Rola korporacji transnarodowych w gospodarce światowej i handlu międzynarodowym

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 751. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Agnieszka Hajdukiewicz Karedra Handlu Zagranicznego. Adam Michalik Karedra Handlu Zagranicznego. Rola korporacji transnarodowych w gospodarce światowej i handlu międzynarodowym 1. Wprowadzenie We współczesnej gospodarce światowej zachodzą wieloaspektowe zmiany, które określa się wspólnym mianem globalizacji. Istotą globalizacji jest długofalowy proces integrowania się coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami, dzięki rozszerzaniu oraz intensyfikowaniu wzajemnych powiązań (inwestycyjnych, produkcyjnych, handlowych, kooperacyjnych). W wyniku tych przemian powstaje światowy system ekonomiczny, który cechuje duży stopień współzależności między podmiotami uczestniczącymi w gospodarce światowej. Grupę podmiotów, których działalność w największym stopniu przyczynia się do postępu procesów globalizacji gospodarki światowej, stanowią korporacje transnarodowe (KTN). Istotą działalności tych korporacji jest dokonywanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Większość światowych bezpośrednich inwestycji przypada właśnie na te podmioty. Celem niniejszego artykułu jest zbadanie roli korporacji transnarodowych w gospodarce i handlu światowym, a zwłaszcza przeanalizowanie wzajemnych relacji między przepływami kapitału produkcyjnego w formie BIZ a międzynarodową wymianą handlową.. Książka_751.indb 45. 1/16/08 2:43:49 PM.

(2) Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. 46. 2. Definicje i cechy korporacji transnarodowych Wraz ze zmianami w działalności korporacji, ewolucji podlegało rozumienie ich istoty, co znajdowało odzwierciedlenie w powstaniu zróżnicowanych definicji pojęcia „korporacje transnarodowe”. Początkowo w definicjach KTN podkreślano kwestie własnościowe i związane z zakresem posiadanej kontroli. W raporcie ONZ z 1973 r. podmioty te zostały nazwane korporacjami wielonarodowymi (multinational corporations) i zdefiniowane jako „przedsiębiorstwa posiadające kontrolę nad fabrykami, kopalniami, biurami sprzedaży i temu podobnymi, w dwóch lub więcej krajach”. Według innej definicji istotą działalności KTN jest angażowanie się w zagraniczne inwestycje bezpośrednie. W definicji UNCTAD z 2003 r. korporacje transnarodowe zostały określone jako „przedsiębiorstwa będące spółką akcyjną lub inną jednostką gospodarczą, składające się z przedsiębiorstwa macierzystego i afiliowanych przy nim przedsiębiorstw zagranicznych”. Przedsiębiorstwo macierzyste (parent company) to przedsiębiorstwo, które sprawuje kontrolę nad co najmniej 10% akcji (w przypadku spółki akcyjnej) lub ekwiwalentnych udziałów (w przypadku przedsiębiorstw nie będących spółkami akcyjnymi) w jednostkach gospodarczych zlokalizowanych poza jego krajem pochodzenia. Przedsiębiorstwo afiliowane (foreign affiliate) to przedsiębiorstwo, w którym inwestor, będący rezydentem innego kraju, posiada udział pozwalający mu na stałe uczestnictwo w zarządzaniu przedsiębiorstwem (wspomniane minimum 10% akcji lub innych udziałów). Do przedsiębiorstw afiliowanych zalicza się: – jednostki zależne (subsidiaries), w których 50% akcji lub innych zasobów jest kontrolowanych przez przedsiębiorstwo macierzyste, – jednostki stowarzyszone (associates), odpowiednio 10–50%, – filie i oddziały (branches), w całości pozostające pod kontrolą firmy-matki, 100% udziałów. Wraz z rozwojem inwestycji zagranicznych i wzrostem złożoności struktur korporacyjnych coraz częściej zaczęto podkreślać znaczenie sposobu organizowania międzynarodowej działalności przez przedsiębiorstwa międzynarodowe i aspektów związanych z zarządzaniem tą działalnością. Autorem definicji, która w ten sposób ujmuje istotę korporacji, jest P. Dicken. Stwierdza on, że korporacja transnarodowa to organizacja, która koordynuje i kontroluje działalność produkcyjno-handlową w więcej niż jednym kraju, z jednego ośrodka podejmującego strategiczne decyzje. Podkreśla się również, że korporacje transnarodowe są jedynymi podmiotami, które angażują się jednocześnie w produkcję w innych krajach i dokonywanie obrotów dobrami pośrednimi na rynkach tych krajów, w ramach własnych struktur organizacyjnych. Proces ten zwany internalizacją wydatnie przyczynia się do postępu globalizacji. . Książka_751.indb 46. Por. World Investment Report 2003, UNCTAD, www. unctad.org. 1/16/08 2:43:49 PM.

