Maria Dayczak-Domanasiewiczowa
Dziekanowice, malowidła ścienne
Ochrona Zabytków 16/3 (62), 63-65
1963
Tarnów ,
renesanso
w e d o m y podcienio
w e R ynek nr 13, 14
Dziekanowice, m alo
widła ścienne
p rzyb u d ów k a z końca X IX w. od w schodu. Z m ien ion e b yły ró w n ież, w w ięk szo ści, p ierw o tn e ob ram ien ia ok ien n e. R ezu lta tem osta tn iej od b u d ow y b y ło o d tw o rzen ie p ierw o tn eg o ch arak teru b ry ły przez p o d w y ższen ie, obniżonej w X I X w ., k orony m u rów g łó w n e g o korp u su i b aszty. D ach zo sta ł zn aczn ie p od w y ższo n y . Z ach ow an o jed n ak za b y tk o w e e le m e n ty daw nej k o n stru k cji, jak p ierw o tn ą d łu g o ść k a len icy , kąt ok ap ów oraz d rew n ia n e w sp orn ik i. D obudów ka od w sch o d u zo sta ła rozebrana. P rzy w ró co n o d a w n e prop orcje otw orom o k ien n y m parteru. Na p iętrze w w ie lk ie j sa li od p ó łn o cy u su n ięto g o ty cy zu ją ce przezrocza z X IX w ., w p ro w a d za ją c, na p o d sta w ie ślad ów po w y ję ty c h w ęgarach , o b ram ien ia k am ien n e, n a w ią z u ją c e w o g ó l n ych form ach do ren esa n so w y ch , za ch o w a n y ch od p ołudnia i zachodu. Jed n o p r z e zrocze g o ty cy zu ją ce p o zo sta w io n o od zachodu ja k o ślad daw n ej k o n serw a cji. G anek na pod m u rów ce przed g łó w n y m w e jśc ie m od półn ocy zrek o n stru o w a n o na ogół w op arciu o stan z X IX w. Ze w zg lęd u na brak ślad ów , w sk a z u ją c y c h na p ie r w o tn e p o ło żen ie sch o d ó w na piętro, przezn aczon o podobnie jak w o k resie przed k o n serw a cją — izb ę p ó łn o cn o -w sch o d n ią p arteru na sień. D r e w n ia n e sch o d y d ra b i n ia ste z X I X w . za stą p io n o ż e lb eto w y m i z ok ład zin ą i b alu strad ą d rew n ia n ą . T ak ie ro zw ią za n ie u k ładu k o m u n ik a cy jn eg o p o d y k to w a n e zostało w z g lę d a m i p r a k ty c z n y m i. N a leży jed n ak liczyć się z m o żliw o ścią p ierw o tn eg o p o łą czen ia z p iętrem za p o śred n ictw em z ew n ętrzn y ch sch od ów d rew n ia n y ch , u m ieszczon ych p rzy p u szcza ln ie p rzy p ra w ie b ezok ien n ej e le w a c ji w sch o d n iej. W p ó łn ocn ych p o m ieszczen ia ch p a r teru oraz nad całym p iętrem zrek o n stru o w a n o strop y d rew n ian e. W b ieżą cy m roku p rzy stęp u je się do prac k o n serw a to rsk ich przy m a lo w id ła ch w n ętrza . P race nad u p orząd k ow an iem otaczającego teren u są w sta d iu m op racow an ia.
P ro jek t a r ch itek to n icz n o -k o n serw a to rsk i w y k o n a ł O ddział K ra k o w sk i PK Z (p rojek tan t — m gr inż. arch. J. S m ólski).
Z a ło żen iem k o n serw a to rsk im dla obu b u d y n k ó w b yło o d sło n ięcie z a b y tk o w y ch e le m e n tó w b ryły, u k ładu p rzestrzen n eg o i w y str o ju p la sty czn eg o . W 1962 r. u k o ń czono prace przy dom u R y n ek 14, a za a w a n so w a n o w dom u R y n ek 13. P rzez w y bu rzen ie p ó źn iejszy ch p rzem u row ań o d sło n ięto p ełn ą form ę p rzestrzen n ą u k ła d ó w k o m u n ik a cy jn y ch , p o m ieszczeń sk le p o w y c h a przede w sz y stk im p od cien i. Z gru zo- w a n ie fila r ó w m ięd zy a rk a d o w y ch sp o w o d o w a ło k o n ieczn o ść ich p rzem u ro w a n ia oraz za ło żen ia ru sztu o d ciążającego z d w u teo w y ch b elek ż e lb eto w y ch nad sk le p ie n ia m i
podcieni.
