada I. Do prawidłowego ksztaltowania stosunków z otoczeniem celowe jest wykorzystanie samosterowania (samoregulacji) poprzez odwody regulacji z ujemnym sprzężeniem zwrotnym. Zasada ta oznacza, że regulator znajduje się nie na zewnątrz systemu, lecz stanowi jedlHI z jego części, co w odniesieniu do zarządzania oznacza, że kierowanie jakimkolwiek systemem, np. przedsię biorstwem, nie powinno być centralne, lecz zdecentralizowane, podobnie jak jest w świecie biologii. Zasada 2. Systemy powinny być zorientowane funkcjonalnie, nie zaś nastawione wylącznie na zwiększanie ilości danego produktu. Ilość nie jest najlepszym miernikiem efektywności przedsiębiorstwa, lecz zdolność do zaspokajania potrzeb klientów. Przedsiębiorstwu zorientowanemu Funkcjonalnie łatwiej jest reagować na potrzeby i wyzwania rynkowe, a także latwiej oddzialywać formami public relations (np. poprzez wlączenie ochrony środowiska do celów przedsiębiorstwa) .. Zasada 3. Zasada samoobrony. Oznacza ona , że zamiast niszczenia elementów utrudniających lub przeszkadzaj'lcych w dzialaniu (np. utl'lldniających transfol'lnacje gospodarki) powinno się je wykorzystać poprzez przystosowanie do pelnienia innej funkcji lub inaczej tej samej funkcji. Zasada 4. Zasada wielokrotnego wykorzystania (wielofunkcyjności). Zgodnie z nią każdy wytworzony produkt powinien być najlepszy pod względem estetyki,jakości, wygody, bezpieczeJlstwa, oszczędności w użytkowaniu itp., a także powinno być możliwe jego wielokrotne wykorzystanie. Zasada 5. Zasada recyclingu. Zasada ta polega na wielokrotnym włączaniu odpadów i zużytych przedmiotów dzięki ponownemu ich użytkowaniu, wykorzystaniu do innego celu, bądź przetworzeniu na materia I lub energię. Recycling powinien mieć obecnie szerokie zastosowanie w każdym przedsiębior stwie. Wynika to z faktu, że w przyrodzie panuje równowaga w przeplywie materii, natomiast w produkcyjnym dzialaniu czlowieka brakuje takiej rÓwno-. wagi. Zasada 6. Zasada symbiozy. Odnosząc tę zasadę do gospodarki należy stwowantnki do powstawania i partnerskiego funkcjonowania różnorodnych form organizacji i form wlasności, preferować mniejsze, bardziej elastyczne struktury o większej zdolności do przystosowania się do otoczenia. rzyć. 5 J, Pene, Zal'l.ądwnie. (/ ochrona .\:I'O(/owi,\'ka, ,,/\ ma" 1994, nr 2..

(5) Zarządzanie. I. ekologiczne w przedsiębiorstwie. Zasada 7, Zasada doskonalenia się i rozwoju (zasada ewolucji), Zasada ta oznacza, że żaden system nie może funkcjonować, jeśli się nie zmienia i nie doskonali, W odniesieniu do przedsiębiorstwa oznacza to, że nie może ono trwać w wygodnym konserwatyzmie, lecz musi wcillŻ podejmować nowe zadania i odpowiadać wyzwaniom rynku poprzez nowe technologie, produkty i formy marketingu, Musi zatem coraz lepiej służyć społeczetlstwu i oehronie środowiska, dzięki temu wypełniać swoje wielorakie cele (ekonomiezne, społeezne, ekologiezne), Przez wiele lat podstawą kreowania pożądanych zachowaJi przedsiębiorstwa był przymus zewnętrzny, Filozofią zarz~ldzania ekologicznego jest natomiast przymus wewnętrzny, potrzeba kształtowania nowoczesnego image firmy i strategii długookresowego jej funkcjonowania, Zarządzanie ekołogiczne jest więc elementem zarządzania przedsiębiorstwem, polegaj'lcym na ocenie oddziaływania na środowisko każdego z wytwarzanych produktów w całym cykłu jego życia od pobrania ze środowiska surowców do wydalenia do tegoż środowiska zużytych odpadów i podejmowaniu na każdym etapie działali mających na celu zmniejszenie ekologicznej uci'lżliwości produktów (rys, l), Minimum tego zmniejszenia określają normy (nakazy i zakazy prawno-administracyjne), maksimum zaś możliwości techniczno-technologiczne i organizatorskie oraz potrzeba konkurencji.. rSurowce. Opakowanie. Utylizacja. ,, ,, ,,. ,~~. ~.. ~~~~~._~.~. .. __ L. ".". .. ... ~. "~.". : ,. : Proces I MaterialyJ+ wytwarz;lllia : produktu. ~ Dystrybucja. l-+: :. i obs~ar działania przeclSiębio:'stwa ~ ------f ----------t -, --------t -----_:. Eksploatacja (zll~.ycie. produktu). j. I Rys. I. Analiza. Ocena oddziaływ,mia na środowisko. oddziaływania. produktu na. środowisko. I. w zarz1ldzaniu ekologicznym. Źródło: B. Poskrobko, Mechallizmy i III\Y/rtl1lko)\l{/II;a ekorozwoju, Politechnika Białostocku, Bia-. Iystok J996,.

