Biuletyn polonijny

Stanisław Piech, Krystyna

Ludzińska, Józef Bakalarz

Biuletyn polonijny

Collectanea Theologica 55/3, 169-183

1985

55 (1985) fa se . I I I

BIULETYN POLONIJNY

Z a w a r to ś ć : I. O P IE K A N A D E M IG R A N T A M I W D IE C E Z JI T A R N O W S K IE J. 1. E m ig ra c ja z te r e n u d iece zji. — 2. O rg a n iz o w a n ie d u s z p a s te r s tw a e m ig r a n ­ tów .· — 3. L is ty p a s te r s k ie b p a L. W ałęg i. — 4. F o rm y d u s z p a s te r s tw a e m i­ g ra n tó w . II . S Z K O L N IC T W O P O L S K IE W W IE L K IE J B R Y T A N II. 1. H is to ­ r i a s z k o ln ic tw a p o lsk ieg o . — 2. O b e c n y s t a n s z k o ln ic tw a p o lsk ieg o . — 3. P o l­ s k ie o rg a n iz a c je o św ia to w e . — 4. W n io s k i *. I. O P IE K A N A D E M IG R A N T A M I W D IE C E Z J I T A R N O W S K IE J (1876— 1914) U s c h y łk u X IX i n a p o c z ą tk u X X w . d ie c e z ja ta r n o w s k a b y ła , w s k u te k z a c o fa n ia g o sp o d a rc z e g o z a b o ru a u s tria c k ie g o , te r e n e m n a jlic z n ie js z e j i n a j ­ b a r d z ie j g o rą c z k o w e j e m ig ra c ji z a ro b k o w e j lu d n o ś c i1. P o s ia d a ła o n a te ż n a w y s o k im p o zio m ie z o rg a n iz o w a n e d u s z p a s te rs tw o e m ig ra n tó w , z d e c y d o w a n ie w y ró ż n ia ją c e j ą sp o ś ró d p o z o sta ły c h d ie c e z ji g a lic y js k ic h . Z te g o w z g lę d u w a r to n a je j p rz y k ła d z ie p rz y jrz e ć się d z ie łu e w a n g e liz a c ji e m ig ra c ji z a ro b ­ k o w e j z G a lic ji. 1. E m ig ra c ja z te r e n u d ie c e z ji R u c h e m ig ra c ji z a m o rs k ie j, z a p o c z ą tk o w a n y w G a lic ji w 1873 r. w r e jo ­ n ie J a s ła i B iecza, z a ta c z a ł c o ra z sz e rs z e k rę g i, s k o ro ju ż w 1876 r. K o n sy - s to r z ta r n o w s k i w S ło w ie o m is ja c h p o ls k ic h w P ó łn o c n e j A m e r y c e dość szczeg ó ło w o w s k a z a ł d u s z p a s te rz o m sp o só b p o s tę p o w a n ia w ce lu p o w s tr z y ­ m a n ia e m i g r a c j i 2. W o s ta tn im d z ie się c io le c iu X IX s tu le c ia g o rą c z k a e m ig r a c y jn a o g a rn ę ła ju ż p r a w ie c a ły o b sz a r d ie c e z ji3. W e d łu g a n k ie ty K o n s y s to rz a w s p r a w ie w y ­ c h o d ź s tw a z 1907 r. n a jlic z n ie js z e w y c h o d ź stw o z a m o rs k ie p o s ia d a ły d e k a n a ty p ó łn o c n o -w s c h o d n ie : m ie le c k i (5952 e m ig ra n tó w — 11,8% ogółu w ie rn y c h ) i d ą b ro w s k i (4863 — 8,2%). Z w ie lu p a r a f ii e m ig r a c ja t a b y ła b a rd z o z n a c z ­ n a : G a w łu sz o w ic e (ok. 1500 e m ig ra n tó w — 26,9%), B o le sła w (1500 — 18,8%), Ł ą c z k i K u c h a r s k ie (1000 — 18,6%), O le sn o (1000 — 13,3%) i S z c zu cin (1300 — 12,9%).

E m ig ra n c i w ę d r u ją c y za o c e a n k ie r o w a li się p rz e d e w s z y s tk im do S ta ­ n ó w Z je d n o c z o n y c h , w z n a c z n ie m n ie js z y m z a k re s ie e m ig ro w a li do B ra z y lii i K a n a d y . W y c h o d ź stw o do S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , p o d o b n ie j a k c a ła e m i­ g r a c j a p o ls k a z G a lic ji w ty m k ie r u n k u , m ia ło c h a r a k t e r c zaso w y , a ty lk o część e m ig r a n tó w o s ie d la ła się ta m n a sta łe . N a to m ia s t do B ra z y lii i K a ­

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u je s t k s. J ó z e f B a k a l a r z T C h r., L u b lin . 1 L. W a ł ę g a, A r c h a n io ł R a fa ł, c z y li li s t p a s te r s k i o w y c h o d ź s tw ie , T a r ­ n ó w 1906, 48. 2 S ło w o o m is ja c h p o ls k ic h w P ó łn o c n e j A m e r y c e , C u r r e n d a 20 (1876) 162— 164. 3 A rc h iw u m D ie c e z ja ln e w T a rn o w ie (A DT), P ro th o c o llo n g e s to r u m c o n ­ s is to r ii E p isc o p a lis T a r n o v ie n s is 1890, n r 601, 684, 899, 913—914, 919—923, 931, 934, 949, 952—953, 978— 980, 1010, 1068, 1072, 1129, 1176, 1319; J . K l e s z c z y ń - s к i, 'W y c h o d źstw o z G a licji, P rz e g lą d E m ig ra c y jn y 2 (1893) 197.

n a d y w y je ż d ż a n o z a z w y c z a j n a sta łe . W A m e ry c e e m ig ra n c i s z u k a li z a ro b k u g łó w n ie w d u ż y c h a g lo m e ra c ja c h p rz e m y s ło w y c h s ta n ó w : N o w y J o r k , M a s s a ­ c h u s e tts , P e n s y lw a n ia i Illin o is (C hicago). P o z o s ta w a li ta m z w y k le tr z y la ta , p o cz y m z z a ro b io n y m i d o la r a m i w r a c a li do O jczy zn y . N a te r e n ie d ie c e z ji ta r n o w s k ie j o b o k w y c h o d ź s tw a z a m o rs k ie g o p ły n ę ła je s z c z e w ię k s z a rz e k a e m ig ra c ji se z o n o w e j. N a jw c z e śn ie jsz a , b o s ię g a ją c a p ie r w s z e j p o ło w y l a t 7 0 -ty ch X I X w . b y ła e m ig ra c ja se z o n o w a n a Ś lą s k C ie ­ s z y ń s k i i W ę g ry , sz c zeg ó ln ie z d e k a n a tó w p o łu d n io w y c h i z a c h o d n ic h . P o 1890 r. ro z w in ę ło się te ż m a s o w e w y c h o d ź stw o do N ie m ie c , D a n ii i S zw ecji, a od 1908 r . do F r a n c ji.

W m ig r a c ja c h sezo n o w y c h , n ie w y m a g a ją c y c h w ię k sz y c h n a k ła d ó w p ie ­ n ię ż n y c h , b r a ł y u d z ia ł zw ła sz c z a u b o ższe w a r s tw y ch ło p ó w . N a jw ię k s z e n a ­ tę ż e n ie e m ig r a c ji se z o n o w e j n o to w a ły d e k a n a ty z a c h o d n ie : w o jn ic k i (3607 e m ig r a n tó w — 9,2%), b rz e s k i (1783 — 7,0%) i b o c h e ń s k i (2639 — 4,6%). N a j­ w ię k s z e w y c h o d ź stw o se z o n o w e w s to s u n k u do lic z b y w ie r n y c h n o to w a ły w 1907 r . p a r a f ie : G o s p rz y d o w a (2400 e m ig r a n tó w — 29,8% w ie rn y c h ) i S zcze­ p a n ó w (2000 — 24,6%).

M aso w o e m ig ro w a ły k o b ie ty p rz e d e w s z y s tk im do r o b ó t r o ln y c h w D an ii, S a k s o n ii i S z w e c ji. N a jlic z n ie js z a e m ig r a c ja se z o n o w a k ie r o w a ła się do k r a ­ jó w n ie m ie c k ic h , g d z ie w e d łu g a n k ie t y k o n s y s to rz a p ra c o w a ło w 1907 r. około 14 ty s. e m ig ra n tó w . „N a S a k s y ” ro k ro c z n ie w ę d ro w a ły n ie je d n o k r o tn ie c a łe ro d z in y . Z e w z g lę d u n a s to s u n k o w o w y s o k ie z a ro b k i n a jc z ę ś c ie j w ę d ro w a n o do P r u s , g d zie w o w y m r o k u p ra c o w a li e m ig ra n c i z 67 p a ra f ii. W m n ie js z y m z a k re s ie e m ig ro w a n o do S a k s o n ii (52 p a ra f ie ), n a Ś lą s k P r u s k i (23), w P o ­ z n a ń s k ie (13) i do H a n n o w e ru (13). P o p u la r n e b y ły ta k ż e m ig ra c je sezo n o w e do D a n ii (56). W y c h o d ź stw o n a te r e n ie d ie c e z ji ta r n o w s k ie j m ia ło w ię c c h a r a k t e r ż y ­ w io ło w e g o r u c h u m a so w e g o . W e d łu g w s p o m n ia n e j a n k ie t y w y c h o d ź s tw o z a ­ m o r s k ie i se z o n o w e p o c h ło n ę ło r a z e m w 1907 r. o k o ło 45 ty s. osób, czy li b li­ sk o 6% o g ó łu w ie r n y c h 4. Z e w z g lę d u n a b r a k d o k ła d n y c h d a n y c h lic z b o ­ w y c h z w ie lu p a r a f ii o w y c h o d ź stw ie , c y f r a ta w y d a je s ię z b y t n is k a i n a l e ­ ż a ło b y j ą p o d n ie ś ć n a w e t do około 70 ty s. e m ig ra n tó w , czy li b lis k o 10% o g ó łu lu d n o ś c i k a to lic k ie j.

W e d łu g d a n y c h a n k ie ty n a jw ię c e j n a s k u te k e m ig ra c ji u c ie r p ia ły d e k a ­ n a ty : m ie le c k i ( u t r a ta 13,6% k a to lik ó w ), d ą b ro w s k i (11,4%), w o jn ic k i (10,5%) i b rz e s k i (8,4%). W s k a li o g ó ln o d ie c e z ja ln e j n a 192 p a r a f ie i w d k a rie p a r a ­ f ia ln e w 1907 r. aż 33 (17,2%) u tr a c iło n a s k u te k e m ig ra c ji p o n a d 10% sw e g o s t a n u oso b o w eg o , w ty m 16 p o n a d 15%. N a jlic z n ie js z ą e m ig ra c ję w s to s u n k u do lic z b y p a r a f ia n n o to w a ły : G o s p rz y d o w a (29,8%), C m o las (28,7%), G a w łu ­ sz o w ic e (26,9%), S z c z e p a n ó w (24,6%) i Ł ą c k o (20,8% )5.

