Wkład rodziny w realizację zadań edukacji prozdrowotnej uczniów szkoły podstawowej

(1)

Urszula Macioł-Kisiel

Wkład rodziny w realizację zadań

edukacji prozdrowotnej uczniów

szkoły podstawowej

Nauczyciel i Szkoła 3-4 (12-13), 141-148

2001

(2)

Wkład rodziny w realizację zadań edukacji

prozdrowotnej uczniów szkoły podstawowej

R odzina ulega ciągłym przem ianom. Dawny typ rodziny patriarchalnej, gdzie ojciec był jedynym żyw icielem i autorytetem, współcześnie zastępowany jest przez rodzinę dem okratyczną. W niej zaw odow o pracują ojciec i m atka oraz niejedno krotnie starsze dzieci. W rodzinie demokratycznej zależności między jej członkami oparte s ą na przyjaźni, w zajem nym zrozum ieniu, partnerstw ie i w spółpracy (W. O koń 1996). O b serw ow ane przem iany sp rz y ja ją po w staw an iu bardziej korzystnych w arunków w ychowania, jednakże sytuacja społeczno-ekonom iczna rodzin niejednokrotnie ogranicza te możliwości.

R odzina to m iejsce gdzie m łody człow iek nabyw a pierwszych dośw iadczeń, zdobywa wiedzę, nawyki, umiejętności niezbędne w życiu. Dzięki swojej strukturze ma ona możliw ość kształtowania osobowości dziecka. W zależności od rodzaju rodziny (jej stabilizacji lub dewiacji) wpływ wychowaw czy na młodego człowieka m oże być pozytyw ny lub negatyw ny. N iedostosow anie społeczne i trudności w ychow aw cze to często w ynik zaburzeń funkcjonowania tej podstawow ej kom ór ki społecznej. Częstokroć konsekw encją dysfunkcji rodzinyjest brak zapew nienia dziecku w łaściwej opieki, poczucia bezpieczeństw a, miłości i przynależności. N iem ały w pływ na kształtow anie się osobowości dziecka m ają także postawy rodziców w obec niego. L. K anner w yróżnia cztery typy postaw:

• postaw a akceptacji i spontanicznej m iłości cechująca się w yrozum iałością, czu łością, w spółdziałaniem z dzieckiem , cierpliw ością oraz rozsądnym ogranicza niem jeg o sw obody w działaniu;

• postaw a perfekcjonizm u, czyli nadm iernego w ymagania, ujaw niająca się w m a nifestow aniu ciągłego niezadow olenie z dziecka i stałego m usztrow ania go oraz stosow ania przym usu i kar;

• postaw a jaw nego odtrącenia: surowość, zaniedbanie dziecka, unikanie kontaktu z nim oraz częste jeg o karanie;

• postaw a nadtroskliw ości, gdzie stała obawa o bezpieczeństw o i zdrow ie dziecka, liczne zakazy i ograniczenia, izolacja społeczna, nadmierne rozpieszczanie stano w ią dom inantę działania rodziców (L. Kanner, 1957).

(3)

142 Nauczyciel i Szkota 3 -4 2001

Rodzice rzadko prezentują standardow e typy postaw, jednak kreow anie przez nich (często nieśw iadom ie) niew łaściw ej postaw y w zakresie w ychow aw czym je s t często przyczyną błędów, co w konsekw encji prowadzi do pojaw iania się róż

nego typu nieporozum ień i trudności (S. Radiukiewicz, 1973). Jednakże, to w łaś nie ojciec i m atka jako pierwsi w yznaczają cele i wartości, do których dzieci pow inny zm ierzać. W oparciu o nie określają ich potrzeby i zainteresow ania. W rodzinie m łody człow iek otrzym uje pierwsze informacje na tem at dążenia i pie lęgnow ania stanu dobrego sam opoczucie fizycznego, psychicznego i społecznego, poznaje naw yki higieniczne, kształtuje sw ojąpostaw ę w obec zdrowia.