(3) Rola korporacji transnarodowych…. 47. Korporacje transnarodowe można charakteryzować za pomocą wielu cech z zakresu organizacji i zarządzania, do których można zaliczyć: – suwerenność – decyzje podejmowane są niezależnie od sytuacji oraz interesów państw będących terenem ich ekspansji, – złożoność – dotyczy ona zarówno wykorzystywania w działalności różnych form własności i kontroli, jak i stosowania złożonych struktur produkcyjnych, organizacyjnych i przestrzennych (konfiguracja), – rozproszenie – poszczególne funkcje (działania) przedsiębiorstwa wchodzące w skład łańcucha wartości dodanej są zlokalizowane w różnych krajach według kryterium globalnej efektywności, – specjalizacja – niektóre jednostki organizacyjne w ramach KTN prowadzą działalność nastawioną na potrzeby całej korporacji, a nie rynku lokalnego. Oznacza to ich daleko idącą specjalizację i kooperację z pozostałymi jednostkami, – zdolność arbitrażowania – prowadzenie operacji równolegle na wielu rynkach w celu szybkiego wykorzystania różnic ekonomicznych, które istnieją w danej sytuacji, – zdolność integrowania – ścisłe powiązania, współzależność działania poszczególnych jednostek organizacyjnych w ramach KTN i daleko idąca koordynacja ich działalności, co prowadzi do powstania zintegrowanych systemów korporacyjnych działających w skali światowej, – elastyczność organizowania – ciągłe dostosowania wewnętrzne (strategiczne i operacyjne) oraz zewnętrzne (formowanie nowych układów powiązań z innymi firmami, np. aliansów strategicznych) w celu zwiększenia efektywności oraz wzmocnienia ogólnoświatowej konkurencyjności, – globalna efektywność – zoptymalizowana w układzie globalnym alokacja zasobów (działań) przedsiębiorstwa w celu obniżania kosztów netto w całym systemie korporacyjnym. W oficjalnych publikacjach UNCTAD liczbę korporacji transnarodowych działających w 2003 r. szacowano na ponad 61 tysięcy oraz 900 tysięcy zagranicznych filii. Wedle tych samych szacunków wartość skumulowana bezpośrednich inwestycji zagranicznych tych podmiotów przekraczała 8 bln dolarów. Grupa 300 największych KTN kontroluje ok. 25% majątku produkcyjnego na świecie, dysponując aktywami o większej wartości niż niektóre państwa. Obroty realizowane przez KTN stanowią ok. 75% wymiany handlowej na świecie, a 30–40% światowego handlu przypada na obroty wewnątrzkorporacyjne KTN. Listę 10 największych korporacji transnarodowych prezentuje tabela 1. A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2002, s. 50–57. . Książka_751.indb 47. Ibidem, s. 49.. 1/16/08 2:43:49 PM.

(4) Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. 48. Tabela 1. Ranking niefinansowych KTN na świecie pod względem wartości zagranicznych aktywów w 2002 r. (w mln USD oraz z uwzględnieniem liczby zatrudnionych) Pozycja Nazwa firmy. 1 2. General Electric. Vodafone Group Plc. Kraj pochodzenia USA. Branża elektryczna i elektroniczna. Poza krajem pochodzenia zatrudaktywa sprzedaż nienie. WTNa (w %). 229 001. 45 403 150 000. 40,6. Wielka Brytania. telekomunikacyjna. 207 622. 33 631. 56 667. 84,5. USA. motoryzacyjna 165 024. 54 472. 188 453. 47,7. Wielka Brytania. wydobycie, przetwórstwo i dystrybucja ropy naftowej. 126 109 145 982. 97 400. 81,3. 48 071 101 000. 27,9. 3. Ford Motor Company. 4. British Petroleum Company Plc. 5. General Motors USA. 6. Royal Dutch / Shell Group. Holandia/ Wielka Brytania. 94 402 114 294. 65 000. 62,4. 7. Toyota Motor Corporation. wydobycie, przetwórstwo i dystrybucja ropy naftowej. Japonia. motoryzacyjna. 79 433. 72 820. 85 057. 45,7. wydobycie, przetwórstwo i dystrybucja ropy naftowej. 79 032. 77 461. 68 554. 74,9. motoryzacyjna 107 926. 8. Total Fine Elf. Francja. 9. France Telecom. Francja. telekomunikacyjna. 73 454. 18 187. 102 016. 49,6. Exxon Mobil Corporation. USA. wydobycie, przetwórstwo i dystrybucja ropy naftowej. 60 802 141 274. 56 000. 65,1. 10. WTN – wskaźnik transnarodowości korporacji będący średnią trzech współczynników: zagraniczne aktywa (aktywa ogółem), sprzedaż za granicą (sprzedaż ogółem) i zatrudnienie za granicą (zatrudnienie ogółem) a. Źródło: World Investment Report 2004, UNCTAD, www. unctad.org. Z tabeli 1 wynika, że największymi korporacjami transnarodowymi są przedsiębiorstwa pochodzące z krajów najwyżej uprzemysłowionych, działające w branżach o najwyższym potencjale globalizacyjnym, takich jak: sektor telekomunikacyjny, motoryzacyjny i elektroniczny czy wydobycia, przetwórstwa i dystrybucji. Książka_751.indb 48. 1/16/08 2:43:50 PM.

(5) Rola korporacji transnarodowych…. 49. ropy naftowej. Na te branże oddziałuje wiele czynników rynkowych, kosztowych i konkurencyjnych, które sprzyjają globalizacji i skłaniają przedsiębiorstwa do dalszego umiędzynarodowienia, co przejawia się we wzroście ich wskaźników transnarodowości. 3. Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel międzynarodowy w świetle wybranych teorii wymiany międzynarodowej i zarządzania W celu wyjaśnienia relacji między zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi, które stanowią istotę działalności korporacji transnarodowych, a handlem międzynarodowym można odwołać się zarówno do teorii wymiany międzynarodowej, jak i do teorii internacjonalizacji (produkcji międzynarodowej). W latach 50. XX w. R. Mundell, odwołując się do teorii Heckshera-Ohlina-Samuelsona (H-O-S), przedstawił tezę o substytucyjności bezpośrednich inwestycji zagranicznych i handlu zagranicznego. Teoria H-O-S opiera się na następujących założeniach: – funkcje produkcji są homogeniczne i jednakowe w obu krajach, – oba towary wytwarzane są z zastosowaniem różnej proporcji czynników produkcji, – istnieje mobilność czynników produkcji w skali międzynarodowej. Zgodnie z teorią H-O-S kraj relatywnie lepiej wyposażony w kapitał będzie posiadał przewagę komparatywną w produkcji dóbr kapitałochłonnych, którą może wykorzystać albo przez eksport dobra kapitałochłonnego, albo przez eksport kapitału. Przepływy te będą następowały do momentu wyrównania się cen czynników wytwórczych w obu krajach. Wybór między eksportem dobra a eksportem kapitału w formie inwestycji bezpośrednich jest w tej teorii determinowany polityką handlową kraju zagranicznego. Jeśli istnieją ważne przeszkody w dostępie do rynku kraju relatywnie lepiej wyposażonego w pracę dla towarów kapitałochłonnych, to zwiększy się atrakcyjność dla inwestycji zagranicznych i ich napływ. Z modelu Mundella wynika, że korzyści uzyskiwane z bezpośrednich inwestycji zagranicznych zastępują korzyści z handlu zagranicznego, a więc rozwój tych pierwszych odbywa się kosztem ograniczenia tradycyjnych strumieni handlu międzynarodowego.. Por. M.A. Weresa, Handel zagraniczny i inwestycje bezpośrednie: substytucja czy komplementarność [w:] Handel międzynarodowy 2002. Stan i kierunki rozwoju, Materiały X �� Ogólnopolskiej�� konferencji naukowej, red. K.Budzowski i S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków 2002, s. 608. . Książka_751.indb 49. 1/16/08 2:43:50 PM.