P o d k o n ie c X IX s tu le c ia w ła d z e a d m in is tr a c y jn e i k o ś c ie ln e w G a lic ji w s z e lk im i ś r o d k a m i s t a r a ły się p o w s tr z y m a ć w y c h o d ź stw o . W d ie c e z ji t a r ­ n o w s k ie j n a jw ię c e j u w a g i te j a k c ji p o św ię c ił k s. b p J ó z e f P u k a l s k i (1852— 1885), k tó r y ży w o a n g a ż o w a ł się w e w s z y s tk ie te g o ro d z a ju in ic ja ty w y rz ą d o w e , a n a w e t n a p is a ł s p e c ja ln y li s t p a s t e r s k i w s p r a w ie p o w s tr z y m a n ia e m ig r a c ji do A m e ry k i (1880)e. W sz e lk ie je d n a k p r ó b y z a h a m o w a n ia te g o r u ­ c h u , z ro d z o n e g o z n ę d z y c h ło p s k ie j w w a r u n k a c h p r z e lu d n ie n ia w s i i zaco­ f a n ia g o sp o d a rc z e g o k r a j u , n ie o d n o siły s k u tk u . W y ch o d ź stw o , p r z y b ie r a ją c e z k a ż d y m ro k ie m c o ra z sze rsz e ro z m ia r y , u p a d ło d o p ie ro z c h w ilą w y b u c h u I w o jn y św ia to w e j.

4 A D T , A c ta C o n s is to rii E p isc o p a lis T a m o v ie n sd s (A c ta C ET ) 1907. A n k i e ­

ta o w y c h o d ź s t w i e ; S. P i e c h , E m ig r a c ja i o p ie k a d u s z p a s te r s k a n a d e m i­ g r a n ta m i w d ie c e z ji ta r n o w s k ie j w la ta c h 1876— 1914, K ra k ó w 1981, 103— 109, 119— 122, 154— 157, 184r—186. 5 A D T , A c ta C E T 1907. A n k ie t a o w y c h o d ź s tw ie ; S. P i e c h , d z. c y t., 239__242

.

« C u r r e n d a 24(1880) 65— 67. 2 7 0 B IU L E T Y N P O L O N IJN Y

2. O rg a n iz o w a n ie d u s z p a s te r s tw a e m ig ra n tó w

a. K o n g r e g a c j e d z i e k a n ó w i k s i ę ż y

W ra z z m a s o w y m w y c h o d ź s tw e m do p a r a f ii w c h o d z iły z o b o ję tn ie n ie r e l i­ g ijn e i z e p su c ie m o r a ln e , d la te g o d u s z p a s te rz e dość w c z e śn ie z aczęli d o s trz e ­ g ać k o n ie c z n o ść z o rg a n iz o w a n ia o d p o w ie d n ie j o p ie k i d u s z p a s te rs k ie j n a d e m i­ g r a n ta m i. N a jw c z e ś n ie js z e w y s iłk i w ty m z a k re s ie n a le ż y o d n o to w a ć w o d ­ n ie s ie n iu do n a js ta r s z e j e m ig ra c ji n a Ś lą s k C ie sz y ń s k i i W ęg ry . W 1897 r. z e b ra n i n a k o n g re g a c ji k się ż a d e k a n a tu łą c k ie g o w y s tą p ili z w n io s k ie m , a b y d u s z p a s te rz e z a c h ę c a li w y c h o d ź c ó w do p rz y ję c ia s a k r a ­ m e n tó w św . w sw o im k o śc ie le p a r a f ia ln y m p rz e d w y ru s z e n ie m w d ro g ę, a b y p o u c z a li ic h i p rz e s trz e g a li p rz e d n ie b e z p ie c z e ń s tw a m i z a g ra ż a ją c y m i ic h w ie ­ rz e i m o r a ln o ś c i p o z a g ra n ic a m i k r a j u . N a d ro g ę p o w in n i o n i u d z ie lić im b ło g o s ła w ie ń s tw a i u tr z y m y w a ć z n im i k o re s p o n d e n c ję . P o n a d to w y s tą p ili z p ro p o z y c ją , a b y w B u d a p e sz c ie , g d zie w c e g ie ln ia c h i in n y c h f a b r y k a c h p r a ­ c o w a ły s e tk i e m ig ra n tó w , zw ła sz c z a z g ó rs k ic h te r e n ó w d iece zji, z o rg a n iz o ­ w a ć d la n ic h re k o le k c je lu d o w e . P o s tu lo w a n o , b y k się ż a d e k a n a tu b o c h e ń ­ s k ie g o z a ję li się ro z p o w sz e c h n io n y m n a ta m ty m te r e n ie w y c h o d ź s tw e m n a Ś lą s k C ie sz y ń s k i o ra z a b y do e m ig r a n tó w z a tr u d n io n y c h w k o p a ln ia c h Z a ­ g łę b ia O s tr a w s k o - K a r w iń s k ie g o w y s y ła ć „o d c zasu do c z a su m is jo n a rz a , k tó r y b y im g ło s ił n a u k i i s łu c h a ł s p o w ie d z i” 7.

N a k o n f e r e n c ji d z ie k a n ó w w 1903 r. z e b ra n i ta m d u s z p a s te rz e s tw ie rd z ili, że r u c h u e m ig ra c y jn e g o n ie m o ż n a p o w s trz y m a ć , a le tr z e b a w s z e lk im i sp o ­ s o b a m i z m n ie js z y ć złe s k u tk i, ja k ie ze s o b ą n ie s ie . W ty m c e lu k o n f e r e n c ja z a le c a ła p rz y g o to w a ć w y c h o d z ą c y c h p rz e z sp o w ie d ź , o d p o w ie d n ią n a u k ę i z a ­ p is a n ie do b r a c tw a . M ło d y ch i n ie d o ś w ia d c z o n y c h p o le c a ła o d d a ć p o d o p ie ­ k ę s ta r s z y c h i u czciw y ch . U s iln ie n a le g a ła , a b y ze w z g lę d u n a n ie b e z p ie ­ c z e ń s tw o z g o rs z e n ia , e m ig ra n c i s z u k a li z a ro b k u ty lk o u k a to lik ó w . R a d z iła , a b y e m ig ra n c i u tr z y m y w a li k o re s p o n d e n c ję z p ro b o s z c z e m i ro d z in ą . Z a le ­ c a n o te ż d u sz p a s te rz o m n a w ią z y w a ć k o n ta k ty z p ro b o s z c z a m i z a g ra n ic z n y m i w s p r a w ie ży cia re lig ijn o -m o ra ln e g o s w y c h p a r a f ia n n a o b czy źn ie. K o n fe ­ r e n c ja d z ie k a n ó w w s k a z y w a ła , że b a rd z o p o ż y te c z n ą rz e c z ą j e s t czę ste w s p o ­ m in a n ie w y c h o d ź c ó w w k a z a n ia c h i p o le c a n ie ic h m o d litw o m w ie rn y c h . N a ­ k a z y w a ła ro z to c z y ć b a c z n ą k o n tr o lę n a d tzw . a m e r y k a n k a m i, tj. m ło d y m i k o ­ b ie ta m i, k tó r y c h m ę ż o w ie p ra c o w a li w A m e ry c e , a b y d o tr z y m y w a ły w ie r n o ­ śc i m a łż e ń s k ie j. W s p r a w ie p o w ra c a ją c y c h do o jczy z n y k o n f e r e n c ja t a p o ­ s t a n a w ia ła : „ P o w ra c a ją c y c h w y c h o d ź c ó w n a le ż y o to czy ć c z u jn ą o p ie k ą , z a le ­ cić im sp o w ie d ź i c z u w a ć , b y n ie s z e rz y li w ś ró d p a r a f ia n z g u b n y c h z a s a d i p r z e w r o tn y c h p o g lą d ó w i n ie s ia li z g o rs z e n ia n ie m o ra ln y m ż y c ie m ” 8. b. A n k i e t y w s p r a w i e w y c h o d ź c ó w A k c ja p o ls k ic h ro b o tn ik ó w g a lic y js k ic h w B e u e rb e rg u w B a w a r ii d o p o ­ m in a ją c y c h s ię w 1906 r. o p o ls k ą o p ie k ę p a s to r a ln ą i p o w s ta ły w z w ią z k u z ty m p ro b le m f in a n s o w a n ia d u s z p a s te r s tw a p o ls k ie g o z a g ra n ic ą , s k ło n iły o r d y n a r ia t y b is k u p ie d ie c e z ji g a lic y js k ie j do ro z p is a n ia w 1907 r. a n k ie ty w s p r a w ie w y c h o d ź stw a . W d ie c e z ji ta r n o w s k ie j a n k ie ta t a z a w ie ra ła ty lk o d w a p y ta n ia : il u p a r a f ia n u d a ło się n a e m ig ra c ję i w ja k ic h m ie js c o w o śc ia c h p r a c u ją 9. O d p o w ie d z i a n k ie to w e u k a z a ły , o m ó w io n e p o w y ż e j, n ie z w y k łe ro z m ia r y te g o r u c h u n a te r e n ie d ie c e z ji. N ie b y ło p r a w ie p a r a f ii, k tó r a b y n ie u c z e s t­

7 K o n g re g a c je d e k a n a ln e w 1897, C u r r e n d a 42 (1898) 43— 45.

8 S p r a w o z d a n ie z k o n fe r e n c ji X X d zie k a n ó w ... 1903, C u r r e n d a 48 (1904) 22. 9 A D T , A c ta C E T 1907 A n k ie ta o w y c h o d ź s tw ie .

B IU L E T Y N P O L O N IJN Y

n ic z y ła w w y c h o d ź stw ie . W z ro s t teg o r u c h u n a s u w a ł k o n ie c z n o ść s p e c ja ln e g o i szczeg ó ło w eg o ro z p a tr z e n ia p ro b le m ó w d u s z p a s te rs k ic h z n im z w ią z a n y c h .

W ty c h w a r u n k a c h n a z je ź d z ie d z ie k a n ó w w 1910 r. b p L e o n W a ł ę g a (1901— 1933) z d e c y d o w a ł ro z p is a ć d r u g ą a n k ie tę p o św ię c o n ą w y łą c z n ie w y ­ c h o d ź stw u . W p rz e c iw ie ń s tw ie do s ta ty s ty c z n e j a n k ie ty z 1907 r. ta m ia ła c h a r a k t e r z d e c y d o w a n ie d u s z p a s te rs k i. P o le c a ła z a s ta n o w ić się i szczeg ó ło w o o d p o w ie d z ie ć n a n a s tę p u ją c e p y ta n ia : ja k ie k o rz y ś c i i s z k o d y w y rz ą d z a w y ­ c h o d ź stw o p a r a f ia n o m p o d w z g lę d e m m o r a ln y m i m a te r ia ln y m ; ja k ie k ie r u n ­ k i e m ig ra c ji s ą p o d ty m w z g lę d e m n a jk o r z y s tn ie js z e , a k tó r e n a js z k o d liw s z e ; w j a k i sp o só b p rz e c iw d z ia ła ć sz k o d liw y m w p ły w o m ; ja k p o w s trz y m a ć e m i­ g r a c ję n ie le tn ic h ; j a k p rz y g o to w a ć w y c h o d ź c ó w n a n ie b e z p ie c z e ń s tw a , ja k ie ic h c z e k a ją n a o b czy źn ie; ja k ro z to c z y ć n a d n im i o p ie k ę w d a le k ic h k r a ja c h ; j a k się n im i z a ją ć p o p o w ro c ie do d o m u 10.

