Wielość podmiotów zobowiązania oraz ich zmiana według zasad europejskiego prawa umów i prawa polskiego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 809. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Michał Łuc Katedra Prawa. Wielość podmiotów zobowiązania oraz ich zmiana według zasad europejskiego prawa umów i prawa polskiego Podczas ostatniego spotkania dotyczącego zredagowania II części „Europejskich Zasad Prawa Umów” (Principles of European Contract Law, w skrócie PECL), które odbyło się w 1995 r. w Sztokholmie, Komisja Europejskiego Prawa Kontraktów uzgodniła, że prace mające na celu stworzenie szkieletu dla europejskiego projektu legislacji prawa umów powinny być kontynuowane1. Ustalono wówczas, że przedmiotem obrad Komisji opracowującej część III PECL powinny być następujące zagadnienia: zasady wielości podmiotów, przelewu wierzytelności, zmiany podmiotów po stronie dłużnej, potrącenia, przedawnienia, nieważności kontraktu, warunku oraz kapitalizacji odsetek. Komisja rozpoczęła prace nad częścią III na spotkaniu, które odbyło się w Regensburgu w grudniu 1997 r., a później aż do 2001 r. na kolejnych czterech spotkaniach uzgadniała stopniowo wspomniane zagadnienia. W konsekwencji stworzona została część III PECL stanowiąca kontynuację poprzednich dwóch części i mająca razem z nimi tworzyć podwaliny dla wspólnego europejskiego prawa kontraktów. O tym, że część III jest uzupełnieniem poprzednich części świadczy także fakt, że przy tworzeniu tej części wykorzystano definicje zawarte w poprzednich częściach PECL 2. O. Lando, Principles of European Contract Law, part III, The Hague, London, New York 1999, s. ix. 1. 2 Jak chociażby zagadnienia uregulowane w art. 7:109 w odniesieniu do instytucji potrącenia czy też art. 7:110–111, w odniesieniu do wierzytelności wspólnych, oraz art. 9:508 normujący opóźnienie w spełnieniu świadczeń pienieżnych..

(2) Michał Łuc. 66. W niniejszym opracowaniu z wyżej wymienionych zagadnień omówione zostaną te, które są związane z podmiotami stosunku umownego, a więc kwestia występowania wielości podmiotów oraz zagadnienie zmiany podmiotów stosunku zobowiązaniowego. W rozdziale 10 omówiona została problematyka wielości podmiotów stosunku zobowiązaniowego. Rozdział ten dzieli się na 2 sekcje, pierwszą dotyczącą wielości dłużników oraz drugą dotyczącą wielości wierzycieli. W artykule 10:101 rozpoczynającym sekcję 1 wprowadzono podział na zobowiązania solidarne, podzielne (odrębne) i wspólne (solidary, separate and communal obligations). Podział ten nie ma stanowić próby przedstawienia wszystkich przypadków występowania wielości dłużników – opisuje jedynie te, które mają praktyczne znaczenie albo te, które powodują teoretyczne trudności3. Autorzy tekstu części III PECL wskazali, że zobowiązania solidarne i odrębne znane są we wszystkich systemach prawnych i definiują je zgodnie z ogólnie przyjętymi założeniami (art. 10:101 ust. 1 i 2 będący „odpowiednikiem” polskich art. 366 oraz 379 kc)4, natomiast konstrukcja zobowiązania wspólnego została wyraźnie przewidziana jedynie w porządkach prawnych kilku państw5. Ze zobowiązaniem wspólnym mamy bowiem do czynienia wówczas, gdy wszyscy dłużnicy są zobowiązani do spełnienia świadczenia zbiorowego, złożonego, „zespołowego”, wymagającego ich współpracy, a wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia jedynie od wszystkich dłużników łącznie (art. 10:101 ust. 3)6. Jako przykład podaje się zobowiązanie kilku osób reprezentujących różne profesje do wybudowania domu. Chodzi tu więc o sytuację, gdy świadczenie ze względu na swą naturę może być spełnione jedynie przez kliku dłużników razem (do wybudowania domu niezbędna jest współpraca rzemieślników, inżynierów budownictwa oraz projektantów)7. W europejskich systemach O. Lando, op. cit., s. 59.. 3. Przy czym brzmienie art. 10:101 o „zobowiązaniach solidarnych”, „zobowiązaniach podzielnych” i „zobowiązaniu wspólnym” zdaje się dawać argumenty dla przedstawicieli doktryny uważających, że w wypadku solidarności mamy do czynienia z wielością zobowiązań, a nie z jednym zobowiązaniem. Pierwsze stanowisko w prawie polskim podtrzymuje A. Szpunar, Odpowiedzialność kilku poręczycieli, „Rejent” 1993, nr 12, s. 15–16, natomiast zwolennikiem drugiego jest Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania – część ogólna, 2005, s. 105, czy też K. Zawada, w: Komentarz do kodeksu cywilnego, t. I, 2005, s. 940. 4. W szczególności niemiecki system prawny, który przewiduje instytucje Gemeinschaftliche Schuld nie uregulowaną wprost w BGB, jednakże uznawaną przez niemieckie sądy oraz przedstawicieli nauki. 5. M. Pyziak-Szafnicka, w: System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, t. 5, red. E. Łętowska, Warszawa 2006, s. 282. 6. 7 W części III PECL jeszcze jeden artykuł odwołuje się wprost do zobowiązań wspólnych, mianowicie art. 10:104 wskazuje, że w sytuacji dochodzenia odszkodowania w pieniądzu za niewykonanie zobowiązania wspólnego dłużnicy ponoszą wobec wierzyciela solidarną odpowiedzialność..