(6) 50. Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. Jedna z najbardziej znanych teorii produkcji międzynarodowej sformułowana przez H. Dunninga wyjaśnia wykorzystanie alternatywnych sposobów (form) działalności przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych, tj. eksportu, BIZ oraz porozumień umownych (kontraktów), odwołując się do motywów internacjonalizacji. Zgodnie z zasadniczą hipotezą teorii produkcji międzynarodowej według H. Dunninga przyjmuje się, że przedsiębiorstwo będzie angażować się w bezpośrednie inwestycje zagraniczne, jeśli zostaną spełnione trzy warunki: – przedsiębiorstwo posiada względną przewagę w działalności na rynkach zagranicznych nad firmami innej narodowości, wynikającą z posiadanych zasobów i umiejętności, – bardziej korzystna jest internalizacja tej przewagi (samodzielne wykorzystanie) niż odstąpienie jej na zasadach umownych, np. poprzez sprzedaż licencji, – bardziej korzystne jest wykorzystanie tej przewagi w powiązaniu z co najmniej jednym walorem lokalizacyjnym w innym kraju niż macierzysty. Gdy spełnione zostaną wymienione warunki, przedsiębiorstwo będzie skłonne zastępować eksport działalnością w formie inwestycji bezpośrednich, a więc wspomniane inwestycje ukazane są w świetle tej teorii również jako substytut wobec eksportu. Jednak współcześnie wielu autorów skłania się do tezy, że zagraniczne inwestycje bezpośrednie, przy spełnieniu pewnych warunków, sprzyjają rozwojowi handlu międzynarodowego, stanowiąc w większym stopniu jego uzupełnienie – poprzez kreowanie dodatkowych strumieni handlu – niż substytut. P. Krugman zalicza się do grupy ekonomistów, którzy wskazują na możliwą do zaobserwowania komplementarność obu zjawisk. Dowodzi mianowicie, że inwestycje wertykalne, tzn. wynikające z etapowego podejścia do procesu produkcji, stanowią uzupełnienie w stosunku do handlu zagranicznego. Najczęściej z tego typu inwestycjami można mieć do czynienia w sytuacji, kiedy kraj goszczący jest podobny pod względem wielkości do kraju inwestora, lecz bardziej zasobny w niezbędne czynniki wytwórcze. Kreacja wymiany handlowej może wystąpić również w przypadku inwestycji rozwijających produkcję dóbr silnie zindywidualizowanych. Sytuacja taka dotyczy zwłaszcza przepływu kapitału między krajami wysoko rozwiniętymi, prowadzącymi między sobą głównie handel wewnątrzgałęziowy. Przesunięcie produkcji do lokalizacji pozwalającej na osiągnięcie korzyści skali dynamizuje wymianę handlową o charakterze wewnątrzgałęziowym. Innym typem inwestycji sprzyjającym zjawisku kreacji handlu są inwestycje powodowane poszukiwaniem lepszego dostępu do surowców naturalnych. W pierwszej fazie realizacji tego przedsięwzięcia mamy do czynienia z równoczesnym napływem kapitału i dóbr inwestycyjnych, w drugiej z eksportem pozyskanych surowców. Korporacje transnarodowe dzięki tej formie inwestycji starają się redu-. Książka_751.indb 50. 1/16/08 2:43:51 PM.

(7) Rola korporacji transnarodowych…. 51. kować koszty pozyskiwania surowców i półfabrykatów do ich działalności. Jednoznaczna ocena ich znaczenia dla kreacji handlu jest w pewnej mierze uzależniona od wcześniejszych relacji handlowych między KTN a państwem zasobnym w pożądane przez korporację surowce. Proeksportowy charakter dla państwa goszczącego mają również inwestycje poszukujące zasobów strategicznych, nastawione na uzyskanie dostępu do nowoczesnej technologii, know-how czy kanałów dystrybucji. Dopływ inwestycji tego rodzaju na rynek państwa goszczącego sprzyja zwiększaniu efektywności działania przedsiębiorstw, które wydajniej, dzięki systemowi międzynarodowych kontaktów i powiązań handlowych, a także możliwości dostępu do aktywów niematerialnych, takich jak chociażby patenty czy licencje, mogą zaangażować się w pozyskiwanie nowych rynków zbytu. Podobny efekt występuje w przypadku inwestycji skierowanych na poprawę efektywności, których determinantą jest konieczność poprawy efektywności funkcjonowania korporacji jako całości systemu, w postaci łańcucha powiązanych ze sobą filii zagranicznych. O proeksportowym charakterze BIZ można również mówić w przypadku inwestycji w branżach posiadających przewagę komparatywną. Napływ inwestycji może jednocześnie spowodować wytworzenie przewagi komparatywnej w branżach, w których dotychczas tej przewagi nie zaobserwowano. Wówczas również można mieć do czynienia z rozwojem eksportu poprzez bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Istnieje jeszcze jeden bardzo ważny aspekt powiązań między inwestycjami bezpośrednimi a handlem. Jest on związany z transferem wspomnianych wcześniej aktywów niematerialnych obejmujących nie tylko know-how, ale także szeroko rozumianą wiedzę z dziedzin związanych z pojęciem zarządzania organizacją. Uczenie się, wdrażanie oraz doskonalenie przyjętej od korporacji technologii może kształtować przewagę konkurencyjną krajów i zmieniać kierunki, a także strukturę handlu zagranicznego kraju goszczącego. Poprzez obecność inwestorów zagranicznych na rynku podmioty lokalne są zmuszone zwiększać efektywność swojej pracy oraz jakość wytwarzanych przez siebie produktów, co poprawia ogólną ich konkurencyjność i sprzyja ugruntowaniu ich pozycji na rynkach zagranicznych. 4. Tendencje w międzynarodowym handlu i przepływach BIZ Charakterystyczną tendencją obserwowaną we współczesnej gospodarce światowej jest dynamiczny wzrost światowego handlu. Nieprzerwanie od 1948 r. wartość światowego handlu wzrastała w tempie wyższym niż wartość produkcji świa-. Książka_751.indb 51. 1/16/08 2:43:51 PM.