A n k ie ta s p o tk a ła s ię z ż y w y m z a in te re s o w a n ie m d u c h o w ie ń s tw a p a r a f ia l­ n e g o . O d p o w ie d z i k się ż y z o s ta ły w w ię k sz o ś c i o d c z y ta n e n a k o n g re g a c ja c h d e k a n a ln y c h w 1911 r., g d z ie s ta n o w iły w p ro w a d z e n ie do d y s k u s ji n a d z a g a d ­ n ie n ie m w y c h o d ź s tw a . D y s k u s je te b y ły b a rd z o o ży w io n e. D u s z p a s te rz e w y ­ p o w ia d a li się z a b a r d z ie j e n e rg ic z n ą i w s z e c h s tr o n n ą o p ie k ą n a d e m ig ra n ta m i o ra z za p rz y g o to w a n ie m gruipy k się ż y do d z ia ła ln o ś c i p a s to r a ln e j w ś ró d w y ­ c h o d ź s tw a se zo n o w eg o za g ra n ic ą .

N a p o s tu la ta c h w y s u w a n y c h p rz e z re s p o n d e n tó w a n k ie ty w d u ż e j m ie ­ r z e z a c ią ż y ły lis ty p a s te r s k ie b p a L. W ałę g i. D z ie k a n i z e b ra li w s z y s tk ie o p r a ­ c o w a n ia i p rz e s ła li je do K o n s y s to rz a , do k tó re g o w p ły n ę ło w s u m ie 70 p ra c . N a p o d s ta w ie ty c h o p ra c o w a ń i s p r a w o z d a ń z k o n g re g a c ji d e k a n a ln y c h k s. d r J a n B e r n a c k i , d z ie k a n ta r n o w s k i, n a p is a ł r e f e r a t O o p iece n a d

e m ig r a n ta m i, k tó r y p r z e d s ta w ił n a z je ź d z ie d z ie k a n ó w w 1911 r. w T a rn o w ie .

W y n ik a ło z n ieg o , że n a ogół d o s trz e g a li k o rz y ś c i m a t e r i a ln e p ły n ą c e z e m i­ g ra c ji. W y c h o d ź stw o r a to w a ło d ie c e z ję o d n ę d z y m a te r ia ln e j, a le ró w n o c z e ś ­ n ie n io s ło ze so b ą w ie lk ie s t r a ty n a t u r y m o r a ln e j, a m ia n o w ic ie „ o sła b ie n ie w ia r y i z e p su c ie o b y c z a jó w ” . „ E m ig ra n c i — p is a ł k s. B e rn a c k i — m o r a ln ie n ic n ie z y s k u ją , a b a rd z o w ie le tr a c ą ta k d la sie b ie , j a k i d la s p o łe c z e ń s tw a ”. O b ja w a m i teg o z e p su c ia m o ra ln e g o w e d łu g k się ż y b y ły : ro z p u s ta , p ija ń s tw o , ro z r z u tn o ś ć i n ie p o s łu s z e ń s tw o w o b e c w ła d z y ro d z ic ie ls k ie j i d u c h o w n e j. „ G d y b y w ię c b y ło m o ż liw y m — p is a ł o n — z a h a m o w a ć te fa le , a p r z y n a j­ m n ie j o g ra n ic z y ć ic h p o tę g ę , n a le ż a ło b y do te g o w s z y s tk im i siła m i dążyć. T o je d n a k n ie m o ż liw e ! A w ię c , g d y e m ig r a c ja s ta ła się ta k im m a lu m n e c e ss a ­

r iu m n a s z y m , m y k a p ła n i w in n iś m y d o ło ży ć w s z e lk ic h s t a r a ń , b y ow o zło

m o r a ln e , p ły n ą c e z e m ig ra c ji, je ż e li n ie c a łk o w ic ie u n ie m o ż liw ić , to p r z y ­ n a jm n ie j j a k n a jb a r d z ie j o g ra n ic z y ć ” n . Z in n y c h ź ró d e ł b y ło w ia d o m o , że n a jw ię k s z e s z k o d y m o r a ln e p rz y n o s iła e m ig r a c ja se z o n o w a do k r a j ó w n ie ­ m ie c k ic h , n a Ś lą s k C ie sz y ń s k i o ra z do F r a n c j i, n a to m ia s t n a jm n ie j s z k o d li­ w a m o r a ln ie , z d a n ie m k się ż y , b y ła e m ig r a c ja do S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h i D a n i i I2.

W szy scy d u s z p a s te rz e w y p o w ia d a li s ię za p o w s tr z y m a n ie m w y c h o d ź s tw a n ie le tn ic h . N a w s p o m n ia n y m zje ź d z ie d z ie k a n ó w z a le c a n o d u s z p a s te rz o m c z u ­ w a n ie , a b y ro d z ic e i o p ie k u n o w ie , a z w ła sz c z a n a c z e ln ic y gm dn n ie z e z w a ­ la li n a e m ig r a c ję n ie le tn ic h . E m ig ra n c i z p o sz c z e g ó ln y c h p a r a f ii w in n i n a o b czy źn ie tr z y m a ć się ra z e m p o d p rz e w o d n ic tw e m o p ie k u n a lu b o p ie k u n k i, p r z y d z ie lo n y c h im p rz e z p ro b o s z c z a lu b r a d ę p a r a f ia ln ą . O p ie k u n o w ie ci b y li z o b o w ią z a n i do u tr z y m y w a n ia k o r e s p o n d e n c ji z p ro b o s z c z e m i in f o rm o w a n ia go o w s z y s tk im co d o ty czy ło p o w ie rz o n e j im g ru p y . 10 S p r a w o z d a n ie ze z ja z d u X X D zie k a n ó w ... 1910, C u r r e n d a 55(1911) 24—25._ 11 J. B e r n a c k i , O o p iece n a d e m ig r a n ta m i, C u r r e n d a 56 (1912) 33— 34. 12 A D T , fasc. W iz y ta c je D z ie k a ń s k ie 1911, L im a n o w a ; L . W a ł ę g a , d z. c y t., 17.

W o p ra c o w a n ia c h a n k ie to w y c h , n a k o n g re g a c ja c h d e k a n a ln y c h i p ó ź n ie j n a z je ź d z ie d z ie k a n ó w w ie le ro z p r a w ia n o o p o tr z e b ie o rg a n iz o w a n ia s p e c ja l­ n y c h n a b o ż e ń s tw d la e m ig ra n tó w p rz e d ic h w y ja z d e m z p a r a f ii i po p o w ro ­ cie n a z im ę do dom ów . Z ja z d d z ie k a n ó w z a le c ił d u sz p a s te rz o m o rg a n iz o w a ć t a k i e n a b o ż e ń s tw a z o d p o w ie d n im i n a u k a m i, p o n a d to p o le c ił ta k ż e p ro w a d z ić k o re s p o n d e n c ję z p ro b o s z c z a m i p a r a f ii z a g ra n ic z n y c h n a te r e n ie k tó r y c h p r a ­ c o w a li ic h p a ra f ia n ie .

W o d p o w ie d z i n a o gólne ż y czen ie d u c h o w ie ń s tw a b p W a łę g a p o w o ła ł n a ty m z je ź d z ie do ż y c ia D ie c e z ja ln ą R a d ę O p ie k u ń c z ą d la E m i g r a n tó w 13. Z a ­ ło ż e n ie w T a rn o w ie , w 1911 r. D ie c e z ja ln e j R a d y O p ie k u ń c z e j d la E m ig r a n ­ tó w b y ło n ie z w y k ły m w y d a rz e n ie m w G a lic ji, p o n ie w a ż b y ła to je d y n a n a ty m te r e n ie d ie c e z ja ln a i n s ty t u c ja u tw o rz o n a s p e c ja ln ie i w y łą c z n ie w c e ­ la c h o p ie k i n a d w y c h o d ź c a m i. R a d a k ie r o w a ła a k c ja m i d u s z p a s te rs k im i p o ­ d e jm o w a n y m i p rz e z k a te c h e tó w w o k re s ie w a k a c ji w ś ró d e m ig ra c ji se z o n o ­ w e j z a . g ra n ic ą .

3. L isty p a stersk ie bpa W ałęgi

W o rg a n iz o w a n iu d u s z p a s te rs tw a e m ig ra n tó w w d ie c e z ji ta r n o w s k ie j w a ż n ą r o lę o d e g ra ły lis ty p a s te r s k ie b p a W a łę g i p o św ię c o n e w y łą c z n ie s p r a ­ w ie w y c h o d ź s tw a , a w ś ró d n ic h sz c zeg ó ln ie li s t z a ty tu ło w a n y A r c h a n io ł R a ­

fa ł z 1906 r. W G a lic ji lis t t e n b y ł z ja w is k ie m z u p e łn ie w y ją tk o w y m . Ż a d e n

in n y b is k u p g a lic y js k i n ie n a p is a ł p o d o b n e g o lis tu p o św ię c o n e g o w y łą c z n ie te m u z a g a d n ie n iu .

W liś c ie A r c h a n io ł R a fa ł b p W a łę g a w y ra ź n ie n a k r e ś lił s w o je s ta n o w is k o w o b e c w y c h o d ź s tw a . W sp o só b b a rd z o w y ra z is ty , n ie m a l p la s ty c z n y , p r z e d ­ s ta w ił o n sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z e s k u t k i m a s o w e j e m ig ra c ji ze sz czeg ó ln y m je d n a k p o d k re ś le n ie m sz k ó d n a tu r y m o r a ln e j, k tó r e n ie z w y k le ja s k r a w o z a ­ r y s o w a ły s ię w ś r o d o w is k a c h w y c h o d ź c ó w . N a p o d s ta w ie teg o z e s ta w ie n ia k o rz y ś c i i szk ó d , ja k ie n io s ła e m ig ra c ja , k a ż d y z a in te re s o w a n y m ó g ł z a d e c y ­ d o w ać: „ je c h a ć czy n ie je c h a ć ” .