C zęściow o za ch o w a ły się d aw n e ty n k i, jed n ak że bez śla d ó w ja k ic h k o lw ie k m a lo w id eł. Z ach ow ała się n a to m ia st p raw ie w ca ło ści i zo sta ła o d sło n ięta p ierw o tn a k am ien iark a ren esa n so w a . S k ła d a ją s ię na n ią w sp o rn ik i sk le p ie ń , p o rta l b ram y w ja zd o w ej (ryc. 3) i są sied n ie okno ark ad ow e w dom u pod n u m erem 14, a tak że części w ęg a ró w ok ien d a w n y ch sk le p ó w pod nr 13 i 14. W sie n i d om u nr 14, obok zn an ych d aw n iej portali sk lep ó w i p iw n ic, o d sło n ięto rzeźb ion e w sp o r n ik i ponad boczn ym i sed ilia m i. W k a m ien ia rce tej w y stę p u ją m o ty w y ro ślin n e (rozety) i p le cionka oraz m a n iery sty czn e p ersp ek ty w iczn ie u jęte m o ty w y a rch itek tu ry . W id ocz ny je s t zw ią zek ty ch m o ty w ó w z k a m ien ia rk ą dom u R yn ek 20, d a to w a n ą na 1568 r. K am ien iark a w y k o n a n a je s t z k a m ien ia p iń czd w sk iego, a jej u szk o d zen ia o g ra n i czają się do u b y tk ó w poch od zen ia m ech a n iczn eg o . U zu p ełn io n o ją ta s z la m i ty lk o w m ie jsc a c h w y m a g a ją c y c h w zm o cn ien ia k o n stru k cy jn eg o , p o z o sta w ia ją c resztę bez u zu p ełn ień . W o d resta u ro w a n y ch w n ętrza ch za sto so w a n o za m k n ięcia o tw o ró w ram am i żela z n y m i z p rzeszk len iem d u żym i szy b a m i b ez p o d zia łó w , co d ało bardzo k o rzy stn e z e sta w ie n ie z u szkodzoną k am ien iark ą. B ardzo p o z y ty w n y w y n ik e k sp o n o w a n ia p od cien i o b yd w u dom ów u zasad n ia w p ełn i d ą żen ie do o d sło n ięcia p od c ie n i w dom ach R yn ek 2, 3 i 5. Z ab ieg ten , w dużej m ierze, p rzy w ró ci za b u d o w ie ry n k o w ej jej re n e sa n so w y charakter.
M a low id ła p ierw o tn eg o p rezb iteriu m ro m a ń sk ieg o k ościoła p a ra fia ln eg o w D z ie k a n o w ica ch (pow . M yślen ice), p. w . św . M arii M agd alen y i św . M ik ołaja — X II w ., od k ryto w 1958 r. P race k o n serw a to rsk ie, pod k ieru n k iem prof. dr. J. E. D u tk ie w i cza w y k o n a ła art. kons. Z. M ed w eck a, przy w sp ó łu d zia le art. k ons. S. K o zło w sk iej. K o n se r w a c ję u k ończono w 1961 r.
M alow id ło za ch o w a ło się w e fra g m en ta ch na ścian ach , oporach n ie za ch o w a n eg o sk le p ie n ia oraz na p odłuczu tęczy. W ystęp u je ono w dw óch w a r stw a c h : 1 — w p o staci n ie w ie lk ic h , m a ło czy teln y ch fr a g m e n tó w na ścia n ie p o łu d n io w ej i na p od łu czu tę c z y w y k o n a n e je s t w tech n ice fresk u su ch eg o na pob iale w a p ie n n e j; 2 — za ch o w a n e w w ię k sz y c h fra g m en ta ch u k azu je sc e n y z cy k lu m ło d o ści C h rystu sa, tj.