(8) Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. 52. towej. Handel towarami wzrastał średnio realnie o 6% rocznie, podczas gdy produkcja towarów o 3,9%. Jednak w ostatnich dekadach obserwuje się również gwałtowny rozwój przepływów kapitałowych w formie BIZ, których dynamika w długim okresie przewyższa tempo wzrostu handlu towarami i usługami. Jest to efekt ekspansji korporacji transnarodowych. Tabela 2. Wybrane wskaźniki BIZ i handlu międzynarodowego w latach 1982–2003 (w mld USD i w %). Pozycja. Wartość w cenach Roczna stopa wzrostu bieżących (w %) (w mld USD) 1982 1990 2003 1986–1990 1991–1995 1996–2000 59 209 560 22,9 21,5 39,7 28 242 612 25,6 16,6 35,1. Napływy BIZ Wypływy BIZ Zasoby BIZ pozyskanych 796 z zagranicy Zasoby BIZ ulokowanych 590 za granicą Przychody zagranicznych 2 717 filii Eksport zagranicznych filii 717 Eksport światowya 2 246 a. 2003 –17,6 2,6. 1 950. 8 245. 14,7. 9,3. 16,9. 11,8. 1 758. 8197. 18,1. 10,7. 17,1. 13,7. 5 660 17 580. 16,0. 10,2. 9,7. 10,7. 1 194 4 260. 13,5 12,7. 7,6 8,7. 9,9 3,6. 16,6 16,6. eksport towarów i usług typu non-factor. 3 077 9 228. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Światowy Raport Inwestycyjny 2004, UNCTAD, www. unctad.org. Z danych zawartych w tabeli 2 wynika, że dynamika przepływów zagranicznych inwestycji bezpośrednich w badanym okresie była znacząco wyższa od dynamiki światowego eksportu. Co więcej, na przestrzeni lat różnica tempa wzrostu była coraz większa na korzyść BIZ. I tak w latach 1986–1990 tempo wzrostu napływów BIZ wynosiło 22,9%, a tempo wzrostu światowego eksportu 12,7%, a więc o 10,2 punktów procentowych mniej. W okresie 1991–1995 tempo wzrostu wynosiło 21,5% dla napływów BIZ i 8,7% dla eksportu ogółem, a w latach 1996–2000 odpowiednio 39,7% i 3,6%. Oznacza to, że w okresie 1986–1990 BIZ rozwijały się w tempie prawie dwukrotnie szybszym niż światowy eksport, w latach 1991–1995 prawie 2,5 razy szybszym, a w okresie 1996–2000 już ponad 10-krotnie szybszym. Por. A. Hajdukiewicz, Możliwości rozwoju światowego handlu w świetle oceny funkcjonowania wielostronnego systemu handlowego GATT/WTO, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2002, nr 601.. Książka_751.indb 52. 1/16/08 2:43:52 PM.

(9) Rola korporacji transnarodowych…. 53. Tendencja polegająca na przyspieszeniu dynamiki BIZ i słabnięciu tempa światowego eksportu w latach 1983–2000, którą ujawniła analiza danych w tabeli 2, wydawałaby się potwierdzać tezę o substytucyjności zagranicznych inwestycji bezpośrednich i handlu światowego. Ocena nie może być jednak tak jednoznaczna. Po pierwsze, należy zwrócić uwagę na rosnący eksport zagranicznych filii korporacji transnarodowych. Dynamika tego wzrostu była wyższa niż dynamika eksportu światowego, z wyjątkiem lat 1991–1995. W 1980 r. udział eksportu zagranicznych filii korporacji transnarodowych w eksporcie światowym wyniósł 32%, w 1990 r. obniżył się do 28%, a w 2003 r. osiągnął 33%. Udział ten świadczy o dużej aktywności eksportowej korporacji transnarodowych, z których pochodzi ok. 1/3 eksportu światowego. Zwłaszcza w latach 1996–2000 eksport zagranicznych filii odnotował znacząco wyższą dynamikę niż eksport światowy (odpowiednio 9,9% i 3,6%). W latach 1996–2000 eksport zagranicznych filii rozwijał się również w tempie wyższym niż tempo sprzedaży zagranicznych filii ogółem. Ponadto w 2003 r. obserwujemy zmniejszenie dynamiki rozwoju BIZ, a w przypadku napływu BIZ nawet tempo ujemne, podczas gdy światowy eksport osiągnął roczny wzrost w wysokości 16,6%. Można więc stwierdzić, że działalność korporacji transnarodowych prowadzi do zastąpienia części obrotów handlowych przepływami kapitału, jednocześnie jednak KTN tworzą wiele dodatkowych strumieni handlu. 5. Udział korporacji transnarodowych w eksporcie wybranych krajów Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą być czynnikiem kształtującym eksport i przyczynić się do sukcesu eksportowego krajów, które są obszarem działania korporacji transnarodowych. Jednak ostateczny wpływ BIZ na eksport kraju goszczącego jest bardzo zróżnicowany dla poszczególnych gospodarek narodowych. Niejednokrotnie efekt kreacji eksportu nie występuje lub jest bardzo słaby. Dlatego analizę relacji między działalnością KTN a eksportem powinno się prowadzić z uwzględnieniem szczegółowych uwarunkowań, specyficznych dla danego kraju. Analiza wpływu działalności korporacji transnarodowych na eksport gospodarek narodowych napotyka jednak duże trudności w postaci braku aktualnych i porównywalnych danych. Stosunkowo największą bazą danych w tym zakresie dysponuje UNCTAD, który przeprowadza tego typu analizy dla wybranych krajów. W 2002 r. analizą objęto sześć krajów (tabela 3). Kraje objęte analizą różni poziom rozwoju gospodarczego, łączy zaś fakt dużego udziału korporacji transnarodowych w eksporcie tych krajów. W Chinach wyniósł on 50% w 2001 r.; taki sam udział odnotowano w 2000 r. w Kostaryce. Na Węgrzech na eksport KTN przypadało aż 80% całkowitego eksportu z tego. Książka_751.indb 53. 1/16/08 2:43:52 PM.