C h o c ia ż lic z n i a g e n c i o b ie c y w a li w y c h o d ź c o m „z ło te g ó ry ” za g ra n ic ą i n ie je d e n c h ło p z a w ió d ł się n a ty c h p rz e s a d z o n y c h a z w o d n ic z y c h o b ie tn ic a c h , to je d n a k n ie m o ż n a b y ło z a p rzeczy ć, że n ie k t ó r e o k o lice d ie c e z ji z a g ra n ic z n y m z a ro b k o m z a w d z ię c z a ły sw ó j w z g lę d n y d o b ro b y t. D z ię k i ty m z a ro b k o m c h ło p i m o g li p o s p ła c a ć d łu g i, d o k u p ić g r u n tu lu b w y k s z ta łc ić dzieci, czego b ez teg o f u n d u s z u n ie b y lib y w s ta n ie d o k o n ać. N ie w ą tp liw ą je d n a k s t r a t ą d la ży cia e k o n o m ic z n e g o k r a j u b y ła z n a c z n a lic z b a c h o ry c h , a n a w e t k a le k w ś ró d e m i­ g ra n tó w . P rz y w o z ili oni z A m e ry k i p ie n ią d z e , a le n ie s te ty z o s ta w ia li ta m z d ro w ie u .

P o k r ó tk im p r z e d s ta w ie n iu k o rz y ś c i ii sz k ó d n a t u r y m a te r ia ln e j b is k u p o b s z e rn ie o m ó w ił s t r a t y d u c h o w e i m o r a ln e p ły n ą c e d la d ie c e z ji z m a s o w e j e m ig ra c ji. W sk a z a ł on, że p rz e b y w a n ie w ś r o d o w is k a c h p r o te s ta n c k ic h s t w a ­ rz a ło sw o is te n ie b e z p ie c z e ń s tw a d la w ia r y i m o r a ln o ś c i w y c h o d ź c ó w . W śró d e m ig ra n tó w s z e rz y ła s ię b o w ie m o b o ję tn o ść re lig ijn a . Z a o sła b ie n ie m w ia r y p o stę p o w a ło ro z lu ź n ie n ie o b y c z a jó w i u p a d e k m o ra ln o ś c i, k tó r y m u le g a ła s z czeg ó ln ie m ło d z ie ż w y ch o d źcza. Z e p su c ie m ło d z ie ż y n a s k u te k w y c h o d ź s tw a b y ło , z d a n ie m b is k u p a , n a jw ię k s z ą s z k o d ą j a k ą e m ig ra c ja w y rz ą d z a ła d ie ­ cezji.

I n n y p ro b le m s ta n o w iło ro z lu ź n ie n ie ż y c ia ro d z in n e g o n a s k u te k t r w a j ą ­ c ej n ie r a z k ilk a l a t e m ig ra c ji. R o z d z ie le n ie to b y ło „ b o le s n ą r a n ą ” z a d a n ą r o ­ d zin ie. R o z łą c z e n i m a łż o n k o w ie b y li n a r a ż e n i n a ro z lic z n e p o k u s y , k tó r y m n ie s te ty n ie r z a d k o u le g a li, w s k u te k czego p o w s ta w a ły w ro d z in a c h k łó tn ie , ro d z iła się w z a je m n a n ie n a w iś ć , a n ie k ie d y d o ch o d ziło n a w e t do c a łk o w ite g o

13 S p r a w o z d a n ie ze Z ja z d u ... 1911, 34— 36. 14 L. W a ł ę g a , dz. c y t., 10— 12.

ro z b ic ia ro d z in y . Z d a r z a ły się w y p a d k i p o rz u c e n ia ż o n y i d z ie c i w k r a j u , a n a w e t d w u ż e ń s tw o . Z teg o w z g lę d u b is k u p p rz y p o m n ia ł k a to lic k ą n a u k ę o m a łż e ń s tw ie i w s k a z a ł p r a k ty c z n e ś r o d k i r a to w a n ia z a g ro ż o n e j r o d z in y e m ig ra n ta . W y ch o d źco m ż y ją c y m w d ia s p o rz e p ro te s ta n c k ie j b is k u p w s k a z a ł d ro g ę p o s tę p o w a n ia w ra z ie n ie m o ż n o śc i k o r z y s ta n ia z k a to lic k ie j p o słu g i d u s z ­ p a s te r s k ie j. U p o m in a ł o n e m ig ra n tó w , a b y n a ob czy źn ie k ie r o w a li się p r z y ­ k a z a n ia m i B ożym i, k tó r e w sz ę d z ie o b o w ią z u ją i n ie w s ty d z ili s ię s w o je j w ia ­ r y ii n a ro d o w o ś c i. W y je ż d ż a ją c y c h do A m e ry k i p rz e s trz e g a ł o n p rz e d n a w ią ­ z y w a n ie m k o n ta k tó w z P o ls k im N a ro d o w y m K o śc io łe m K a to lic k im . S z c z e g ó ln ą u w a g ę b p W a łę g a z w ró c ił n a p o w s tr z y m a n ie e m ig r a c ji n ie ­ le tn ic h 15. W s z y s tk ic h w y c h o d ź c ó w p rz e s trz e g a ł, b y s w o ją d e c y z ję u d a n ia się za g ra n ic ę u z a le ż n ia li od b ila n s u k o rz y ś c i i s t r a t ja k ie n io s ła e m ig ra c ja . M im o n ie k o r z y s tn e g o b ila n s u e m ig ra c ji b is k u p n ie p o tę p ił je d n a k i n ie z a k a z a ł w y ­ c h o d ź stw a . „ N ie s te ty n ie m o g ę te g o u c z y n ić — p is a ł — g d y ż je s te m p r z e k o ­ n a n y , że a n i p o ło w a ty c h lu d z i, k tó r z y w y c h o d z ą , n ie m o g ła b y z n a le ź ć tu t a j w k r a j u c ią g łe g o i t a k d o b re g o z a r o b k u ” . P o tr a k to w a ł w o b ec te g o w y c h o d ź ­ s tw o ja k o zło k o n ie c z n e . „M o żn a je o d ra d z a ć — s tw ie r d z a ł — m o ż n a n ie ­ k tó r y c h p o w s trz y m y w a ć , zw ła sz c z a ty c h , co le k k o m y ś ln ie i b e z p o tr z e b y p u ­ s z c z a ją s ię w ś w ia t, a le w s z y s tk im z a b ro n ić n ie m o ż n a ” le.

To s ta n o w is k o b is k u p a b y ło w y ra z e m o g ó ln ej e w o lu c ji, ja k a d o k o n a ła s ię w s p o łe c z e ń s tw ie p o ls k im , p o c z ą w sz y od w y s iłk ó w p o w s tr z y m a n ia za w s z e lk ą c e n ę w y c h o d ź s tw a z k r a j u , p o p rz e z u z n a n ie go za k o n ie c z n o ść w ó w c z e sn y c h w a r u n k a c h sp o łe c z n o -g o sp o d a rc z y c h , a ż w re s z c ie z aczęto p rz e c h o d z ić do o r g a ­ n iz o w a n ia o p ie k i n a d e m ig ra n ta m i. W a rto d o d ać, że p o d o b n e s ta n o w is k o w o ­ b e c e m ig ra c ji z a ją ł w 1908 r. p rz e m y s k i s y n o d d ie c e z ja ln y 17.

P o w y r a ż e n iu sw eg o s ta n o w is k a w o b e c e m ig r a c ji b is k u p u d z ie lił w y ­ c h o d ź c o m sz e re g u p r z y d a tn y c h i p ra k ty c z n y c h r a d o ra z w s k a z ó w e k o d n o śn ie p o d ró ż y , ż y c ia i p r a c y n a o b czy źn ie, a ta k ż e p o w ro tu do d o m u . N a p o d k r e ­ ś le n ie z a s łu g u je tu p rz y s tę p n y s ty l lis tu i s e r d e c z n a f o r m a z a w a r te j w n im n a u k i, k tó r e u ła tw ia ły m u d o ta rc ie do s e rc m ło d z ie ż y w y c h o d ź c z e j, do k tó r e j p rz e d e w s z y s tk im b y ł a d r e s o w a n y ja k o „ o jc o w sk ie o rę d z ie n a d ro g ę ”.

O p u b lik o w a n y w „ C u rre n d z ie ” l i s t t e n b y ł c z y ta n y z a m b o n w k o śc io ­ ła c h c a łe j d ie c e z ji ta r n o w s k ie j p rz e z d w ie lu b tr z y k o le jn e n ie d z ie le . K a n c e ­ la r i a k o n s y s to r s k a p rz y g o to w a ła p o n a d to z n a c z n ą ilo ść je g o o d b ite k w f o r ­ m ie m a łe j, p o d rę c z n e j b r o s z u r y 18, k tó r a z o s ta ła sz e ro k o ro z p o w sz e c h n io n a w ś r ó d e m ig ra n tó w , o czy m ś w ia d c z y ły w y p o w ie d z i a n k ie to w e z 1910 r.

W k r ó tk im cza sie l i s t s t a ł się p o d rę c z n y m k a te c h iz m e m w y c h o d ź c y . D la rz e s z e m ig ra n tó w b y ł o n rz e c z y w iś c ie A r c h a n io łe m R a fa łe m , d o ra d c ą i p r z y ­ ja c ie le m p r z y p o m in a ją c y m im B oga, O jczy zn ę, p a r a f ię i w ła s n ą ro d z in ę .

A r c h a n io ł R a fa ł s ta n o w ią c y n ie w ą tp liw e o sią g n ię c ie b p a W a łę g i w dziele

d u s z p a s te r s tw a e m ig ra n tó w s p o tk a ł s ię z u z n a n ie m i s e rd e c z n y m p rz y ję c ie m n ie ty lk o w G a lic ji, a le ta k ż e w p o z o s ta ły c h z a b o ra c h . P r a s a g a lic y js k a z a ­ m ie ś c iła o b sz e rn e je g o stre s z c z e n ie , c z ę sto b o g a to ilu s tr o w a n e c y t a t a m i 19. K s. S ta n is ła w S y c h o w s k i w s w o im P o d r ę c z n ik u d la o p ie k u ją c y c h się w y c h o d ź c a m i p o le c a ł k się ż o m , a b y d a w a li e m ig ra n to m t e n li s t ja k o „ to w a ­ rz y s z a d o b re g o p o d c z a s całe g o p o b y tu w św ie c ie ” 20. 2 7 4 B IU L E T Y N P O L O N IJ N Y 18 T a m ż e , 13—27, 52— 64, 75—89. 18 T a m ż e , 28—30. 17 A k t a i S ta tu a K o n g r e g a c ji S y n o d a ln e j, c z y li S y n o d u d ie c e zja ln e g o d w u ­ d zie ste g o , P rz e m y ś l 1908, 104. 18 C u r r e n d a 50 (1906) 1— 27. 19 W s p r a w ie w y c h o d ź s tw a , G a z e ta N a ro d o w a 4(1906) n r 41, 1; G a z e ta K o ś c ie ln a 14 (1906) 83— 84; O w y c h o d ź s tw ie , G łos N a ro d u 14 (1906) n r 91, 3. 20 S. S y c h o w s k i , P r a k ty c z n y p o d r ę c z n ik d la o p ie k u ją c y c h się w y ­ c h o d źc a m i, P o z n a ń 1913, 22.