Z w ia s to w a n ie n a ś c ia n ie w s c h o d n ie j (ryc. 4) i H o łd T rz e c h K ró li n a ś c ia n ie p ó ł n o c n e j o ra z n a p o d łu c z u tę c z y n ik łe f r a g m e n ty a d o r a c ji s y m b o lu C h r y s tu s a p rz e z a rc h a n io łó w . M a lo w id ło w y k o n a n e w te c h n ic e f r e s k u m o k r e g o n a c ie n k ie j, g ła d z o n e j z a p r a w ie k r z e m ie n n o - w a p ie n n e j; u tr z y m a n e w z a s a d n ic z y c h b a r w a c h u g ru , c z e r w ie n i, ró żu , n ie b ie s k ie j i z ie le n i je s t p o d m a ló w k ą . N ie z a c h o w a ła się w a r s t w a w y k o ń c z e n io w a , w y k o n a n a z a p e w n e w te c h n ic e k a z e in o w e j lu b te m p e ro w e j. P ie r w s z a f a z a p r a c k o n s e r w a to r s k ic h p o le g a ła n a m e c h a n ic z n y m u s u n ię c iu p o b ia ł (X V II— X V I I I w .) p o k r y w a ją c y c h m a lo w id ło , n a s tę p n ie w y k o n a n o z a b ie g R yc. 5. C zchów , k o śció ł N. P . M a rii, f r a g m e n t m a lo w id ła śc ia n y w s c h o d n ie j (X IV w.), s ta n p rz e d k o n s e r w a c ją (fot. R. K o zło w sk i) R yc. 6. C zchów , k o śció ł N. P . M a rii, f r a g m e n t m a lo w id ła śc ia n y w sc h o d n ie j (X IV w.), s t a n po k o n s e r w a c ji (fot. R. K o zło w sk i)
Czchów,
malowidła
ścienne
Ryc. 7. W iślica, k o le g ia ta, f r a g m e n t m a lo w id ła n a śc ia n ie p o łu d n io w e j, s ta n p rz e d k o n s e r w a c ją (fot. P K Z K ra k ó w )Wiślica, freski ruskie
z początku X V w.
z d ję c ia ro z lu ź n io n e j w a r s t w y n a r z u t u d ru g ie g o m a lo w id ła i o sa d z e n ie je j z p o w ro te m n a p o lim e r o c ta n u w in y lu . P r z y j ę to z a s a d ę z a c h o w a n ia je d y n ie s ta n u is tn ie ją c e g o , b e z r e k o n s tr u k c ji. W m ie js c a c h u b y tk ó w m a lo w id ła i v / y p r a w y o d czy szczo n o cio so w y w ą te k ro m a ń s k i.
M a lo w id ła ś c ie n n e p r e z b i te r iu m k o ś c io ła N. P. M a rii w C z c h o w ie (pow . B rzesk o ), śc ia n a w sc h o d n ia — p r z e d s ta w ie n ia a le g o ry c z n e i h is to ry c z n e , X IV w. (ryc. 5, 6). P r a c e k o n s e r w a to r s k ie p o d k ie r u n k ie m a r t. k o n s. R. K o z ło w sk ie g o p r z e p ro w a d z ił w 1962 r. z e sp ó ł a r t y s tó w k o n s e r w a to r ó w w s k ła d z ie : E. N o w o ta rs k a , I. Ś w ię c ic k a , A. W itk o w s k i, H. Z a r y c h t a i T. Ż u rk o w s k a . M a lo w id ła te w p o c z ą tk a c h X X w ie k u k o n s e r w o w a n e b y ły p rz e z a rt. m a l. J . M a k a re w ic z a , k tó r y w d u ż e j m ie r z e p r z e o b r a z ił ich w y ra z a r ty s ty c z n y . A k tu a l n ie p ro w a d z o n e p ra c e p o le g a ły n a u tw a r d z a n i u ro z s y p u ją c e j się z a p r a w y p ia s k o w o - g lin ia n o - w a p ie n n e j i p r z y tw ie r d z a n i u je j do w ą tk u k a m ie n n e g o o ra z n a o czy szcze n iu p o w ie rz c h n i