(10) Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. 54. kraju w 1999 r., a w Irlandii udział KTN w eksporcie towarów w 1998 r. wyniósł 90%. Jedynie w przypadku Korei Południowej zaangażowanie KTN w eksporcie z tego kraju było stosunkowo niewielkie (15% w 1999 r.). Ze względu na trudności w dotarciu do danych udziały te nie są całkowicie porównywalne (pochodzą z różnych lat), ale mimo to pozwalają ocenić stopień zaangażowania KTN w eksporcie krajów goszczących w ostatnich latach. Tabela 3. Udział filii zagranicznych spółek w eksporcie z sześciu wybranych krajów Kraj (Rok). Chiny (2001 r.). Kostaryka (2000 r.) Węgry (1999 r.). Średnioroczne Wartość Udział filii Liderzy eksportu Całkowity tempo wzrostu w całkowitym wśród korporacji eksportu eksport 2000 r. eksportu eksporcie transnarodowych w 2000 r. (w mld USD) 1995–2000 (w %) w 2000 r. (w mld USD) (w %) 279,6. 6,7. 11. .. 50. 50. Samsung Electronics. 1,5. Nokia. 1,1. IBM Intel. Dole Food. Del Monte. Volkswagen. 25,5. 23 (2003 r.). 80. IBM. Philips Electronics. Intel (1998 r.). Irlandia (1998 r.). 52,5a. Meksyk (2000 r.). 180,4. Korea Południowa (1999 r.) a c. 150,4. 12. 16. 7. 90b. Dell Computer (1998 r.). 0,1. 3,2. 2,2 2,0 4,8 4,3 2,4. DaimlerChrysler. 6,9. Amkor Technology. 4,7. General Motors 15. 1,7. 0,2. Microsoft (1998 r.) IBM. 31c. 1,5. Nokia Chip PAK. 9,6. 6,7. 2,4 2,4. wyłącznie eksport towarów, całkowity eksport wyniósł 64,6 mld USD; udział w eksporcie towarów; uwzględniono tylko 35 czołowych krajowych filii zagranicznych spółek w dziedzinie eksportu b. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Światowy Raport Inwestycyjny 2002, UNCTAD, www.unctad.org oraz WTO International Trade Statistics, www.wto.org.. Książka_751.indb 54. 1/16/08 2:43:53 PM.

(11) Rola korporacji transnarodowych…. 55. Cechą wspólną analizowanych krajów jest wysoka dynamika całkowitego eksportu, przekraczająca 10% w latach 1995–2000. Jedynie w przypadku Korei Południowej przyrost eksportu był niższy (7%). Jeśli analizą obejmie się większą liczbę krajów, można zauważyć większe zróżnicowanie roli KTN w eksporcie tych gospodarek (tabela 4). Tabela 4. Udział filii zagranicznych spółek w eksporcie wybranych państw w wybranych latacha Kraj Austria Kanada Finlandia Francja Irlandiab Japonia Holandia Portugalia Szwecja Stany Zjednoczone. Czechy Estonia Węgry Polska Rumunia Słowenia. Książka_751.indb 55. Rok Kraje rozwinięte 1993 1999 1994 1995 1995 1999 1996 1998 1991 1999 1988 1998 1996 1996 1999 1990 1999 1985 1999 Europa Środkowa i Wschodnia 1993 1998 2000 1995 1999 1998 2000 2000 1999. Udział w eksporcie 23 26 46 44 8 26 22 21 74b 90b 4 4 44 23 17 21 39 19 15 15b 47b 60 58 80 48 56 21 26. 1/16/08 2:43:53 PM.

(12) Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. 56. cd. tabeli 4 Kraj Argentyna Boliwia Brazylia Chile Chiny Kolumbia Kostaryka Hongkong, Chiny Indie Malezja Meksyk Peru Korea Południowa Singapur Tajwan, prowincja Chin. Rok Kraje rozwijające się 1995 2000 1995 1999 1995 2000 1995 2000 1991 2001 1995 2000. Udział w eksporcie. 2000. 1985 1997 1985 1991 1985 1995 1995 2000 1995 2000 1999 1994 1999 1985 1994. 14 29 11 9 18 21 16 28 17 50 6 14 50. 10b 5b 3 3 26 45 15 31 25 24 15b 35b 38b 17 16. w związku z ograniczoną dostępnością danych, pochodzą one z różnych lat; b udział produkcyjnego eksportu filii międzynarodowych spółek w eksporcie towarów z danego kraju – odbiorcy inwestycji a. Źródło: Światowy Raport Inwestycyjny 2002, UNCTAD, www.unctad.org. W grupie krajów rozwiniętych objętych badaniem największe udziały w eksporcie miały KTN w Irlandii (90%), Kanadzie (44%) i Holandii (44%). Z kolei największy przyrost tego udziału nastąpił w Finlandii i Szwecji. Krajem, w którym KTN nie odgrywają znaczącej roli w eksporcie, pozostaje Japonia. W przy-. Książka_751.indb 56. 1/16/08 2:43:54 PM.