(6) I. Ewa Belniak. Przedstawiona na rys. I jedna z procedur zarządzania ekologicznego znacznie wykracza poza obszar działania przedsiębiorstwa. Aby uzyskać akredytację normy ISO 14000, firma musi udowodnić, że kupuje surowce i materiały pozyskiwane (wytwarzane) za pomocą technik najmniej uciążliwych dla śro dowiska. Wskazane jest, aby utylizacja zużytego produktu i opakowań odbywała się w ramach działal\ statutowych producenta. Zarys ogólnej procedury wdrażania systemu zarządzania ekologicznego w przedsiębiorstwie obejmuje: - decyzje kierownictwa (rady nadzorczej, zarządu i związków zawodowych) o przystąpieniu do wdrażania zarządzania ekologicznego w przedsię biorstwie, - przegląd ekologiczny przedsiębiorstwa, - określenie strategii przedsiębiorstwa i polityki ochrony środowiska, - opracowanie programu zarządzania ekologicznego, - wdrożenie zarządzania ekologicznego, - kontrolę przebiegu i weryfikację programu. Zarządzanie ekologiczne powinny prowadzić przede wszystkim te firmy, których podstawą działania jest stabilizacja i trwałość funkcjonowania. Na świecie istnieje wiele firm, których taktyką (i strategią) działania jest podąża nie za realnymi zmianami koniunktury oraz innymi uwarunkowaniami funkcjonowania. Nie zajmują się one analizowaniem prawdopodobnych zmian nawet w bliskiej perspektywie i nie podejmują wyprzedzających przedsięwzięć przygotowawczych. W niesprzyjających okolicznościach na ogół przestają działać. Zarządzanie ekologiczne powinny więc wdrażać przede wszystkim duże i średnie przedsiębiorstwa, które zakładają trwałość funkcjonowania i niezbędną do tego ekspansję na rynku.. Literatura Bratkowscy S.A., G/'a o jutro, PWN, Warszawa 1980. Drucker P., Menedże/' skll/eczn)', Wyd. Czytelnik, 1994. Nowak Z., Czysta produkcja - strategia ochrony środowiska XXI wieku, cz. IV. Czystsza. produkc.ja - System Zarządzania Środowiskiem Natlfralnym II' Przemy,Ue i szybka droga do ce/'ty.fikacji ISO 14000, "Problemy Ekologii" 1998, nr l. Penc J., Ekologia a racj01utlno:h.' gospodarowania, "Organizacja i Zarz~ldzallie" Zeszyly Naukowe Politechniki Łódzkiej, Łódź 1995, z. 26. Pene J Zarządzanie (l ochrona ,~rodOlviska, "Aura" 1994, nr 2. Welford R., Gouldson A., Ellviromenta{ Menagcmclll and Business Strategy, Pitman Pub1., London 1994. Webber R,A" Zasady zarządzallia organizacjami, rWE, 1996, 0l.

(7) Zarządzanie. ekologiczne w przedsiębiorstwie. I. Ecologlcal Management in Enterprises In this article, the author discllsses enterprise management in the Iight of the need to create an environmentally-friendly economy. New developmentał challenges offer a new insight into lhe objectives and principles af managing econamic entities. Making cconomic processes mom environmentally-friendly implies a necd for both economic and ecological effectiveness in enterprise management. This need has givcn rise to the concept af environmentał management, which is the outcome of linking management and environmental protection in the generał sense af the term, as reflecled in the current Botion of ecodevełopment..

(8)