W spółcześnie każdy dorosły człow iek sam ponosi odpow iedzialność za zdro w ie w łasne i sw ych najbliższych. Program polityki zdrow otnej realizow any przez państw o, pow inien jed n a k pom óc sw ym obyw atelom w osiąganiu m ożliw ie najw yższego poziom u zdrowia. W tym zakresie działania na rzecz zdrow ia służą przybliżeniu człow iekow i w iedzy pomocnej do prow adzenia sam oobserw acji, jak rów nież na prom ow aniu zachow ań potrzebnych dla popraw ienia i utrzym ania dobrej kondycji organizmu. Aby osiągnąć pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny (czyli zdrowie), każdy z nas powinien znać swoje problem y zdrowotne, potrzeby, a także w iedzieć ja k je rozw iązyw ać i zaspokajać. Bowiem , zdrow ie to potencjał, na którym człow iek opiera się w całym sw oim życiu. Zdrow ie, jako koncepcja pozytywna w swym rozumieniu, kładzie nacisk zarówno na pełną spraw ność fizyczną, ja k rów nież spraw ność życiow ą w w ym iarze jednostkow ym i spo łecznym (B. W oynarowska, 1995). W ażnym elem entem procesu, który gw aran tow ałby zm iany w stylu życia służącym zdrow iu człow ieka, je s t zapew nienie konkretnych w arunków tj.: realizacji aktywności fizycznej, radzenia sobie w trud nych sytuacjach, poznaw ania sw ojego organizm u, w alki ze stresem i in. Istotnym etapem w spierającym rozpow szechnianie zdrow ego stylu życia staje się przekaz informacji. Edukacja zdrowotna w tym zakresie ma na celu wykształcenie u uczniów odpowiedzialności za zdrowie własne i innych, umiejętności określania swoich pro blemów zdrowotnych, rozbudzanie motywacji, tak aby młody człowiek chciał, umiał i podejm ow ał działania korzystne dla zdrow ia. Jednocześnie potrafił wybierać z potoku inform acji przekazyw anych w ielom a kanałam i te, które służą pom noże niu i utrzym aniu zdrow ia. W ychow anek znając dostępne źródła inform acji proz drow otnej typu: Internet, TV, radio, prasa, będzie sam odzielnie w ybierał te, które dostarczą mu rzetelnych w skazów ek, ja k postępow ać w określonych sytuacjach zdrow otnych sw ojego życia (U. M acioł-K isiel, 1999).

D ziałania mające na celu ochronę zdrow ia oraz w zrost jego potencjału wyma- gająbudow ania środowisk w pierających, czyli korzystnych warunków dla zdrowia we w szystkich m iejscach gdzie żyje człow iek tj.: w domu, w m iejscu nauki i zaba wy. Dom rodzinny spełni funkcję środow iska w spierającego w ów czas, gdy

(4)

wa-runki fizyczne i psychospołeczne życia jego członków b ędą służyły prom ow aniu zdrow ia. Rodzina w yznacza tu form alnie ram y dla działań m ających na celu za gw arantow anie takiego przebiegu zmian środowiskowych, by przynosiły korzyści dla zdrow ia populacji (Z. Słońska, M. Misiuna, 1993). Innym czynnikiem , w ydaje się być systematyczna ocena zmian zachodzących w środowisku (gwałtowny roz wój technologii, rolnictwa, produkcji, urbanizacja) pod kątem ich wpływu na zdrowie ludności. Dopiero dzięki takiej strategii można niwelować lub łagodzić zmiany, któ re niejednokrotnie stają się czynnikami destrukcyjnym i dla zdrowia.