(13) Rola korporacji transnarodowych…. 57. padku tej gospodarki udział KTN w eksporcie nie zmienił się w latach 1988–1998 i wynosił zaledwie 4%. W eksporcie krajów Europy Środkowej i Wschodniej korporacje transnarodowe odgrywają bardzo dużą rolę. Na Węgrzech udział KTN w całkowitym eksporcie wynosi aż 80%, w Estonii 60%, w Czechach 47%, a w Polsce 56%. W przypadku wielu krajów transformujących gospodarkę odnotowano ponadto znaczący wzrost tego udziału w ostatnich latach. W Czechach wzrósł on z 15% w 1993 r. do 47% w 1998 r., na Węgrzech z 58% w 1995 r. do 80% w 1999 r., a w Polsce z 48% w 1998 r. do 56% w 2000 r. W grupie państw rozwijających się występuje duże zróżnicowanie zaangażowania KTN w eksporcie tych krajów. W krajach takich jak Singapur, Chiny czy Malezja jest ono bardzo znaczne – udziały KTN w eksporcie tych krajów wyniosły odpowiednio 38%, 50% i 45%. W przypadku Indii zaś na eksport realizowany przez KTN przypadało zaledwie 3% całkowitego eksportu z tego kraju. Duże przyrosty udziału KTN w eksporcie w grupie badanych krajów rozwijających się odnotowały: Chiny, Argentyna, Chile, Meksyk, Malezja. W Chinach udział filii zagranicznych koncernów w eksporcie tego kraju wzrósł z 17% w 1991 r. do 50% w 2001 r. Można również zauważyć, że korporacje transnarodowe odgrywają coraz większą rolę w eksporcie tych państw, które w ostatnim okresie zanotowały duży sukces eksportowy. Wiele krajów, w których KTN prowadzą ekspansję, znajduje się w czołówce światowych eksporterów. Do grupy 20 największych eksporterów towarów należą m.in.: Chiny, Holandia, Kanada, Hongkong, Meksyk, Singapur, Szwecja oraz Malezja, a więc kraje, w których stwierdzono dużą aktywność KTN w eksporcie. Są to również w większości kraje, w których w 2003 r. odnotowano wysoką dynamikę eksportu. W przypadku Chin wyniosła ona 34%, Holandii – 20%, Hongkongu – 13%, Singapuru – 15% i Szwecji – 24%. Jedynie w przypadku Kanady, Meksyku i Malezji odnotowano w 2003 r. niższą dynamikę wzrostu eksportu. Krajem, który osiągnął w ostatnim okresie największy przyrost udziału w światowym eksporcie towarów, są Chiny. Ich udział w 1990 r. wynosił 1,8%, w 1995 r. 3%, a w 2000 r. 4%. W 2003 r. udział ten osiągnął poziom 5,8%. Do tego wzrostu w bardzo dużym stopniu przyczynił się eksport realizowany przez KTN. Na szczególną uwagę zasługuje również przypadek Meksyku – lidera eksportu z Ameryki Łacińskiej. Kraj ten zwiększył swój udział w światowym eksporcie z 1,2% w 1990 r. do 1,6% w 1995 r. i 2,7% w 2000 r. Dużą rolę w sukcesie eksportowym Meksyku odegrała działalność eksportowa amerykańskich KTN. W 2003 r. udział Meksyku w eksporcie światowym obniżył się do 2,3%, a zmniejszoną dynamikę eksportu można wiązać ze skutkami zamachów z 11 września 2001 r.. Książka_751.indb 57. 1/16/08 2:43:54 PM.

(14) Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. 58. 6. Problemy działalności korporacji transnarodowych w krajach rozwijających się Terenem ekspansji korporacji transnarodowych są przede wszystkim kraje rozwinięte gospodarczo. Ich udział w światowych napływach BIZ w 2003 r. wyniósł 65,5%. Według wskaźnika potencjału w przyciąganiu inwestycji zagranicznych UNCTAD (FDI Potencial Index) do krajów o największym potencjale przyciągania inwestycji zagranicznych należą: Stany Zjednoczone, Norwegia, Wielka Brytania, Singapur, Kanada, a więc gospodarki zaliczane do najwyżej rozwiniętych. Jednak zrozumienie znaczenia, jakie KTN odgrywają w eksporcie, spowodowało, że rządy państw rozwijających się podjęły rywalizację o pozyskanie maksymalnie dużych zasobów kapitału zagranicznego. Udział krajów rozwijających się w globalnych napływach BIZ wzrósł z 25% w 1973 r. do ponad 30% w 2003 r. Kraje te liczą na uzyskanie dla ich gospodarek narodowych wielu pozytywnych efektów działalności korporacji transnarodowych, takich jak: eliminacja barier wzrostu wynikających z niedoborów kapitału, wzrost kooperacji, przyspieszenie rozwoju regionów, przeniesienie pozytywnych wzorców zarządzania, poprawa jakości, efektywności itp. Jednak nie wszystkie kraje potrafią wykorzystać szanse, jakie wiążą się z napływem BIZ, nie wszystkie też potrafią przeciwstawić się określonym zagrożeniom związanym z działalnością korporacji transnarodowych. Do tych zagrożeń należą m.in.: transfer zysku, zagrożenie dla nowych branż, wyparcie z rynku małych firm, spadek zatrudnienia itp. Te negatywne efekty występują jednak przede wszystkim w przypadku inwestycji nastawionych na uzyskanie dostępu do rynku, w mniejszym stopniu dotyczą one (lub ich oddziaływanie jest słabsze) inwestycji o charakterze proeksportowym. Dlatego podstawową sprawą jest określenie uwarunkowań i czynników oraz przygotowanie strategii sprzyjającej przyciągnięciu proeksportowych BIZ do krajów rozwijających się. Problemem tym zajmuje się UNCTAD, prezentując corocznie światowe raporty inwestycyjne poświęcone wpływowi KTN na konkurencyjność eksportu. Konkluzją raportu UNCTAD z 2002 r. jest stwierdzenie, że działalność transnarodowych spółek może przynieść danemu krajowi maksimum korzyści tylko wówczas, gdy jego rząd zaktywizuje krajowe zasoby i potencjał w celu optymalizacji wykorzystania napływającego kapitału zagranicznego. Powodzenie tych zabiegów zależy przede wszystkim od właściwego rozpoznania atutów i słabości potencjalnego miejsca inwestycji na tle innych, możliwych . Książka_751.indb 58. World Investment Report 2004, UNCTAD,www.unctad.org. World Investment Report 2002, UNCTAD,www.unctad.org. 1/16/08 2:43:54 PM.