(3) Wielość podmiotów zobowiązania…. 67. prawnych nierozróżniających zobowiązań wspólnych często występują, tak jak w prawie polskim (por. art. 380–383 kc), bardzo do nich zbliżone zobowiązania niepodzielne. W PECL nie uregulowano problematyki znanych w kilku europejskich państwach, w tym i w Polsce, zobowiązań in solidum. Następny artykuł wymienia okoliczności skutkujące powstaniem solidarności. Art. 10:102 wskazuje, że jeżeli kilku dłużników jest zobowiązanych do spełnienia jednego i tego samego świadczenia na podstawie tego samego kontraktu, są oni wówczas odpowiedzialni solidarnie, chyba że co innego wynika z umowy lub ustawy. W odróżnieniu od prawa polskiego, czy też prawa francuskiego przełamana została więc zasada, że „solidarności nie domniemywa się”8. Zwraca się uwagę, że „europejskie” rozwiązanie jest niewątpliwie bardziej restrykcyjne dla dłużników, tym samym lepiej chroniąc interesy wierzyciela aniżeli zasady obowiązujące w prawie polskim. Postuluje się także, aby domniemanie solidarności było przewidziane w stosunkach profesjonalnych, tak jak jest to uregulowane w prawie francuskim9. Ponadto ustęp 2 wspomnianego artykułu wprowadza znaną w prawie polskim zasadę, że jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna, rozszerzając ją jednakże także na szkody powstałe wskutek niewykonania, czy też nienależytego wykonania umowy. Ponadto w ustępie 3 znajdziemy regułę wyrażoną w art. 369 kc, wskazującą, że zobowiązanie może być solidarne, chociażby każdy z dłużników był zobowiązany w sposób odmienny. Art. 10:103 statuujący, że przy wielości dłużników zobowiązanych do świadczenia podzielnego dłużnicy zobowiązani są w częściach równych, chyba że co innego wynika z umowy lub z ustawy, także jest znany prawu polskiemu (art. 379 § 1 kc), przy czym wydaje się, iż na podstawie PECL nie da się wyrazić podobnej zasady, jaka przyjmowana jest w prawie polskim, a mianowicie, że regułą jest podzielność zobowiązania w wypadku wielości podmiotów10. Artykuły 10:105–111 wprowadzają uregulowania podobne do tych, które istnieją w prawie polskim, przy uwzględnieniu jednakże rozwiązań wynikających z oparcia się na wyraźnie wskazanej koncepcji wielości zobowiązań. Tak więc zgodnie z art. 10:105 PECL dłużnicy solidarni ponoszą jednakową odpowiedzialność, chyba że co innego wynika z łączącego ich stosunku prawnego, ewentualnie z ustawy, art. 10:106 wskazuje, że w sytuacji, gdy jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie w wysokości przekraczającej jego zobowiązanie, wówczas dłużnik, który nie świadczył (ewentualnie świadczył w niewystarczającym rozmiarze) jest zobowiązany zwrócić temu dłużnikowi, który spełnił świadczenie, to, co ten świadczył ponad swój udział. Ponadto w PECL wyrażona została identyczna 8 9. Por. art. 1202 franc. kc „La solidarite ne se presume point”, jak i art. 369 kc. M. Pyziak-Szafnicka, op. cit., s. 293. Ibidem, s. 370.. 10.