Szkoła ma za zadanie realizow ać edukację prozdrowotną, której celem jest kształtow anie potrzeby i um iejętności dbania o w łasne ciało, zdrow ie i sprawność fizyczną oraz w yrabianie czujności wobec zagrożeń dla zdrowia i życia (Podstawa

program ow a, 1999). Zadania nauczycieli i szkoły obejm ują wiele aspektów, w śród

których należy wymienić: stwarzanie warunków do kształtowania zachowań sprzy jających zdrow iu i bezpieczeństw u, rozbudzanie zainteresow ań dziecka w łasnym zdrowiem i rozwojem oraz ułatwianie nabywania podstawowych umiejętności dbania o sw oje zdrowie. Rezultatem podejm ow anych działań będzie osiągnięcie przez dziecko um iejętności rozróżniania czynników w pływ ających pozytyw nie i nega tyw nie na jego zdrow ie i rozw ój, organizow anie czasu w olnego i nauki w domu oraz w spółpraca z dorosłym i w dbaniu o zdrow ie własne (G. A dam czyk, B. Breit- kopf, Z. Worwa, 1999).

W 1999/2000 roku zostały przeprowadzone badania celowo dobranej popula cji nauczycieli i rodziców uczniów szkół w ojew ództw a śląskiego w celu zebrania opinii środow iska nt. O czekiwania i sposób realizacji zadań z zakresu eduka

cji prozdrow otnej w szkole podstawow ej'1. W iększa część badanych nauczycieli

(95,0% ) stw ierdziła, iż problem atyka zdrow otna pojaw ia się na ich lekcjach z róż n ą częstotliw ością, i tak u 25,0% była ona obecna w zależności od realizow anej tematyki przedmiotu, natomiast u 70,0% pojawiała się sporadycznie (przy nadarzają cej się okazji). W opinii nauczycieli na kształtowanie zachowań prozdrowotnych uczniów m ają w rów nym stopniu duży w pływ zarówno rodzice, grupy rówieśnicze, ja k i m ass media. Rodzina, w tym zestawieniu, postrzegana jest przez znaczną część badanych nauczycieli jako naturalne środowisko nabywania umiejętności służących utrzymaniu i w zm ocnieniu zdrowia. M imo doceniania roli, ja k ą spełnia rodzina w tej kw estii tylko 17,0% w ypow iadających się w badaniu ankietow ym nauczy cieli stw ierdza, iż system atycznie w spółpracuje z rodzicam i w zakresie realizacji edukacji prozdrow otnej, 55,0% zaś sygnalizuje sporadyczną w spółpracę (dotyczy

1 B adania prow adzone przez U. M acioł-K isiel w K atedrze Pedagogiki i Psychologii A kadem ii W ychow ania Fizycznego w K atow icach pod kierunkiem prof. d r hab. M. Kapicy.

(5)

ona najczęściej wspólnego rozwiązyw ania sytuacji trudnych wychowawczo). N au czyciele bark w spółpracy z rodzicam i lub je j sporadyczność postrzegająjako w y nik podjęcia ze swojej strony dodatkow ych zadań zawodowych. W ynikają one z w prow adzenia do zadań pedagogów ścieżek m iędzyprzedm iotow ych i dużego zaangażow ania w now e zasady aw ansu zaw odowego. Rów nocześnie inicjatywę w spółdziałania w tym zakresie ze strony rodziny osłabia pośpiech i szybki styl życia najstarszych jej członków. Taki stan niew ątpliwie nie wpływ a pozytyw nie na w spółpracę (rodzina - szkoła), a to z przyczyn dłuższego czas pracy rodziców, malej ich dyspozycyjności względem dzieci oraz dążności do podnoszenia poziomu życia.