(15) Rola korporacji transnarodowych…. 59. lokalizacji. Równie ważne jest też zrozumienie strategii inwestorów, które wyznaczają kierunki ich inwestycji. Działalność krajów, które starają się o pozyskanie BIZ ukierunkowanych na eksport, powinna m.in. obejmować: analizę bieżących trendów w handlu i przemyśle, konsultacje z firmami, które już zainwestowały w danym kraju, rozpoznanie konkurencyjnych obszarów inwestycji pod względem profilu eksportu oraz liczby i charakteru inwestycji, jak również identyfikację innych czynników, które mogą zachęcić inwestorów (członkostwo w układzie o obszarze wolnego handlu, przepisy dotyczące uprzywilejowanych dziedzin handlu, strefy rozwoju przedsiębiorczości i parki przemysłowe). Szczególnie ważna dla maksymalizacji korzyści rozwojowych płynących z proeksportowych BIZ jest polityka rządowa. O ulokowaniu przez KTN produkcji w danym kraju przesądzają zwykle istniejące, statyczne korzyści komparatywne tego kraju, takie jak konkurencyjne koszty pracy, umiejętności pracowników, potencjał technologiczny, sieć dostawców czy koszt i jakość usług związanych z infrastrukturą. Aktywna polityka rządowa jest niezbędna, aby kraj mógł wykorzystać w pełni statyczne korzyści komparatywne, a zwłaszcza zamienić je na korzyści dynamiczne i trwałe. Wszelkie działania na rzecz pozyskania nastawionych na eksport BIZ powinny w pełni współgrać z ogólną strategią rozwoju danego państwa. Eksperci podkreślają też znaczenie ważnego czynnika, jakim jest zapewnienie towarom i usługom z krajów rozwijających się lepszego dostępu do rynków państw rozwiniętych. Wzrost protekcjonizmu w krajach rozwiniętych mógłby uniemożliwić tym krajom osiągnięcie w pełni korzyści wynikających z ich przewagi komparatywnej. Zatem niepokojące jest stosowanie przez państwa rozwinięte takich środków, jak: postępowania antydumpingowe, wysokie cła na określone produkty, sezonowe podwyżki ceł oraz subsydiowanie określonych branż. Poza działaniami promocyjnymi nastawionymi na określony typ i potrzeby konkretnych inwestorów (targeting) kraje, które chcą być odbiorcami BIZ, muszą zadbać o poprawę własnej infrastruktury oraz warunków do handlu i inwestycji. W większości krajów rozwijających się, które w światowym raporcie inwestycyjnym zyskały miano liderów eksportu, jednym z elementów promocji proeksportowych BIZ było tworzenie specjalnych „stref wspierania eksportu”. Działalność tych stref będzie jednak ulegać modyfikacji, ponieważ – zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Handlu (WTO) – wiele państw rozwijających się zobowiązało się do zlikwidowania z dniem 1 stycznia 2003 r. wszelkich dopłat do eksportu. Strefy wspierania eksportu będą prawdopodobnie nadal ważnym składnikiem ogólnej strategii przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, ale państwa, które je utworzyły, muszą brać pod uwagę obostrzenia stosowane przez WTO. Znaczny wzrost eksportu w krajach rozwijających się zasługą korporacji transnarodowych, Informacja prasowa, United Nations Information Center, www.unic.un.org.pl . Książka_751.indb 59. 1/16/08 2:43:55 PM.

(16) 60. Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. Ważnym zadaniem stojącym przed państwami dążącymi do ugruntowania trwałego charakteru konkurencyjności własnego eksportu jest systematyczne unowocześnianie produkcji eksportowej w kierunku zwiększania jej wartości dodanej. Z tego względu niezbędne są zakrojone na szerszą skalę wysiłki służące podwyższaniu zawodowych kwalifikacji krajowych pracowników oraz zwiększaniu technologicznego potencjału miejsca inwestycji. Powinno się także wspierać rozwijanie kontaktów pomiędzy filiami zagranicznych korporacji a krajowymi dostawcami. Nie bez znaczenia jest stworzenie sprzyjających ram administracyjno-prawnych w tym zakresie. Równocześnie z postępującym wzrostem wartości BIZ w sektorze usług należy zwrócić uwagę na wymóg zachowania dużej ostrożności w zakresie polityki państwa przyjmującego. Problem ten dotyczy szczególnie branży finansowej tego sektora. Należy przypomnieć, że jedną z głównych przyczyn występowania zjawiska kryzysów finansowych w różnych krajach było uzależnienie ich sektora finansowego od kapitału zagranicznego, niejednokrotnie o charakterze spekulacyjnym. Jeden z ostatnich przykładów stanowi chociażby kryzys azjatycki. Mniejsze gospodarki państw rozwijających się często są narażone na spekulacyjny charakter inwestycji kapitałowych, co przy braku skutecznych mechanizmów zabezpieczających może prowadzić do zachwiania równowagi gospodarczej kraju i wystąpienia kryzysu finansowego. Istnieje również niebezpieczeństwo, że jeśli zbyt wiele krajów skoncentruje się na wąskiej grupie produktów, nastąpi nadprodukcja. W efekcie wystąpi sytuacja, kiedy to wzrost eksportu nie będzie stymulował rozwoju gospodarczego w wyniku spadku cen na rynkach światowych. Podobna sytuacja może wyniknąć z ostrej rywalizacji o pozyskanie proeksportowych BIZ. Z powodu zaostrzenia się tej rywalizacji kraje mogą prześcigać się w stosowaniu jak najniższych wymagań w zakresie ochrony socjalnej i środowiska i jak najlepszych zachęt dla inwestorów. Obniżanie standardów socjalnych i ekologicznych prowadzi do pogorszenia jakości życia w krajach goszczących, a przez kraje rozwinięte jest postrzegane jako przejaw nieuczciwej konkurencji. Ważne jest zatem, aby poprawa konkurencyjności eksportu była postrzegana jako środek do osiągnięcia ostatecznego celu, którym jest rozwój gospodarczy i społeczny. Dlatego na wszystkich szczeblach polityki gospodarczej należy uważnie analizować koszty i korzyści różnych opcji, jakie stwarza przyciąganie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Powyższe analizy wskazują, że wiele krajów potrafiło wykorzystać działalność KTN do poprawy swojej konkurencyjności eksportowej i w rezultacie do ekspansji eksportu. Jednak wiele krajów, zwłaszcza rozwijających się, ciągle jeszcze ma niewykorzystany potencjał zwiększenia swojego udziału w systemie produkcji międzynarodowej oraz zwiększenia korzyści z tego udziału. W krajach tych są również ciągle niewykorzystane możliwości w zakresie zwiększenia dynamicznej współpracy. Książka_751.indb 60. 1/16/08 2:43:55 PM.