(4) Michał Łuc. 68. zasada, jak uregulowana w art. 379 § 2 kc, wskazująca, że część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między pozostałych współdłużników. Według art. 10:107 ust.1 PECL zapłata, jak i potrącenie dokonane przez jednego z dłużników solidarnych, czy też potrącenie dokonane przez wierzyciela wobec któregokolwiek z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych do wysokości dokonanej zapłaty czy też potrącenia. Zwolnienie z długu dokonane przez wierzyciela wobec jednego ze współdłużników, podobnie jak i zawarta pomiędzy nimi ugoda, zwalnia pozostałych dłużników co do tej części zobowiązania, która przypadała na dłużnika będącego beneficjentem zwolnienia lub ugody (art. 10:108). Ta sama zasada, tj. działanie tylko wobec konkretnego dłużnika dotyczy skutków przedawnienia – może z nich skorzystać jedynie ten współdłużnik, wobec którego upłynął termin przedawnienia. Należy także zauważyć, że podobnie jak w prawie polskim uregulowana została kwestia znaczenia wyroku w procesie wierzyciela z dłużnikiem solidarnym. W wypadku ustalenia przez sąd odpowiedzialności jednego ze współdłużników solidarnych względem wierzyciela orzeczenie takie nie ma skutku względem pozostałych dłużników nie biorących udziału w sporze (zgodnie z zasadą, że wyrok jest skuteczny tylko między stronami procesu – art. 366 kpc.). Na koniec omawiania wielości dłużników należy omówić regulację odnoszącą się do środków obrony przysługujących dłużnikom zawartą w ust. 1 art. 10:111. Według wspomnianego przepisu dłużnik solidarny może podnosić przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które są wspólne wszystkim dłużnikom solidarnym, wyłączając tym samym zarzuty osobiste przysługujące pozostałym współdłużnikom. Przepis ten zostaje uzupełniony przez ust. 2, który stanowi, że dłużnik solidarny może podnosić zarzuty osobiste, jakie mógłby podnieść wobec wierzyciela, w stosunku do jakiejkolwiek osoby, która żąda od tego dłużnika odszkodowania w związku z zobowiązaniem solidarnym. W sekcji 2 rozdziału 10 uregulowana została problematyka wielości podmiotów po stronie wierzyciela. I tak znowu omówione zostały pojęcia solidarności wierzycieli, wierzytelności podzielnych oraz wspólnych, przy czym podobnie jak w wypadku wielości po stronie biernej – dwa pierwsze pojęcia znane są w większości ustawodawstw europejskich, natomiast przez wierzytelność wspólną rozumiemy te wszystkie sytuacje, gdy dłużnik musi spełnić świadczenie jedynie wszystkim wierzycielom wspólnie, a jeden z wierzycieli może żądać spełnienia świadczenia jedynie na rzecz wszystkich. Jako przykłady podaje się prowadzenie wspólnego rachunku bankowego dla wspólników spółki cywilnej, czy też „wynajęcie” samochodu z kierowcą przez grupkę przyjaciół, którzy zamierzają udać się tym samochodem na wycieczkę11. Ponadto kwestię wierzytelności wspólnych normuje jeszcze art. 10:203, który przewiduje, że w sytuacji odmowy czy też 11. O. Lando, op. cit., s. 78..