m a lo w id e ł z w y k w itó w w ę g la n u w a p n ia , p le ś n i i, w m ia r ę m ożności, z p rz e m a ló w e k . P r z y p u n k to w a n iu i r e k o n s tr u o w a n iu u b y tk ó w p r z y ję to z a sa d ę k ła d z e n ia p o d m a ló w k i ja ś n ie js z e j i m n ie j in te n s y w n e j od a u te n t y k u , n a k tó r ą n a k ła d a n o p io n o w e k re s k i, n a w ią z u ją c e k o lo r e m do o ry g in a łu . Ic h g ru b o ś ć i g ęsto ść s to p n io w a n o w e d łu g z a s a d y d y s ta n s u o p ty c z n e g o : c ie n k ie i g ę sto ro z m ie sz c z o n e w n a jn iż s z y c h p a r t ia c h śc ia n , w m i a r ę w y so k o śc i, tj. o d le g ło śc i od p a trz ą c e g o , p o g r u b i a ją się, z w ię k s z a ją c z n a c z n ie o d s tę p y . S p o só b te n p o z w a la n a o d ró ż n ie n ie p u n k to w a n y c h lu b r e k o n s tr u o w a n y c h p a r t i i n a w e t ze sto s u n k o w o z n a c z n e j o d leg ło ści od oka. J a k o s p o iw a do p u n k to w a n ia u ż y to k o p o lim e r u o c ta n u w in y lu i e te r u e ty lo w o - w in y lo w e g o w p o s ta c i z e m u lg o w a n e j. P o n a d to w u b ie g ły m r o k u w z m o c n io n o i u tw a rd z o n o z a s tr z y k a m i w a r s t w ę n a r z u t u n a śc ia n ie p ó łn o c n e j i (częściow o) p o łu d n io w e j p r e z b ite r iu m .
O d sło n ię te n a s k u te k d z ia ła ń w o je n n y c h w 1915 r. i n a s tę p n ie p rz y o k a z ji o d b u d o w y k o le g ia ty w o k re s ie 1918— 1930 r. W la ta c h 1926 do 1931 b y ły częściow o k o n s e r w o w a n e . O d 1959 r. k o n s e r w a c ję p rz e p r o w a d z a O d d z ia ł K r a k o w s k i P K Z . D o k u m e n ta c ję h is to ry c z n ą w y k o n a ła d r A. R ó ż y c k a -B ry z e k . M a lo w id ła p o k r y w a ją c e p ie r w o tn ie ś c ia n y i s k le p ie n ia p r e z b ite r iu m z a c h o w a ły się ty lk o c zęścio w o w a b s y d z ie , n a ś c ia n a c h i łu k u tęc z o w y m . W ie lk ą i n ie p o w e to w a n ą s t r a t ą s ta ła się ro z b ió rk a w o k re s ie w y ż e j w y m ie n io n e j o d b u d o w y b a rd z o z n iszczo n e g o s k le p ie n ia p re z b ite r iu m , k tó r e g o , p rz y ó w c z e sn y c h m o ż liw o śc ia c h te c h n ic z n y c h , n ie z d o ła n o u ra to w a ć . P o k r y w a ją c e je m a lo w id ło zd o b iły n a p is y ru s k ie . F r a g m e n ty p o lic h ro m ii s k le p ie n ia z d ję to w p r a w d z ie p rz e d je g o ro z b ió rk ą (zob. T. S z y d ło w sk i. O o d b u d o w ie k o le g ia ty w iś lic k ie j; V. M olé, K ilk a u w a g o m a lo w id ła c h ś c ie n n y c h w W iślicy , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w S z tu k i” cz .1, z. 1—4, W a rs z a w a 1930/31). N ig d y je d n a k ty c h z n ik o m y c h r e s z te k n ie o sa d z o n o n a n o w y m s k le p ie n iu . Z a c h o w a n e f r a g m e n ty m a lo w id e ł ś c ie n n y c h (ryc. 7) p r z e d s ta w ia ją w u k ła d z ie w ie lo s tre f o w y m