(17) Rola korporacji transnarodowych…. 61. między przedsiębiorstwami krajowymi i zagranicznymi. Pomoc krajom o niższym jeszcze poziomie rozwoju, rozwijającym się i dokonującym transformacji, w skuteczniejszej i korzystniejszej integracji ich gospodarek z ulegającą globalizacji gospodarką światową – za pośrednictwem inwestycji i handlu – jest istotną częścią międzynarodowych wysiłków, mających na celu zwalczanie ubóstwa. 7. Podsumowanie We współczesnej gospodarce światowej coraz większą rolę odgrywają korporacje transnarodowe. To właśnie ta grupa podmiotów, poprzez dokonywane przez nią inwestycje zagraniczne, w największym stopniu przyczynia się do postępu procesu globalizacji. Mimo niewątpliwego wzrostu ich udziału w wymianie międzynarodowej, trudno jest jednak o jednoznaczną ocenę wpływu, jaki działalność inwestycyjna korporacji transnarodowych wywiera na wielkość i dynamikę handlu światowego. W pewnych warunkach zagraniczne inwestycje bezpośrednie mogą bowiem zastępować tradycyjny eksport, ale mogą też kreować dodatkowe strumienie wymiany. Dynamika przepływów zagranicznych inwestycji bezpośrednich w dłuższym okresie była znacząco wyższa od dynamiki światowego eksportu, jednak w latach 2001–2003 obserwuje się odwrócenie tej tendencji. Wiele krajów, w których korporacje transnarodowe prowadzą aktywną działalność, zwiększyło znacząco udział w światowym eksporcie. Krajem, który osiągnął w ostatnim okresie największy wzrost eksportu, w dużej mierze dzięki pozyskanym bezpośrednim inwestycjom zagranicznym, są Chiny. Można stwierdzić, że w wielu krajach, które potrafiły stworzyć odpowiednie warunki w zakresie przyciągania i wykorzystania napływających inwestycji zagranicznych, działalność transnarodowych korporacji przyczyniła się do ich znaczącego sukcesu eksportowego. Dlatego wysiłki wielu rządów zmierzają w kierunku określenia wszystkich uwarunkowań i czynników BIZ oraz podjęcia działań na rzecz poprawy klimatu inwestycyjnego. Literatura Hajdukiewicz A., Możliwości rozwoju światowego handlu w świetle oceny funkcjonowania wielostronnego systemu handlowego GATT/WTO, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków 2002, nr 601. Weresa M.A., Handel zagraniczny i inwestycje bezpośrednie: substytucja czy komplementarność? [w:] Handel międzynarodowy 2002. Stan i kierunki rozwoju, Materiały X Ogólnopolskiej konferencji naukowej, red. K. Budzowski i S. Wydymus, AE w Krakowie, Kraków 2002. World Investment Report 2003, UNCTAD, www. unctad.org Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej, PWN, Warszawa 2002.. Książka_751.indb 61. 1/16/08 2:43:55 PM.

(18) 62. Agnieszka Hajdukiewicz, Adam Michalik. The Role of Multinational Corporations in the Transformation of the Global Economy and International Trade Multinational corporations are a group of companies that are the most directly and intensively involved in the globalization of economic activity, consisting in the global integration of an ever-greater number of national economies, thanks to the expansion and intensification of mutual ties (related to investment, production, trade and co-operation) and dependencies. The growing importance of this group of companies in the world economy is evidenced by their increasing number and also by their huge economic potential measured by foreign sales, asset values, employment, and the share in world export of their foreign affiliates. An increasing portion of international trade is also accounted for by trade within corporations. Neither the theory of international trade nor the theory of internationalization (international production) provide an unequivocal answer to the question: does foreign direct investment, which is the essential activity of multinational corporations, substitute or complement export? Depending on the adopted model and its assumptions, the impact of FDI on international trade can be positive or negative. The conducted analysis shows that the change in the flow of foreign direct investment over a longer period (1986–2000) was significantly greater than the change in world exports. This would seem to point to the substitution of export by foreign direct investment. However, in the recent period we have observed an acceleration in the growth of world exports and a slow-down in the rate of investment in the form of FDI. In 2003, the annual growth in exports was 16.6%, and a large part of this growth was accounted for by the exports of multinational corporations’ foreign affiliates, whose growth was in general higher than the growth in world exports. This may testify to the creation of international trade by foreign direct investment. Many countries, in which multinational corporations have a large share in exports, have achieved major success in export. The country which in recent times achieved the highest growth in its share in world exports of goods, largely thanks to the foreign investment it attracted, is China. The countries which, according to UNCTAD, had hitherto been most successful in attracting capital are Belgium, Luxembourg, Hong Kong and Ireland. The countries with the best investment potential continue to be the most highly-developed countries, i.e., the United States, Norway and Great Britain. However, many developing countries are also conducting an active pro-investment policy, whose aim is to attract FDI of a pro-export character.. Książka_751.indb 62. 1/16/08 2:43:56 PM.

(19)