(5) Wielość podmiotów zobowiązania…. 69. występującej po stronie jednego ze wspólnych wierzycieli niemożliwości przyjęcia świadczenia dłużnik może poczynić kroki wymienione w art. 7:110-111 PECL, czyli albo oddać przedmiot świadczenia do depozytu, albo zbyć go z zachowaniem należytej staranności. Podobnie jak w prawie polskim również w „Zasadach europejskiego prawa umów” regulacja solidarności czynnej jest znacznie skromniejsza. Zdecydowanie inna rola i znaczenie praktyczne powodują, że rozważania prowadzone są przede wszystkim odnośnie do solidarności biernej, ograniczając się w wypadku solidarności czynnej do określenia jej istoty i pewnych podstawowych zasad jej dotyczących. Tak więc wskazane zostało jedynie, że wierzyciele solidarni co do zasady są uprawnieni do otrzymania świadczeń o jednakowej wartości12, a wierzyciel, który otrzymał ponad swoją część, jest obowiązany zwrócić nadwyżkę pozostałym wierzycielom (art. 10:204) oraz że zwolnienie dłużnika z obowiązku świadczenia dokonane przez jednego z wierzycieli solidarnych nie ma wpływu na pozycję prawną pozostałych wierzycieli. W pozostałym zakresie zastosowano odesłanie do odpowiednich przepisów normujących sytuację prawną dłużników solidarnych (art. 10:205, ust. 2). W rozdziale 11 unormowana została problematyka przelewu wierzytelności. Art. 11:101 wprost wskazuje, że umowa przelewu może dotyczyć wierzytelności wynikającej z już istniejącej lub przyszłej umowy13, przy czym artykuł ten określa rodzaje wierzytelności, do których nie znajduje zastosowania. Ponadto wskazane zostało, że przelew może być jednym z rodzajów zabezpieczenia roszczenia (ust. 4)14. Kwestia wierzytelności przyszłych jest szczegółowiej unormowana w art. 11:102. Czytamy w nim (ust. 2), że wierzytelność przyszła wynikająca z istniejącej albo przyszłej umowy może być przedmiotem przelewu, o ile w momencie powstania, albo innym uzgodnionym przez strony, istnieje możliwość uznania, że jest ona tą wierzytelnością, która była przedmiotem przelewu. Wprost uregulowana została także możliwość dokonania przelewu, którego przedmiotem jest część podzielnej wierzytelności (art. 11:103), jednakże w takim wypadku wskazane zostało, że cedent jest odpowiedzialny wobec dłużnika za wszelkie koszty, jakie są związane z takim przelewem. Odmiennie niż art. 511 kc. „Zasady europejskiego prawa umów” nie wymagają dla przelewu żadnej formy, stanowiąc, że w szczególności fakt dokonania przelewu może być udowodniony jakimikolwiek środkami dowodowymi, nie wyłączając świadków (art. 11:104). Następna sekcja rozdziału 11 odnosi się do skutków przelewu pomiędzy cedentem a cesjonariuszem. Art. 11:201 Podobnie jak w przypadku wierzytelności podzielnych – por. art. 10:202.. 12. Tak jak w prawie polskim, por. uchwałę SN z 19.09.1997 r., III CZP 45/97, publik. OSN 1998, nr 2, poz. 22. 13. W prawie polskim taki cel przelewu jest powszechnie uznawany przez orzecznictwo, por. wyrok SN z 25.03.1992 r., III CZP 20/92, publik. OSN 1992, nr 10, poz. 185. 14.

(6) Michał Łuc. 70. wskazuje, że przedmiotem przelewu jest nie tylko sama wierzytelność, ale także wszystkie akcesoryjne prawa zabezpieczające jej wykonanie. Przelew wierzytelności istniejącej w chwili zawarcia umowy przelewu wywołuje co do zasady skutek natychmiastowy15, natomiast przelew wierzytelności przyszłej jest uzależniony od powstania wierzytelności przyszłej, jednakże z momentem jej powstania skutki przelewu następują z mocą wsteczną – od dnia zawarcia umowy przelewu, chyba że strony ustalą inny termin (art. 11:203). Art. 11:204 wskazuje do czego zobowiązuje się cedent względem cesjonariusza. Tak więc cedent jest odpowiedzialny za istnienie wierzytelności, przysługiwanie mu prawa w umówionym zakresie do przedmiotowej wierzytelności oraz braku jakichkolwiek obciążeń, które mogłyby ograniczać możliwość zaspokojenia się cesjonariusza z wierzytelności, przy czym decydujący jest moment skutecznego przeniesienia wierzytelności na cesjonariusza. Ponadto cedent zobowiązuje się wobec cesjonariusza, że nie dokona żadnych zmian w umowie, z której wynika dana wierzytelność, ani nie będzie zmieniał, bez zgody cesjonariusza, samej wierzytelności, chyba że zmiana taka była przewidziana w umowie przelewu lub została dokonana przez strony działające w dobrej wierze, a cesjonariusz nie ma racjonalnych powodów, aby się na nią nie zgodzić. Na podstawie samej umowy przelewu cedent zobowiązuje