N a s tę p n y m w a ż n y m w k ła d e m w d ie c e z ja ln e d zieło d u s z p a s te rs tw a e m i­ g r a n tó w b y ł lis t p a s te r s k i b p a W a łę g i do d u c h o w ie ń s tw a z 1910 r. P o b u d k ą do n a p is a n ia teg o lis tu b y ły w y p o w ie d z i p r a s y n ie m ie c k ie j w s p r a w ie w y ­ c h o d ź s tw a n ie le tn ic h z te r e n u d ie c e z ji ta r n o w s k ie j do S a k so n ii. T rz e b a z a ­ zn aczy ć, że z ja w is k o to n ie d o ty czy ło w y łą c z n ie d ie c e z ji ta r n o w s k ie j. D o N ie ­ m ie c w ę d ro w a li ta k ż e n ie le tn i z p o z o s ta ły c h d ie c e z ji g a lic y js k ic h . J e d n a k w 1910 r. z n a c z n e ró ż n ic e w ie k u m ię d z y m e t r y k ą u ro d z e n ia a k s ią ż k ą r o ­ b o tn ic z ą m ło d o c ia n y c h e m ig ra n tó w , s ię g a ją c e c z te re c h a n a w e t p ię c iu la t, n ie m ie c k ie w ła d z e sz k o ln e w y k r y ły ty lk o u w y c h o d ź c ó w p o c h o d z ą c y c h z d ie ­ c e z ji ta r n o w s k ie j. S tą d p o w s ta ła n ie z b y t p r z y c h y ln a P o la k o m a k c ja p r a s y n ie m ie c k ie j, n a k tó r ą b p W a łę g a z a re a g o w a ł o m a w ia n y m lis te m do d u c h o ­ w ie ń s tw a .

B is k u p za p is m e m „ B o n ifa tiu s B la tt” p rz y to c z y ł w sw o im liśc ie w y p o ­ w ie d z i p r a s y n ie m ie c k ie j o z a n ie d b a n iu re lig ijn y m i m o r a ln y m g a lic y js k ie j m ło d z ie ż y w y ch o d ź c z e j p r a c u ją c e j w d ia s p o rz e n ie m ie c k ie j. M ło d zi p o ls c y c h ło p c y p rz e z sw o je g o rs z ą c e z a c h o w a n ie s ta w a li się c zęsto p la g ą n ie k tó ry c h o k o lic S a k s o n ii. Z k a ż d y m ro k ie m ro s ła lic z b a dzieci n ie ś lu b n y c h z ro d z o n y c h p rz e z d z ie w c z ę ta g a lic y js k ie . Z d a rz a ły się w y p a d k i o d s tę p s tw a o d w ia r y i p r z e jś c ia n a p r o te s ta n ty z m . B is k u p m o c n o p o d k re ś lił, że d u s z p a s te rz e p o ­ w in n i z ro b ić w sz y stk o co ty lk o m o ż liw e , a b y z a ra d z ić złu, a p r z y n a jm n ie j je z m n ie js z y ć . „N a p ró ż n o b y ś m y się s ilili z a trz y m a ć w s z y s tk ic h w d o m u — tw ie r d z ił b is k u p — a le p r z y n a jm n ie j d o p iln u jm y , b y n ie szły w ś w ia t dzieci n ie le tn ie , k tó r e je s z c z e n ie z n a ją d o b rz e p r a w d w ia r y i n ie p r z y s tą p iły j e ­ szcze do I K o m u n ii ś w .”.

W z w ią z k u z ty m a u to r p rz e k a z a ł d u sz p a s te rz o m n a s tę p u ją c e w y ty c z n e w te j d z ie d z in ie . Z a m b o n y i w k o n fe s jo n a le , n a w e t p o d r y g o r e m o d m ó w ie ­ n ia ro z g rz e s z e n ia , p o w in n i oni o d d z ia ły w a ć n a ro d z ic ó w i o p ie k u n ó w , a b y n ie w y s y ła li s w o ic h m a ło le tn ic h d zieci n a e m ig ra c ję . W in n i te ż p rz e s trz e g a ć p rz e d fa łs z o w a n ie m k s ią ż e k ro b o tn ic z y c h . W o k re s ie z im o w y m d u s z p a s te rz e m a ją sz c z e rz e z a ją ć się w y c h o d ź c a m i, z a ró w n o p o w ra c a ją c y m i do d o m u , j a k i z a ­ m ie rz a ją c y m i n a w io s n ę w y je c h a ć z a g ra n ic ę . P o le c o n o im p o u c z a ć e m ig r a n - tów^ o n ie b e z p ie c z e ń s tw a c h d la w ia r y i c n o ty , n a ja k ie b ę d ą n a r a ż e n i n a o b ­ czyźnie. l i s t z a le c a ł d u s z p a s te rz o m , a b y p o w y je ź d z ie e m ig ra n tó w s t a r a li się 0 ic h a d r e s y i p o z o s ta w a li z n im i w ż y w y m k o n ta k c ie , je ż e li n ie o sobiście, to p r z y n a jm n ie j p rz e z k o g o ś z a u fa n e g o w p a r a f ii. P ro b o s z c z o w ie p o w in n i te ż u tr z y m y w a ć k o n ta k ty k o re s p o n d e n c y jn e z p ro b o s z c z a m i ty c h p a r a f ii z a g r a ­ n ic z n y c h , w k tó r y c h p ra c o w a li ic h p a r a f i a n i e 21.

W ty m s a m y m liś c ie b p W a łę g a w y s tą p ił z in ic ja ty w ą o rg a n iz o w a n ia co­ ro c z n ie w T a rn o w ie s p e c ja ln y c h r e k o le k c ji z a m k n ię ty c h d la w y c h o d ź c ó w . Do ty c h w y ty c z n y c h n a k r e ś la ją c y c h p r o g r a m o p ie k i p a s to r a ln e j n a d e m i g r a n t a ­ m i d o łą c z y ł s p r a w o z d a n ie k s. M ic h a ła P r z y w a r y , w ik a r iu s z a ze S zcze­ p a n o w a , z je g o w a k a c y jn e j p o słu g i d u s z p a s te rs k ie j w 1908 r. w ś ró d w y c h o d ź ­ c ó w s e z o n o w y c h z te j p a r a f ii, p r a c u ją c y c h w B a d e n ii i S a k s o n ii, w c e lu u k a ­ z a n ia k się ż o m z n a c z n e j e fe k ty w n o ś c i te j f o r m y e w a n g e liz a c ji e m ig ra n tó w 1 z a c h ę c e n ia ic h do p o d e jm o w a n ia p o d o b n y c h a k c j i 22. O b y d w a lis ty b p a W a ­ łę g i in s p ir o w a ły w d ie c e z ji w sz e lk ie p r a c e k się ż y p o d e jm o w a n e n a rz e c z w y ­ ch o d ź stw a .

4. F orm y d u szp asterstw a em igru jących

W o p a rc iu o w y m ie n io n e w y ż e j z a le c e n ia , p ro p o z y c je i p o s tu la ty w y r a ­ żone w lis ta c h p a s te r s k ic h , a n k ie ta c h , n a z ja z d a c h d z ie k a n ó w i k o n g re g a c ja c h d e k a n a ln y c h k się ż y w y p ra c o w a n o z c z a se m w d ie c e z ji s p e c ja ln e fo r m y d u s z ­

21 C u r r e n d a 54 (1910) 153— 156. 22 T a m ż e , 156— 160.

B IU L E T Y N P O L O N IJN Y p a s t e r s t w a e m ig ra n tó w : c o ro c z n e d la n ic h re k o le k c je z a m k n ię te , p o słu g a p a ­ s to r a ln a k się ż y d ie c e z ja ln y c h w ś ró d w y c h o d ź s tw a z a g ra n ic ą , n a b o ż e ń s tw a p r z e d w y ja z d e m i po p o w ro c ie do d o m ó w o ra z k o re s p o n d e n c ja z e m ig r a n ­ ta m i, a. R e k o l e k c j e z a m k n i ę t e B a rd z o c e n n y m w k ła d e m b p a W a łę g i w d zieło o p ie k i p a s to r a ln e j n a d w y c h o d ź s tw e m s e z o n o w y m b y ła p o w s ta ła z je g o in ic ja ty w y , n ie s p o ty k a n a w p o z o s ta ły c h d ie c e z ja c h g a lic y js k ic h a k c ja re k o le k c ji z a m k n ię ty c h d la e m i­ g r a n tó w p rz e p r o w a d z a n y c h p rz e z M is jo n a r z y św . W in c e n te g o à P a u lo w ic h k o śc ie le w T a rn o w ie .

U c z e stn ic y z g ła s z a n i p rz e z s w o ic h p ro b o s z c z ó w o trz y m y w a li n a o k re s r e ­ k o le k c ji za o p ła tą 30— 40 h a le r z y z a k w a te r o w a n ie i w y ż y w ie n ie w d o m u m i­ s jo n a rz y . R e k o le k c je o d b y w a ły się w o k re s ie a d w e n tu i n a p o c z ą tk u s ty c z ­ n ia , a w ię c w cza sie k ie d y w y c h o d ź c y z d o ła li ju ż p o w ra c a ć n a z im ę do s w o ic h ro d z in . K a ż d a s e r ia re k o le k c y jn a tr w a ł a 3 d n i. P r z y k o ń c u k a ż d e j s e r ii w d n iu p o p rz e d z a ją c y m w s p ó ln ą K o m u n ię św . b is k u p u d z ie la ł b ie r z m o ­ w a n ia . W la t a c h 1910— 1914 a k c ja ta z d o ła ła w 11 s e r ia c h r e k o le k c y jn y c h (7 d la k o b ie t i 4 d la m ężczy zn ) o b ją ć s w o im z a się g ie m 4231 o s ó b 28 b. D u s z p a s t e r s t w o z a g r a n i c z n e W y ra z e m w ła śc iw e g o o d c z y ta n ia p rz e z k le r p a r a f ia l n y p o tr z e b y d u s z p a ­ s te r s tw a p o lo n ijn e g o n a o b czy źn ie b y ły lic z n e o c h o tn ic z e w y ja z d y k się ż y za g r a n ic ę w c e la c h p o słu g i p a s to r a ln e j e m ig ra n to m . W y ja z d y te m ia ły d w o ja k i c h a r a k te r : s ta ły b ą d ź o k re s o w y . N a s ta łe e m ig ro w a li k się ż a do p o słu g i p a ­ s t e r s k ie j w ś r ó d P o lo n ii z a m o rs k ie j. N a to m ia s t do s k u p is k e m ig r a c ji se z o n o ­ w e j w y je ż d ż a li g łó w n ie k a te c h e c i w o k re s ie w a k a c ji.