W opinii rodziców edukacja prozdrow otna prow adzona w szkole ma na celu zapoznanie swych w ychow anków ze zdrowym stylem życia oraz um ożliw ia naby cie umiejętności dbania o swoje zdrowie (51,0% badanych). Spodziew ają się oni, iż szkoła przez uatrakcyjnienie zajęć pozalekcyjnych, w zm ocnienie lekcji w ychow a nia fizycznego oraz prow adzenie skutecznej działalności w zakresie profilaktyki uzależnień zrealizuje te zamierzenia. Jednocześnie znaczna część rodziców (82,3%) uważa, że je st odpow iedzialna za zdrow ie swoich dzieci. Tylko nieliczni z nich ( 17,0%) cedują obow iązki w tym zakresie na szkołę i służbę zdrowia, uznając je za placówki kom petentne w tym zakresie. Rodzice rozum ieją rangę edukacji zdro wotnej, sami opow iadająsię za poważnym traktowaniu tej problem atyki. Z zasady, to oni prow adzą w nikliw ą obserw ację zdrow ia swoich dzieci i starająsię stosować takie działania, które w zm acniałyby ich potencjał zdrowotny. Respondenci infor m ują, że najczęściej podejm ow ane działania na rzecz zdrow ia w domu to: • zw racanie uwagi na praw idłow e odżyw ianie,

• monitorowanie rozwoju swoich dzieci,

• organizow anie im czasu wolnego z uw zględnieniem aktyw ności fizycznej, • um ożliw ienie dzieciom corocznego w yjazdu poza teren Śląska.

Rodzice dużo uwagi pośw ięcają zapew nieniu sw oim dzieciom bezpieczeń stwa. W ręcz podkreślają obaw y i niepokoje związane z pobytem sw oich pociech w szkole, tj.: brakiem dostatecznego nadzoru nad dziećmi podczas przerw między- lekcyjnych, łatw ym dostępem do narkotyków, agresją i szantażow aniem m łod szych uczniów przez starszych, gangam i, w ym uszaniem pieniędzy oraz niepraw i dłow ościam i w w yposażeniu sal gim nastycznych i w adliw ością sanitariatów . R odziców niepokoi rów nież ograniczony dostęp do św iadczeń m edycznych na terenie placówek oświatowych (brak stałej opieki lekarskiej, stomatologicznej i pie lęgniarskiej), co w edług nich niekorzystnie może w płynąć na szybkość i facho w ość udzielania pierw szej pom ocy w nagłych wypadkach oraz na brak lub ograni czenie profilaktyki zdrowotnej.

(6)

Zainteresow anie rodziców w spółpracą ze szkołą w tej dziedzinie je st nieduże (9,7% opinii), zaangażow ani rodzice sygnalizują, iż oferowali sw oją pomoc w rea lizacji zadań prozdrowotnych2. W śród opinii ankietowanych rodziców pojaw iły się sygnały zw iązane z lukami w prawidłowym przepływie informacji na linii szkoła - rodzina. W ypow iadający się stw ierdzają wręcz, że nie posiadają dostatecznych informacji (bądź informacja ta jest zbyt lakoniczna) na temat podejm owanych przez szkołę działań zw iązanych z prom ocją zdrowia. W spółpraca rodziców z placów kami ośw iatow ym i w tym zakresie ogranicza się do udziału w nader rzadkich ze braniach rodzicielskich organizowanych przez wychowawców (wywiadówki, opieka podczas w ycieczek dydaktyczno-turystycznych). Tylko nieliczni z badanych sygnalizują swój udział w organizowanych przez szkołę prelekcjach, dotyczących problem atyki uzależnień, bezpieczeństw a, przem ocy oraz w im prezach rekreacyj no-sportow ych. W iększość rodziców je st św iadoma zagrożeń zdrow ia oraz praw i dłow o interpretuje potrzeby zdrowotne swoich dzieci. Są również otwarci na suge stie i propozycje ze strony szkoły (30,0% sygnalizuje zbyt m ało ofert ze strony nauczycieli i dyrekcji szkoły w tej dziedzinie). Jednakże postaw a w yczekiw ania rodziców w stosunku do działań szkoły je s t praw dopodobnie zw iązana z m itycz nym dystansem , jaki utrwalił się między nauczycielem a rodzicem (chociaż i w tej dziedzinie obserw uje się pew ne zmiany).