się także względem cesjonariusza do przelania na jego rzecz wszystkich praw, które mogą być przedmiotem przelewu, służą zabezpieczeniu świadczenia i nie są prawami akcesoryjnymi. W sekcji 3 opisane zostały skutki, jakie odnosi przelew wierzytelności na linii dłużnik cesjonariusz. W art. 11:301 wskazano, że przelew wierzytelności zakazany przez umowę łączącą dłużnika z cedentem (klauzula zakazująca dokonywania przelewu) lub będący w inny sposób niezgodny z umową, z której wynika przelewana wierzytelność, jest bezskuteczny wobec dłużnika, chyba że sam dłużnik udzieli zgody na dokonanie przelewu lub gdy cesjonariusz nie wiedział, ani nie powinien był wiedzieć o istnieniu zakazu16, lub też gdy przelew dotyczy wierzytelności pieniężnych wynikających z przyszłych umów. Wyjątki te mają na celu ochronę cesjonariusza i w żaden sposób nie wpływają na odpowiedzialność cedenta względem dłużnika17. Chyba, że strony inaczej postanowią.. 15. Na przykład w sytuacji, gdy klauzula zakazująca przelewania została dodana później w drodze odrębnej umowy. Podobna regulacja do wspomnianego wyjątku znajduje się w polskim kc, a mianowicie w art. 514 kc, który to stanowi, że gdy wierzytelność jest stwierdzona pismem, zastrzeżenie umowne, że przelew nie może nastąpić bez zgody dłużnika, jest skuteczne względem nabywcy tylko wtedy, gdy pismo zawiera wzmiankę o tym zastrzeżeniu, chyba że nabywca w chwili przelewu o zastrzeżeniu wiedział. 16. 17 To dłużnik jest tym podmiotem, który często jest zainteresowany, aby umieścić klauzulę o zakazie przelewania wierzytelności – nie jest w jego interesie pozostawanie w związku obligacyjnym z nieznanym mu wierzycielem..

(7) Wielość podmiotów zobowiązania…. 71. Kolejny przypadek bezskuteczności umowy przelewu wobec dłużnika opisany został w art. 11:302, który stanowi, że przelew wierzytelności, na który dłużnik nie udzielił zgody jest bezskuteczny względem niego w zakresie, w jakim odnosi się do świadczenia, które ze względu na swój charakter lub naturę związku istniejącego pomiędzy dłużnikiem a cedentem powinno być świadczone jedynie na rzecz cedenta. Inaczej przedstawiając tę kwestię, należy uznać, że chodzi o te wszystkie przypadki, gdy z uwagi na istnienie powyższych związków nie można od dłużnika racjonalnie oczekiwać, aby świadczył on na rzecz innej osoby aniżeli cedenta. Uzupełnieniem regulacji zawartych w art. 11:301–302 jest art. 11:203, który statuuje, że w wypadku przelewów bezskutecznych wobec dłużnika umowa wiąże cedenta i cesjonariusza i upoważnia cesjonariusza do wszystkiego, co cedent otrzymał od dłużnika w wykonaniu danego zobowiązania. Art. 11:303 dotyczy skutków, jakie wiążą się z faktem dokonania przelewu na sytuację prawną dłużnika. Według tego artykułu dłużnik jest zobowiązany świadczyć na rzecz cesjonariusza tylko i wyłącznie wtedy, gdy otrzymał pisemne zawiadomienie pochodzące od cedenta lub cesjonariusza, które w sposób rozsądny identyfikuje przelewaną wierzytelność i nakazuje dłużnikowi świadczyć na rzecz cesjonariusza. Uzupełnieniem tej zasady jest wskazanie, że w sytuacji gdy zawiadomienie pochodzi od cesjonariusza, dłużnik może zażądać dostarczenia w rozsądnym czasie wiarygodnego dowodu przelewu, a do czasu otrzymania takiego dowodu dłużnik może wstrzymać się ze spełnieniem świadczenia (art. 11:303 ust. 2). W sytuacji uzyskania wiadomości o dokonanym przelewie w inny sposób aniżeli opisany powyżej tylko od dłużnika zależy czy chce świadczyć na rzecz cesjonariusza, czy też wstrzyma się ze spełnieniem świadczenia aż do momentu otrzymania zawiadomienia, o którym mowa w ust. 1 art. 11:303. Należy także dodać, że podobnie jak w prawie polskim PECL chroni dobra wiara dłużnika – dopóki nie wie on o dokonanym przelewie, świadczenie spełnione na rzecz cedenta zwalnia dłużnika z jego długu. Podobnie jak w prawie polskim zasada ta dotyczy wszystkich czynności prawnych dokonanych przez dłużnika z dotychczasowym wierzycielem (odnowienie, zwolnienie z długu, zmiana warunków umowy itd.)18. Podobnie spełnienie świadczenia w dobrej wierze na rzecz osoby, która została wskazana w pisemnym zawiadomieniu o dokonanym przelewie, a nie jest cesjonariuszem, zwalnia dłużnika z jego długu (art. 11:304)19.. Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 307.. 18. Według polskiego kc, aby dłużnik mógł w tym wypadku być zwolniony z długu, pisemne zawiadomienie musi pochodzić od cedenta (art. 515 kc). 19.