W o m a w ia n y m o k re s ie w ś ró d P o lo n ii a m e r y k a ń s k ie j d z ia ła ło 25 k sięży . W s łu ż b ie P o lo n ii b r a z y lijs k ie j p ra c o w a ło 5 k sięży . A k c je d u s z p a s te rs k ie w ś r ó d w y c h o d ź s tw a se zo n o w eg o p o d e jm o w a ło 10 k się ż y , z teg o 8 w k r a j a c h n ie m ie c k ic h , 1 w e F r a n c j i (J a k u b G ó r k a ) i l w S z w a jc a rii (K a ro l S z c z e ­ k l i k ) . D ie c e z ja ta r n o w s k a z d e c y d o w a n ie w y ró ż n ia ła się w ś r ó d p o z o sta ły c h d ie c e z ji g a lic y js k ic h n a jw ię k s z ą lic z b ą 37 d u s z p a s te rz y p o lo n ijn y c h sp o ś ró d k le r u d ie c e z ja ln e g o 24.

c. N a b o ż e ń s t w a d l a e m i g r a n t ó w

W r a m a c h p a r a f ii n a js k u te c z n ie js z y m in s tr u m e n te m d u s z p a s te r s tw a e m i­ g r a n tó w b y ły s p e c ja ln e n a b o ż e ń s tw a p rz e d ic h w y ja z d e m z a g r a n ic ę i p o ic h p o w ro c ie do d o m ów . N a b o ż e ń s tw a te , s k ła d a ją c e się ze M szy św ., n ie k ie d y z w y s ta w ie n ie m N a jśw . S a k r a m e n tu i o d p o w ie d n ie g o k a z a n ia , p r z y b ie r a ły c z ę sto f o r m ę o b e c n y c h d n i s k u p ie n ia . Z a w s z e b y ły p o łą c z o n e ze sp o w ie d z ią i w s p ó ln ą K o m u n ią św . N a b o ż e ń s tw o k o ń c z y ło się b ło g o s ła w ie ń s tw e m n a d ro ­ g ę i w rę c z e n ie m w y c h o d ź c o m d r o b n y c h u p o m in k ó w : ró ż a ń c ó w , m e d a lik ó w , o b ra z k ó w , a c zęsto ta k ż e o d p o w ie d n ie j k s ią ż k i r e lig ijn e j do w sp ó ln e g o c z y ­ ta n i a n a ob czy źn ie. O rg a n iz o w a n ie te g o ro d z a ju n a b o ż e ń s tw u ła tw ia ł p ro b o sz c z o m sz e ro k o p r a k ty k o w a n y z w y c z a j z a m a w ia n ia p rz e z w y c h o d ź c ó w M szy św . p rz e d ic h 28 A rc h iw u m p a r a f ii św . R o d z in y w T a rn o w ie , K r o n ik a D o m u Z g r o m a ­ d z e n ia K s ię ż y M is jo n a r z y i p a r a fii św . R o d z in y w T a r n o w ie , T. I, 9— 12; R e ­ k o le k c je d la w y c h o d ź c ó w , C u r r e n d a 55 (1911) 25, 97; 56 (1912) 136; 57 (1913) 99. 24 S. P i e c h , d z. c y t., 251— 362.

w y ja z d e m z p a r a f ii. P o p o w ro c ie e m ig ra n tó w n a z im ę do d o m ó w d u s z p a ­ s te rz e o rg a n iz o w a li p o d o b n e n a b o ż e ń s tw a . W p a r a f ia c h o z n a c z n y m r u c h u e m ig ra c y jn y m u rz ą d z a n o w te d y n a w e t s p e c ja ln e re k o le k c je d la p o w r a c a ją ­ cy c h z z a g ra n ic y .

d. K o r e s p o n d e n c j a z e m i g r a n t a m i

K s ię ż a s t a r a li się p o z o sta w a ć w s ta ły m k o n ta k c ie k o re s p o n d e n c y jn y m ze s w o im i p a r a f ia n a m i n a o b czy źn ie, a p rz e z to o d d z ia ły w a ć n a n ic h d u s z p a ­ s te rs k o . W te j a k c ji sz c zeg ó ln ie z a z n a c z y li s ię d w a j p ro b o sz c z o w ie : k s. A d a m K o p y c i ń s k i z G a w łu sz o w ic , z n a n y d z ia ła c z p o lity c z n y i sp o łe c z n y , o ra z k s. J a n P i a s k o w y z Ł ą c k a . T e n p ie r w s z y , ob o k listo w e g o k o n ta k t u n ie ­ m a l ze w s z y s tk im i p a r a f ia n a m i z a g ra n ic ą , p ro w a d z ił s w o is te g o r o d z a ju k o ­ r e s p o n d e n c y jn ą o p ie k ę n a d m ło d y m i e m ig ra n tk a m i. „ D z ie w c z ę ta p is z ą m i z H a m b u rg a , k ie d y z a je c h a ły , a p o te m z N o w e g o J o r k u , a tr z e c i r a z z m i e j­ s c a p o b y tu , b y m w ie d z ia ł, czy d o sz ły do c e lu ” — p is a ł w o d p o w ie d z i n a a n k ie tę z 1907 r. W w y p a d k u b r a k u w ia d o m o ś c i od e m ig r a n tk i, in t e r w e n io ­ w a ł w s ta r o s tw ie w s p r a w ie te j d z ie w c z y n y . W G a lic ji p io n ie r s k ą in ic ja ty w ę p o d ją ł k s. P i a s k o w y , k tó r y d r u k o ­ w a ł lis ty do w y c h o d ź c ó w (1906)2S, co b y ło sz c zeg ó ln ie p r z y d a tn e w p a r a f ia c h o z n a c z n e j e m ig ra c ji. N ie s te ty , m im o z a le c e ń w ła d z y d ie c e z ja ln e j, a k c ja ta n ie p r z y ję ła się w d ie c e z ji p o z a G a w łu sz o w ic a m i.

k s. S ta n is ła w P ie c h , M u c h ó w k a k . T a r n o w a

II. S Z K O L N IC T W O P O L S K IE W W IE L K IE J B R Y T A N II

R o z b u d o w a n y s y s te m s z k o ln ic tw a p o lo n ijn e g o w W ie lk ie j B r y ta n ii je s t p r z e ja w e m tr o s k i g ru p y p o ls k ie j w ty m k r a j u o u tr z y m a n ie p o ls k o śc i m ło ­ dego p o k o le n ia . B o g a ta sieć szk ó ł p o ls k ic h o b ję ła te r e n W ie lk ie j B r y ta n ii w k ró tc e p o p rz y b y c iu do L o n d y n u p o ls k ie g o r z ą d u e m ig ra c y jn e g o w c z e rw ­ c u 1940 r . N a s k u te k s p lo tu p o lity c z n y c h i sp o łe c z n y c h o k o liczn o ści p o ls k ie p la c ó w k i o św ia to w e , tw o rz o n e i p o p ie r a n e p rz e z rz ą d , u s tą p iły m ie js c a is tn ie ­ ją c y m ^o b ecn ie sz k o ło m p o w s ta ły m z in ic ja ty w y sp o łe c z n e j i w e w n ę tr z n e j p o tr z e b y o c h ro n y m ło d y c h P o la k ó w p rz e d w p ły w a m i sz k o ły b r y ty js k ie j i p r o ­ c e su a s y m ila c ji.

P o n iż s z y sz k ic p r z e d s ta w ia p o k ró tc e h is to r ię i s t a n o b e c n y s z k ó ł i o r g a ­ n iz a c ji o ś w ia to w y c h o ra z s u g e r u je k ie r u n e k d alszeg o ic h r o z w o ju w s łu ż b ie p rz y s z ły c h p o k o le ń P o lo n ii.

1. H istoria szk o ln ictw a p olsk iego

T r a d y c ja s z k o ły p o ls k ie j w W ie lk ie j B r y ta n ii s ię g a r o k u 1899, k ie d y to p o w s ta ła w L o n d y n ie p ie r w s z a sz k ó łk a p o ls k a zało ż o n a p rz e z is tn ie ją c e od 1866 r o k u T o w a r z y s tw o P o ls k ie w L o n d y n ie . S z k o ła ta is tn ia ła z p e w n y m i p r z e r w a m i aż do r o k u 1937 h O d r o k u 1930 d z ia ła ła p rz y P o ls k ie j M isji K a to ­ lic k ie j w L o n d y n ie sz k ó łk a p ro w a d z o n a p rz e z r e k t o r a m is ji. U czono w n ie j h is to r ii i g e o g ra f ii P o ls k i w ję z y k u o jc z y s ty m 2. S z k ó łk i te słu ż y ły k il k u ­ ty s ię c z n e j g ru p ie p o ls k ie j w W ie lk ie j B ry ta n ii. D z ia ła ły n a m ia r ę m o ż liw o śc i i p o tr z e b n ie lic z n e j g ru p y P o la k ó w ja k o k o m ó r k i je d n o s tk o w e . 25 A D T , A c ta C E T 1907, A n k ie t a o w y c h o d ź s tw ie . 1 J . M a r c z a k , P o la c y w A n g lii. 55 la t p ra c y T o w a r z y s tw a P o lsk ie g o w L o n d y n ie , L o n d y n 1942, 5. 2 J . Z u b r z y c k i , P o lish I m m ig r a n ts in B rita in . A S t u d y o f A d j u s t ­ m e n t, H a g u e 1956, 43.

B IU L E T Y N P O L O N IJN Y H is to r ia s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w r a m a c h o k re ś lo n e g o p ro g r a m u o ś w ia ­ to w e g o ro z p o c z y n a się d o p ie ro w r a z z p rz y b y c ie m do L o n d y n u p o ls k ie g o r z ą d u e m ig ra c y jn e g o d n ia 16 c z e rw c a 1940 r o k u o ra z g ru p y p o n a d 30 ty s ię c y ż o ł­ n ie r z y . R z ą d o w a p o lity k a o ś w ia to w a o b e jm o w a ła d o b rz e z o rg a n iz o w a n y s y ­ s te m sz k o ln ic tw a , n a d z o ro w a n y p rz e z U rz ą d O ś w ia ty i S p r a w S zk o ln y c h , a n a s tę p n ie p rz e z M in is te rs tw o W y z n a ń R e lig ijn y c h i O ś w ie c e n ia P u b lic z ­ n eg o , k tó r e g o ce le m b y ło o rg a n iz o w a n ie s z k o ln ic tw a d la dzieci p o ls k ie j e m i­ g r a c ji w o je n n e j n a c a ły m św ie c ie , d o k s z ta łc a n ie ż o łn ie rz y , o p ie k a n a d n a u ­ c z y c ie la m i o ra z o p ra c o w a n ie p ro g r a m u s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o w P o ls c e p o ­ w o je n n e j.

W o k re s ie o d c z e rw c a 1940 r o k u do lip c a 1945 r o k u p o w s ta ło n a te r e n ie W ie lk ie j B r y ta n ii s z e re g p o ls k ic h p la c ó w e k o ś w ia to w y c h o b e jm u ją c y c h : s z k o ­ łę p o w sz e c h n ą , sz k o ły ś r e d n ie lic e a ln e i z a w o d o w e , p o ls k ie w y d z ia ły n a u n i­ w e r s y t e ta c h b r y t y js k i c h o ra z k u r s y ję z y k o w e i z aw o d o w e.