Szkoła, uw zględniając rangę w ychow ania w rodzinie, w yznacza w równej mierze ojcu i m atce zadania, które m ożna opisać jako: dostarczanie sw oim dzie ciom pozytyw nych w zorców zachow ań zdrow otnych, kształcenie poczucia odpo w iedzialności za zdrow ie w łasne, kontynuację w środow isku dom ow ym działań prozdrow otnych zainicjow anych w szkole, aktyw ny udział w realizow anych akcjach krzew ienia kultury zdrowotnej oraz w tw orzeniu zdrow ego środowiska szkolnego. Badani nauczyciele uw ażają, iż w spółpraca na płaszczyźnie szkoła - rodzina jest bardzo w ażna i pom ocna w realizacji edukacji zdrow otnej.

Tematyki zagadnień prozdrowotnych przeznaczonych do wspólnej realizacji (rodzina - szkoła) przedstawione w opinii respondentów wg ich ważności obejmują: a) w ychow anie prorodzinne;

b) grupy nieform alne oraz ich w pływ na osobow ość dziecka; c) postaw y w obec AIDS;

d) życie seksualne;

e) używki: alkohol, nikotyna, narkotyki; 0 zdrow ie psychiczne;

2 U. M acioł-K isiel, B adania ankietow e przeprow adzone w roku szkolnym 1999/2000 wśród

(7)

g) pierw sza pom oc;

h) aktyw ny w ypoczynek i spraw ność fizyczna; i) praw idłow e odżyw ianie;

j) bezpieczeństw o w dom u, w szkole i poza szkołą; k) naw yki w zakresie higieny osobistej i otoczenia3.

N ajczęściej proponow anym i formami w spółpracy na osi szkoła - dom są indyw idualne rozm ow y nauczycieli z rodzicam i, pogadanki w trakcie zebrań szkolnych oraz okresow o prow adzone prelekcje z udziałem pracow ników służby zdrowia.

Jest bezsprzecznym fakt, że dom rodzinny to miejsce gdzie dziecko kształtuje podw aliny sw ojego stylu życia, które będzie pielęgnowało jak o dorosły człowiek. Tutaj uczy się zachow ań, które m ogą mieć zarówno pozytywny, ja k i negatyw ny wpływ na zdrowie. Rodzice jako najbliżsi opiekunowie, niejednokrotnie partnerzy sw oich dzieci, m ają duży w pływ na w ykształcenie podstaw ow ych um iejętności służących zdrow iu: w łaściwe odżyw ianie, radzenie sobie z em ocjam i, które tow a rzyszą stresom , organizowanie pracy, wypoczynku, sam okontrola organizmu, bez pieczeństw o.

D zieci w środow isku rodzinnym m ogą być rów nież św iadkam i zachow ań ne gatyw nych, czyli szkodzących zdrow iu (alkoholizm , nikotynizm , wulgaryzm y). W tym przypadku na barkach matki i ojca spoczyw a obow iązek obiektywnego przedstaw ienia sytuacji i w yrobienia u swoich dzieci odpow iedniego dystansu do ich negatyw nego zachow ania (np. prom ocja antynikotynow a prow adzona przez palących rodziców).

Dla pełnej realizacji zadań z zakresu wychowania zdrow otnego potrzebne jest jednoczesne uczestnictw o rodziców, uczniów i nauczycieli. Trudno zm ieniać po

staw y i nawyki dziecka bez ich w sparcia ze strony środow iska rodzinnego. W aż nym elem entem edukacji je st rów nież praw idłow e przygotow anie m łodzieży do pełnienia ról rodzicielskich. Uczniowie zarów no w domu, ja k i w szkole powinni m ieć m ożliw ość przedstaw ienia sw oich zainteresow ań dotyczących zagadnień zdrowotnych tj.: zachowań seksualnych, odpowiedzialności za przyszłe potomstwo, miłości i poczucia bezpieczeństw a. Sytuacja taka niew ątpliw ie w płynie korzystnie na aktywny udział młodych ludzi w procesie dorastania, a rodziców uaktywni w za kresie działań na rzecz zdrow ia własnego i swojej rodziny.