(8) Michał Łuc. 72. Art. 11:305 odnosi się do sytuacji, gdy cedent scedował tę samą wierzytelność na rzecz kilku osób (np. w różnym zakresie)20. Powstaje wówczas problem, na czyją rzecz dłużnik powinien świadczyć, aby nie być zmuszonym świadczyć powtórnie tego samego świadczenia. Według wspomnianego artykułu dłużnik może wykorzystać wszelkie instytucje, które są do tego przewidziane w systemie prawnym miejsca spełnienia świadczenia (np. złożyć świadczenie do depozytu na zasadach przewidzianych w art. 467–470 kc). Art. 11:306 dotyczy miejsca spełnienia świadczenia przez dłużnika. Artykuł ten wprowadza rozróżnienia na świadczenia pieniężne oraz niepieniężne. W wypadku tych pierwszych wskazane zostało, że cesjonariusz może żądać od dłużnika, aby ten spełnił świadczenie pieniężne w innym miejscu aniżeli umówione, czy to w granicach tego samego kraju, czy też całej Unii Europejskiej. Cedent jest jednak wówczas odpowiedzialny względem dłużnika za wynikające z tego koszty. W odniesieniu zaś do świadczeń niepieniężnych cesjonariusz nie może żądać od dłużnika spełnienia tego świadczenia w innym miejscu niż wskazane w umowie łączącej dłużnika z cedentem. Art. 11:307 reguluje ważkie zagadnienie środków obrony przysługujących dłużnikowi względem cesjonariusza, jak i kwestię potrącenia. Przede wszystkim wskazane zostało, iż dłużnik może podnieść przeciwko cesjonariuszowi wszelkie zarzuty czy to wynikające z prawa materialnego, czy też procesowego odnoszące się do przelewanej wierzytelności, które dłużnik mógłby użyć przeciwko cedentowi, przy czym PECL nie zna ograniczenia przewidzianego w prawie polskim, że chodzi tu jedynie o zarzuty istniejące w chwili powzięcia wiadomości o przelewie (art. 513 § 1 kc). Ponadto w artykule tym wskazano, kiedy dłużnik może przedstawić cesjonariuszowi do potrącenia wierzytelności, jakie przysługują dłużnikowi względem cedenta. Inaczej niż w prawie polskim dopuszczalne jest przedstawienie do potrącenia cesjonariuszowi wszelkich wierzytelności, które istniały w chwili otrzymania przez dłużnika zawiadomienia o przelewie (niekoniecznie zgodnie z zasadami przewidzianymi w art. 11:303), a więc możliwość dokonania potrącenia nie jest uzależniona od momentu, gdy wierzytelność stała się wymagalna (art. 513 § 2 kc). Ostatni w sekcji 3 art. 11:308 ma na celu ochronę cesjonariusza przed wszelkimi zmianami mającymi za przedmiot wierzytelność, a dokonanymi przez dłużnika i cedenta już po otrzymaniu przez dłużnika, w jakikolwiek sposób, zawiadomienia o dokonanym przelewie. Według wspomnianego artykułu wszelkie zmiany dokonane bez zgody cesjonariusza nie mają wpływu na prawa cesjonariusza względem dłużnika, chyba że zmiany te były przewidziane w umowie przelewu lub zostały dokonane w dobrej wierze czy też cesjonariusz nie ma racjonalnych 20. O. Lando, op. cit., s. 115..