N a s k u t e k c o fn ię c ia d n ia 5 lip c a 1945 r o k u p rz e z r z ą d b r y t y js k i u z n a n ia p o ls k ie g o r z ą d u e m ig ra c y jn e g o d z ia ła ln o ś ć M in is te r s tw a z o s ta ła zaw ie sz o n a . P o w o ła n o w ó w c z a s p o ls k o -a n g ie ls k i T y m c z a s o w y K o m ite t S k a rb o w y d la S p r a w P o ls k ic h (lip iec 1945 — m a rz e c 1947), k tó r y w z a sa d z ie k o n ty n u o w a ł d z ia ła ln o ś ć p o ls k ie g o m in is te r s tw a , k ła d ą c je d n a k z n a c z n ie w ię k s z y n a c is k n a n a u c z a n ie ję z y k a a n g ie lsk ie g o i p rz y g o to w a n ie z a w o d o w e , b y u m o ż liw ić P o la ­ k o m p o d ję c ie s a m o d z ie ln e j p r a c y z a ro b k o w e j. W c h w ili r o z w ią z a n ia T y m c z a ­ so w e g o K o m ite tu S k a rb o w e g o is tn ia ło w W ie lk ie j B ry ta n ii 6 p o ls k ic h p r z e d ­ s z k o li, 8 sz k ó ł p o w sz e c h n y c h , 7 sz k ó ł ś r e d n ic h , w y ż sz a sz k o ła te c h n ic z n a d la P o la k ó w w L o n d y n ie (P o lish U n iv e r s ity C o lleg e tzw . PU C ) i P o ls k a S z k o ła M e d y c z n a w E d y n b u rg u s k u p ia ją c y c h łą c z n ie 2868 P o la k ó w 3.

P rz e ło m o w y m m o m e n te m w ży c iu p o ls k ie j e m ig ra c ji w o je n n e j w W ie l­ k ie j B r y ta n ii b y ła u s t a w a o ro z m ie s z c z e n iu i o sie d le n iu b y ły c h w o js k o w y c h p o ls k ic h i ic h r o d z in (P o lis h R e s e ttle m e n t A c t, 27 m a r c a 1947 ro k u ) d o ty c z ą ­ c a w s z y s tk ic h ż o łn ie rz y w o js k a p o lsk ie g o , k tó r z y p o 1 w rz e ś n ia 1939 ro k u w a lc z y li p o s tr o m e w o js k a lia n c k ic h , b y ły c h ż o łn ie rz y o d d z ia łó w m a r y n a r k i w s p o m n ia n y c h w u m o w ie m ię d z y rz ą d e m b r y ty js k im a p o ls k im z d n ia 18 lis to p a d a 1939 r o k u o ra z w s z y s tk ic h ż o łn ie rz y P o ls k ic h S ił Z b ro jn y c h , k tó r z y n a m o c y p o ls k o -a n g ie ls k ie j u m o w y w o jsk o w e j z d n ia 5 s ie r p n ia 1940 r o k u z n a le ź li się p o d d o w ó d z tw e m b r y ty js k im . U s ta w ą o b ję to ró w n ie ż żo n y , w d o w y i r o d z in y w y ż e j w y m ie n io n y c h k a te g o r ii ż o łn ie rz y o ra z w s z e l­ k ie o so b y p o d le g a ją c e P o ls k im S iło m Z b r o jn y m 4. W y d a n ie p o w y ż sz e j u s t a ­ w y s ta ło s ię m o m e n te m d e c y d u ją c y m o d a ls z y m lo s ie P o la k ó w , k tó r y c h t u ł a ­ cze lo s y w o jn y rz u c iły n a W y sp y B ry ty js k ie . M in io n y k r ó t k i o k re s p o w o je n n y b y ł d la P o la k ó w n a d a l p e łe n n a d z ie i i z łu d z e ń . U s ta w a o ro z m ie sz c z e n iu i o s ie d le n iu p o s ta w iła ic h w o b liczu w ie l­ k ie g o w y b o ru . O d te g o b o w ie m m o m e n tu p r z e s ta w a li b y ć ż o łn ie rz a m i, a ro z ­ p o c z y n a li w s p ó ln ie ży cie e m ig ra c y jn e z d a la o d o jczy z n y , w n ie z n a n e j im k u lt u r z e b r y ty js k ie j, w o b e c n y m s p o łe c z e ń stw ie . Z m ia n a c h a r a k t e r u g ru p y p o ls k ie j, k tó r a z ty m c z a so w e j i ty p o w o w o js k o w e j s ta ła się c y w iln ą g r u p ą e m ig ra n tó w , m ia ła n ie w ą tp liw y w p ły w n a p r o f il s z k o ln ic tw a p o ls k ie g o w W ie lk ie j B ry ta n ii. I s tn ie ją c y ta m o b e c n ie s y s te m o ś w ia ty p o lo n ijn e j m a sw e ź ró d ło w z m ia n a c h , ja k ie p rz y n io s ło w y d a n ie te j u s ta w y . N a m o c y u s ta w y o ro z m ie s z c z e n iu i o sie d le n iu z d n ie m 1 k w ie tn ia 1947 p o w o ła n o a n g ie ls k o -p o ls k i K o m ite t d la S p r a w O ś w ia ty P o la k ó w w W ie l­ k ie j B r y ta n ii (lipiec 1947 — w r z e s ie ń 1954), k tó r y p r z e ją ł o d p o w ie d z ia ln o ść z a e d u k a c ję p o ls k ic h e m ig ra n tó w . J u ż w p ie r w s z y c h d n ia c h d z ia ła ln o ś c i k o ­ m i te tu p o s ta n o w io n o j a k n a js z y b c ie j o g ra n ic z y ć lic z b ę p o ls k ic h p la c ó w e k o ś w ia to w y c h , z w ię k s z a ją c ró w n o c z e śn ie in te n s y w n o ś ć n a u c z a n ia ję z y k a a n ­

* M in is tr y o f E d u c a tio n , E d u c a tio n in E x ile . H is to r y o f th e C o m m itte e

fo r th e E d u c a tio n o f P o les in G r e a t B r ita in , L o n d o n 1956, 19.

g ie lsk ie g o ja k o p o d s ta w y d a lsz e j n a u k i w in s ty tu c ja c h b r y t y js k i c h lu b p o d ­ ję c ia p r a c y z a ro b k o w e j.

Z a m ie rz o n e c e le sz y b k ie j a d a p ta c ji g r u p y p o ls k ie j o k a z a ły s ię je d n a k b a r ­ dzo tr u d n e w re a liz a c ji. N a s k u te k c ią g łe g o n a p ły w u do te g o k r a j u e m ig r a n ­ tó w p o ls k ic h z B lisk ie g o W sc h o d u , F r a n c ji, z ie m n ie m ie c k ic h i A fry k i W sc h o d n ie j, k o m ite t z m u s z o n y b y ł o tw ie r a ć n o w e s z k o ły p o ls k ie , p o c z ą tk o w o g łó w n ie p rz e d s z k o la i sz k o ły p o w sz e c h n e . T y p o w o p o ls k i c h a r a k t e r ty c h sz k ó ł i n is k i p o zio m z n a jo m o śc i ję z y k a a n g ie ls k ie g o u n ie m o ż liw ia ł d ziec io m p o l­ s k im p o d ję c ie n a u k i w b r y t y js k i c h sz k o ła c h ś re d n ic h .

W ta k ie j s y tu a c ji w ła d z e k o m ite to w e m u s ia ły u tw o rz y ć o d rę b n e s z k o l­ n ic tw o n a p o zio m ie ś r e d n im d la m ło d z ie ż y p o ls k ie j. I t a k p o w s ta ły n o w e sz k o ły ś r e d n ie , z k tó r y c h je d n a w H a y d o n P a r k , D o rse t, p r o w a d z iła i n t e n ­ s y w n y k u r s p rz y g o to w a w c z y do s tu d ió w u n iw e rs y te c k ic h , a p o z o sta łe , p r z e ­ z n a c z o n e g łó w n ie d la m ło d z ie ż y p r z y b y w a ją c e j z B lisk ie g o W sc h o d u i A f r y k i 0 o g ro m n y c h b r a k a c h e d u k a c y jn y c h , m ia ły p r o f il z a w o d o w y m . in . h a n d lo w y , te c h n ic z n y , p rz e m y sło w y .

N a o k re s d z ia ła ln o ś c i k o m ite tu p r z y p a d a ró w n ie ż ro z w ó j te c h n ic z n e j sz k o ­ ły a k a d e m ic k ie j d la P o la k ó w (P o lish U n iv e r s ity C ollege), k tó r ą w la ta c h i s t ­ n ie n ia te j p la c ó w k i (1946— 1953) u k o ń c z y ło 900 P o la k ó w , a 180 u z y sk a ło d y p lo ­ m y u z n a n e p rz e z U n iw e r s y te t L o n d y ń s k i5. W r o k u s z k o ln y m 1949/50, w r o k u n a jb a r d z ie j in te n s y w n e j d z ia ła ln o ś c i k o m i te t u , z n a jd o w a ło się po d je g o o p ie ­ k ą 16 p rz e d s z k o li, 34 s z k o ły p o w sz e c h n e , 9 sz k ó ł ś r e d n ic h o ra z P U C . Ł ą c z n ie o b ję to z o rg a n iz o w a n ą o ś w ia tą 5741 P o la k ó w , n ie licząc c a łe g o sz e re g u k u rs ó w ję z y k o w y c h i z a w o d o w y c h 5.

O d r o k u 1950 z a z n a c z a się g w a łto w n y s p a d e k lic z b y p o ls k ic h p la c ó w e k o św ia to w y c h . J e s ie n ią 1954 r o k u , w m o m e n c ie r o z w ią z a n ia k o m ite tu p o z o s ta ­ ło z a le d w ie 8 p o ls k ic h szk ó ł p o w sz e c h n y c h i 2 sz k o ły ś r e d n i e 7. C e l k o m ite tu z o s ta ł w k o ń c u o sią g n ię ty . L ic z b ę p o ls k ic h p la c ó w e k o ś w ia to w y c h z m n ie js z o ­ n o do m in im u m . S ta n w ie d z y m ło d z ie ż y p o ls k ie j p o z w a la ł ju ż n a k o n ty n u o ­ w a n ie n a u k i w sz k o ła c h b r y ty js k ic h . G r u p a p o ls k a z o s ta ła w z a sa d z ie p r z y ­ s to s o w a n a do ż y c ia w sp o łe c z e ń stw ie b r y ty js k im . O p a n o w a n ie p o d s ta w j ę ­ z y k a a n g ie lsk ie g o , z d o b y c ie z a w o d u , p o z n a n ie r e a lió w ży cia z a s p o k a ja ły w z n a c z n y m s to p n iu p o tr z e b ę id e n ty f ik a c ji z n ie z n a n y m i k u ltu r o w o o b cy m sp o łe c z e ń s tw e m b ry ty js k im . D a lsz y p ro c e s a d a p ta c ji g ro z ił je d n a k n ie u c h r o n ­ n y m w c h ło n ię c ie m m ło d e g o p o k o le n ia e m ig r a c ji p o ls k ie j, a w k o n s e k w e n c ji c a łk o w itą a s y m ila c ją .

R o d z iła śię w ię c p iln a p o tr z e b a s tw o r z e n ia o d rę b n e g o s y s te m u sz k o l­ n ic tw a o jc z y ste g o , k tó r e z a p o b ie g a ło b y w y n a ro d o w ie n iu m ło d e g o p o k o le n ia , z a tr a c e n iu k u ltu r y , tr a d y c ji i ję z y k a p o lsk ie g o . C h o d ziło b o w ie m o to , b y m ło d z ie ż n ie ty lk o z d o b y w a ła z a w ó d i p o d s ta w ę e g z y s te n c ji w k r a j u o sie ­ d le n ia , a le b y ró w n o c z e ś n ie u tr z y m y w a ła s w a p o ls k o ść i w ia rę .

2. O b e c n y s t a n s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o

W tr o s c e o p o lsk o ść c a łe j e m ig ra c ji, a w szczeg ó ln o ści je j m ło d e g o p o k o ­ le n ia ju ż w c zasie w o jn y z aczęły p o w s ta w a ć p o ls k ie o rg a n iz a c je sp o łe c z n e 1 o św ia to w e . O n e to w ła ś n ie w r a z z d u c h o w ie ń s tw e m i ro d z ic a m i u jr z a ły k o ­ n ie c z n o ść w y c h o w a n ia i k s z ta łc e n ia m ło d z ie ż y w d u c h u n a ro d o w y m i k a to ­ lic k im . Ic h w s p ó ln e z a a n g a ż o w a n ie id e o w e , w y s iłe k o r g a n iz a c y jn y i f in a n s o ­ w y s ta ł s ię p o d s ta w ą d la s tw o r z e n ia b o g a te j sie c i sz k ó ł p rz e d m io tó w o jc z y ­ s ty c h , z k tó r y c h w ie le is tn ie je do dziś i d z ia ła z w ie lk im z a a n g a ż o w a n ie m .

8 I. W i e n i e w s k i , P o lis h U n iv e r s ity C o lleg e 1937— 1953, w : N a u k a

P o ls k a n a O b c zy źn ie , L o n d y n 1955, 45.

* S. M o ń k a , S z k o ln ic tw o p o ls k ie w W ie lk ie j B r y ta n ii, w : P r o b le m y

P o lo n ii Z a g r a n ic z n e j, W a rs z a w a 1962— 1963, 181.

S zk o ły p rz e d m io tó w o jc z y s ty c h , sz k o ły so b o tn ie , z w a n e t a k z r a c ji z a ję ć p ro w a d z o n y c h w s o b o ty w g o d z in a c h o d 9 do 13, o b e jm u ją sw y m z a się g ie m d z ie c i p o ls k ie w w ie k u o d 5 do 15 la t. P o n a d to a ż 29 szk ó ł p ro w a d z i o d ­ d z ia ły p rz e d s z k o ln e d la dzieci od 3 do 5 la t. P r a w ie w s z y s tk ie s z k o ły p o ls k ie w y n a jm u j ą lo k a le od sz k ó ł czy in n y c h in s ty tu c ji b r y ty js k ic h , k o rz y s ta ją c c z a ­ s e m ze z n a jd u ją c y c h się ta m p o m o c y n a u k o w y c h .

W s z y s tk ie s z k o ły o jc z y s te u tr z y m u j ą s ię z fu n d u s z y w ła s n y c h i p o d le ­ g a ją w y łą c z n ie p o ls k im o rg a n iz a c jo m sp o łe c z n o -o ś w ia to w y m (ty lk o d w ie w S w in d o n i M a n c h a s te r o tr z y m u ją d o d a tk o w e ro c z n e d o ta c je o d lo k a ln e g o s a m o r z ą d u m ie jsk ie g o ). S z c z e g ó ln ą ro lę o d g r y w a ją tu S to w a rz y s z e n ie P o l­ s k ic h K o m b a ta n tó w , P o ls k a M a o ie rz S z k o ln a Z a g ra n ic ą o ra z Z rz e sz e n ie N a u ­ c z y c ie ls tw a P o ls k ie g o Z a g ra n ic ą , k tó r e s p r a w u j ą c p ie k ę n a d p r a w ie w s z y s t­ k im i s z k o ła m i s o b o tn im i. P o z o s ta łe sz k o ły u tr z y m y w a n e są p rz e z in n e o r g a ­ n iz a c je sp o łe c z n e ja k k o m ite ty p a r a f ia ln e , k o m ite ty ro d z ic ie lsk ie , S to w a rz y ­ sz e n ie L o tn ik ó w P o ls k ic h , T o w a r z y s tw o P r z y ja c ió ł M ło d zieży itp .

C h o ciaż p o z io m i w y n ik i n a u c z a n ia , lic z b a u c z n ió w i n a u c z y c ie li, w a r u n ­ k i fin a n s o w e i lo k a ln e sz k ó ł s o b o tn ic h są b a r d z o ró ż n e , to je d n a k z a ró w n o p o d s ta w a o r g a n iz a c y jn a ja k i p r o g r a m n a u c z a n ia je s t d la w s z y s tk ic h sz k ó ł je d n a k o w y . O g ó ln y p r o g r a m o b e jm u je ję z y k p o lsk i, h is to rię i g e o g ra fię P o l­ s k i o ra z le k c je re lig ii p ro w a d z o n e p rz e z k s ię d z a z n a jb liż s z e j p o ls k ie j p a ­ r a f ii. D zieci od 5 do 11 l a t o b ję te s ą n a u c z a n ie m p o w sz e c h n y m k o n c e n tr u ją ­ c y m się n a n a u c e ję z y k a p o ls k ie g o w z b o g a c o n e j e le m e n ta m i n a ro d o w y m i. N a s tę p n e la t a s ą w z a s a d z ie k o n ty n u a c ją teg o p ro g r a m u , n a u c z a n ie ję z y k a p o ls k ie g o n a b ie r a ju ż je d n a k e le m e n tó w p rz y g o to w u ją c y c h do p o d ję c ia e g z a ­ m in ó w m a t u r a l n y c h z ję z y k a p o lsk ie g o . E g z a m in y te , tzw . O i A le v e l są o d p o w ie d n ik a m i m a łe j i d u ż e j m a t u r y z ję z y k a p o lsk ie g o ja k o obcego; z o s ta ­ ły w p ro w a d z o n e do b ry ty js k ie g o s y s te m u o ś w ia ty w r o k u s z k o ln y m 1962/63 i s t a ły s ię b a rd z o w a ż n y m c z y n n ik ie m m o ty w u ją c y m m ło d zież p o ls k ie g o p o ­ c h o d z e n ia do s y s te m a ty c z n e j n a u k i. W r o k u 1981 is tn ia ło w W ie lk ie j B r y ta n ii 68 sz k ó ł p rz e d m io tó w o jc z y ­ s ty c h s k u p ia ją c y c h 3623 d z ie c i i 397 n a u c z y c ie li i p r a c u ją c y c h w 8 r e jo n a c h sz k o ln y c h : sz k o c k im , lo n d y ń s k im , p o łu d n io w o a n g ie ls k im , L e ic e s te r, L a n c a s te r, M a n c h e s te r, Y o rk i S ta f fo rd . N a js iln ie js z y i n a jle p ie j z o rg a n iz o w a n y je s t o k rę g lo n d y ń s k i z 13 s z k o ła m i s o b o tn im i s k u p ia ją c y m i 1160 u c z n ió w i 137 n a ­ u c z y c ie li 8. J e d n ą z n a jlic z n ie js z y c h i n a jle p ie j z o rg a n iz o w a n y c h sz k ó ł lo n d y ń s k ic h j e s t s z k o ła im . T a d e u s z a K o śc iu s z k i z d z ie ln ic y E a lin g , k tó r a z o s ta ła zało ż o n a p rz e z k s ię d z a p r a ł a t a A . W r ó b l a w 1950 ro k u . N a jw ię k s z y ro z k w it sz k o ły p r z y p a d a n a l a t a 1953— 1960, cz y li n a o k re s szy b k o ro s n ą c e j lic z b y dziec i i n a u c z y c ie li. W r o k u 1957 z o s ta ła z a ło ż o n a b ib lio te k a s z k o ln a s łu ż ą c a p o m o ­ c ą w p r a c y n a u c z y c ie ls k ie j. O d r o k u 1963 sz k o ła z y s k a ła p a tr o n a t P o ls k ie j M a c ie rz y S z k o ln e j Z a g ra n ic ą i c z y n n ą w s p ó łp r a c ę sp o łe c z n o śc i e m ig ra c y jn e j. S iln y w p ły w n a k a to lic k ie w y c h o w y w a n ie m ło d zieży w te j szk o le w y w ie ra z a a n g a ż o w a n ie k się ż y m a r ia n ó w p ro w a d z ą c y c h m ie js c o w ą p a r a f ię i m ie s z k a ­ ją c y c h w p o b liż u s ió s tr z m a r tw y c h w s ta n e k . O b e c n ie sz k o ła m ie śc i się w b u ­ d y n k u s z k o ły a n g ie ls k ie j i lic z y o k o ło 400 u c z n ió w i 30 n a u c z y c ie li. O d r o k u 1970 tj. od o b ch o d ó w X X -le c ia is tn ie n ia sz k o ły d a tu je się u k a z y w a n ie k o m u n ik a tó w sz k o ln y c h . W y d a w a n e k ilk a r a z y do r o k u i ro z d a w a n e d ziec io m in f o r m u ją o n e o n a jw a ż n ie js z y c h w y d a r z e n ia c h w ży c iu sz k o ły i s ta n o w ią d o d a tk o w ą p la tf o r m ę p o ro z u m ie n ia m ię d z y sz k o łą a ro d z ic a m i. D z ia ła ln o ść s z k o ły n ie o g ra n ic z a się o czy w iśo ie do s a m y c h z a ję ć d y d a k ty c z n y c h . U c z n io ­ w ie , d z ię k i w y s iłk o w i i p o ś w ię c e n iu n a u c z y c ie li, u c z e stn ic z ą w w ie lu in s c e n i­ z a c ja c h o te m a ty c e n a ro d o w e j i re lig ijn e j, k tó r y m to w a rz y s z y ś p ie w c h ó ru

280

B IU L E T Y N P O L O N IJ N Y

8 R a p o r t ze s ta n u s z k ó ł o jc z y s ty c h w W ie lk ie j B r y ta n ii za r o k 1980, L o n ­ d y n , Z a rz ą d G łó w n y Z N P Z .