(9) Wielość podmiotów zobowiązania…. 73. podstaw, aby się im sprzeciwić. Jedyny artykuł znajdujący się w ostatniej sekcji rozdziału 11 dotyczy sytuacji, gdy mamy do czynienia z przynajmniej dwoma umowami przelewu dotyczącymi tej samej wierzytelności. Według ust. 1 wspomnianego artykułu decydujące znaczenie ma kombinacja dobrej wiary cesjonariusza oraz pierwszeństwa w zawiadomieniu dłużnika o dokonanym przelewie. Wprowadzono bowiem zasadę, że ten cesjonariusz powinien być zaspokojony przez dłużnika, którego zawiadomienie o przelewie dotarło do dłużnika najwcześniej, jeśli w chwili zawierania umowy przelewu cesjonariusz nie wiedział, ani nie miał podstaw, aby wiedzieć, że dana wierzytelność była już scedowana przez cedenta. W sytuacji, gdy dłużnik nie został zawiadomiony o dokonanych przelewach, wówczas według ust. 2, w grę wchodzi zasada qui prior est tempore potior est jure. Wskazane zostało także (ust. 3), że cesjonariusz ma pierwszeństwo nad wszelkimi wierzycielami cedenta w odniesieniu do wierzytelności będącej przedmiotem przelewu od dnia, gdy umowa przelewu staje się skuteczna, nawet wówczas gdy wierzyciele cedenta uzyskują następnie przeciwko niemu wyrok zasądzający wierzytelność. Ostatnim zagadnieniem uregulowanym w art. 11:401 jest kwestia upadłości cedenta. W sytuacji, gdy upadłość nastąpiła po dokonaniu przelewu wierzytelność nie wchodzi do masy upadłości, a cesjonariusz ma pierwszeństwo w zaspokojeniu przed wszelkimi wierzycielami czy też zarządcami masy upadłości. Następny rozdział dotyczy kwestii zmiany podmiotowej po stronie dłużnika. Art. 12:101 omawia kwestię zwolnienia pierwotnego dłużnika z długu przez wstąpienie w jego miejsce innego dłużnika następczego. Według tego przepisu, aby nastąpił skutek zwolnienia pierwotnego dłużnika konieczne jest porozumienie osoby trzeciej z dotychczasowym dłużnikiem za zgodą wierzyciela, albo umowa zawarta między osobą trzecią i wierzycielem za zgodą dotychczasowego dłużnika. W sytuacji braku zgody wierzyciela na zmianę dłużnika umowa o zwolnienie ze zobowiązania odnosi skutek jedynie pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią, nie zwalniając tym samym dłużnika z jego długu wobec wierzyciela. W takim wypadku zachodzą podobne skutki, jak unormowane w art. 392 kc21. W ust. 2 art. 12:101 wskazano wprost, że wierzyciel może wyrazić swoją zgodę na zmianę dłużnika „na przyszłość”. Niezbędne jest jednak, aby osoba trzecia wstępująca na miejsce pierwotnego dłużnika zawiadomiła wierzyciela o przejęciu długu. Na uwagę zasługuje brak wymogu formy zarówno co do umowy o przejęcie długu, jak i co do zgody (por. art. 522 k.c.)22. Art. 12:102 reguluje zagadnienie środków Choć nie ma wyraźnego przepisu w PECL, który przewidywałby taki skutek, to jednak uznaje się, że takie jest właśnie następstwo braku zgody wierzyciela; por. O. Lando, op. cit., s. 127, oraz P. Drapała w: System…, s. 851. 21. Według PECL wymagane jest jedynie, aby zgoda była wyrażona w sposób stanowczy i wyraźnie. 22.

(10) Michał Łuc. 74. obrony, jakie służą nowemu dłużnikowi oraz kwestie zabezpieczeń. Artykuł ten stanowi, że nowy dłużnik nie może powoływać się względem wierzyciela na zarzuty wynikające z umowy łączącej go z pierwotnym dłużnikiem 23. Ponadto postanowione zostało, że zwolnienie pierwotnego dłużnika z jego długu rozciąga się również na wszystkie zabezpieczenia, jakich zarówno pierwotny dłużnik, jak i jakakolwiek inna osoba (oprócz nowego dłużnika) udzielili w związku z zaciągniętym zobowiązaniem. Od tej ostatniej zasady wprowadzono jednak wyjątki. Tak więc zabezpieczenia udzielone przez osoby trzecie mogą dalej pozostawać w mocy, o ile udzielający zabezpieczenia wyrazi na to zgodę (ust. 3 art. 12:102). Ponadto wskazane zostało, że nowy dłużnik może podnieść przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które pierwotny dłużnik mógłby podnieść przeciwko wierzycielowi, przy czym brak wyraźnego stwierdzenia, że nie obejmuje to zarzutu potrącenia (jak jest to uregulowane w prawie polskim – zob. art. 524 § 1 kc), jednakże wniosek taki jest stawiany przez twórców PECL24. W sekcji 2 uregulowana została instytucja całościowego przejścia praw i obowiązków jednej ze stron dotychczasowego kontraktu (transfer of contract). Uzasadnieniem wprowadzenia niniejszej instytucji jest wskazanie, że w wypadku długoterminowych zobowiązań często dochodzi do zmiany stron umowy i konieczne staje się uregulowanie całościowego przejścia praw i obowiązków za pomocą jednej umowy, a nie za pomocą przelewu wierzytelności i przejęcia długu25. Oczywiście aby taki skutek mógł nastąpić, niezbędna jest zgoda niebiorącej udziału w czynności strony. Podsumowując, należy wskazać, że w zasadzie polskie regulacje w omawianym zakresie nie różnią się od „Zasad europejskiego prawa umów”. Na uwagę zasługuje wprowadzenie podziału na zobowiązania solidarne, podzielne i wspólne, jak i istotne polepszenie sytuacji wierzyciela w zakresie zobowiązań solidarnych (solidarna odpowiedzialność dłużników jest według PECL zasadą). Ponadto podobnie, jak w prawie polskim w „Zasadach europejskiego prawa umów” uwagę zwraca skoncentrowanie się na solidarności biernej, przy ograniczonym praktycznym znaczeniu solidarności czynnej. Na podstawie omówionych uregulowań dotyczących przelewu można wysnuć wniosek, że regulacja ta według PECL oraz prawa polskiego, opierając się na takich samych zasadach, jak brak konieczności zgody dłużnika na dokonanie przelewu, czy też na zasadach cesja nie może pogarszać W prawie polskim zasada ta jest wyrażona we względniejszej dla nowego dłużnika formie – art. 524 § 2 kc stanowi bowiem, że przejemca może powoływać wówczas te zarzuty, o których wierzyciel, najpóźniej w chwili udzielania zgody na przejęcie długu, wiedział (por. Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 315). 23. 24. O. Lando, op. cit., s. 131.. Jak zauważają twórcy PECL, instytucja ta jest czymś więcej niż tylko kombinacją przelewu wierzytelności i przejęcia długu, gdyż jest jednolitą umową powodującą, że osoba trzecia wchodzi całościowo w miejsce swojego poprzednika. 25.

(11) Wielość podmiotów zobowiązania…. 75. sytuacji dłużnika, dość wyraźnie różni się w regulacji poszczególnych zagadnień, gwarantując w wyższym stopniu aniżeli prawo polskie zapewnienie ochrony interesów dłużnika. Ponadto w PECL zostały uregulowane kwestie nieomawiane wprost w regulacji kodeksowej instytucji przelewu wierzytelności, takie jak chociażby zagadnienie konkurencji cesjonariuszy. Przedstawione kwestie pozwalają na wysunięcie wniosku, że zagadnienie zmiany podmiotowej jest w PECL unormowane w sposób bardzo zbliżony do regulacji polskiej, z różnicą w postaci specyficznej instytucji transferu całego kontraktu. The Plurality of Parties to Obligations and Changes Thereof According to the Principles of European Contract Law and Polish Law In the last phase of work aimed at laying the foundations of European Civil Law, solutions were put forward concerning issues linked with parties to obligatory (contractual) relationships. As part of this work, rules were proposed for normalising the issues of a change in the parties to a contractual relationship and the plurality of parties. The author describes the adopted solutions against the background of the relevant institutions of Polish law. In particular, he discusses the adopted division of obligations into solidary, separate and communal, and notes the differences between them. What should be emphasised is the greater protection given to the creditor’s interests in connection with the breach of the principle that “solidary liability cannot be alleged” and the treating of communal obligations as a separate category. The next two chapters deal with regulation of the institution of assignment and the substitution of new debtors. The regulations concerning assignment are complex and do not deviate significantly from the assumptions adopted in Polish law. However, we can clearly notice efforts towards protecting the interests of the debtor. As regards the regulations on contracts on the substitution of debt, what is noteworthy is the lack of requirements concerning the form of said contracts. In other respects, such contracts do not differ significantly from the principles applied in Polish law. Finally, it should be noted that the architects of the Principles of European Contract Law (PECL) proposed a conception of “assignment” that is unknown in Polish civil law, namely, the complete assignment of the rights and obligations of one of the parties to an existing contract. In summary, it should be stated that the proposed regulation does not differ significantly from the principles adopted in Polish law; the differences do not relate to the structure of the discussed institutions, but only involve greater emphasis on protecting a given party to a contractual relationship..

(12)