W spółdziałanie nauczycieli i rodziców na rzecz zdrow ia w założeniu powinno służyć w yposażeniu dzieci — przyszłych absolw entów szkół w dośw iadczenia

’ U. M acioł-K isiel, B adania ankietow e prow adzone w roku szkolnym 1999/2000 na terenie w ojew ództw a śląskiego wśród nauczycieli szkól podstaw ow ych.

(8)

i postaw y służące zachow aniu zdrowia. Popularyzowanie zdrow ia w śród uczniów w ram ach działań podejm owanych przez szkołę można realizować poprzez: kształ tow anie i utrw alanie zachow ań sprzyjających zdrow iu, w yrabiane u uczniów odpow iedzialności za w łasne zdrowie, wskazywanie uczniom zachow ań nie sprzy jających zdrowiu i uwrażliwienie na ich negatywne skutki, przygotowanie uczniów do roli pacjentów - odbiorców św iadczeń służby zdrow ia (U. M acioł-Kisiel, 1998).

Podczas realizacji w yznaczonych zam ierzeń rodzice oczekują od nauczycieli postawy bycia przykładem , dawania w zoru zachow ań prozdrow otnych dla swoich w ychowanków . Jednocześnie większość ankietowanych rodziców w ręcz domaga się zintensyfikow ania opieki m edycznej nad swoimi dziećmi realizow anej przez szkołę i służbę zdrow ia oraz prow adzenia system atycznych prelekcji w zakresie higieny, uzależnień i bezpieczeństwa. Słuszne w tych opiniach wydaje się propozy cja zw iększenia ilości godzin przeznaczonych na zajęcia korekcyjne, profilaktycz ne oraz w ychow anie fizyczne (np. możliw ość korzystania ze szkolnych obiektów sportow ych w godzinach popołudniowych). D użą popularnością oraz stopniem społecznej akceptacji cieszą się w yjazdy na tzw. „zieloną szkołę” . Jedną z propo zycji rodziców je s t rozszerzenie akcji w yjazdu dzieci Śląska do terenów czystych ekologicznie.

Konkluzja

Zaprezentow any m ateriał badaw czy wskazuje konieczność podejm ow ania działań dla pielęgnow ania i utrzym ania zdrow ia w śród uczniów. Zachodzące prze m iany społeczne, ekonom iczne i polityczne w ym uszają na szkole realizację zadań z zakresu edukacji zdrow otnej. Biorąc pod uwagę niezaprzeczalną rolę rodziny w procesie kształcenia zdrow otnego m łodego pokolenia wydaje się oczyw istym fakt, iż postępow anie prozdrow otne w inno odbywać się przy ścisłej w spółpracy nauczycieli z rodzicam i. D oceniając rangę wsparcia ze strony rodziny dla procesu kształcenia, szkoła w inna zachęcać rodziców do stałej tw órczej współpracy. Po zyskanie rodziców jak o partnerów w działaniach na rzecz zdrow ia będzie procen tow ać w życiu każdego ucznia, jak o jeszcze jeden czynnik w zbudzający m otyw a cję do podjęcia odpow iedzialności za zdrow ie własne. Jednocześnie w spółpraca ta przyczyni się do budow ania kultury zdrowotnej samej rodziny.

(9)

Bibliografia

A dam czyk G ., B re itk o p f В., W orwa Z., Program nauczania. E dukacja p r o 

zdrow otna dla klas 4 -6 , W arszawa 1999.

K anner L., C hild psychiatry, Third ed. Springfield. III, 1957.

Ł obocki M ., W spółdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie w ychow ania, W arszaw a 1975.

M acioł-K isiel U., A ktyw ność ruchow a w yznacznikiem kształtow ania prozdro

w o tn ych za ch o w a ń u czniów [w:] Teoretyczne i p ra k ty c zn e a sp ekty a k  tyw ności ruchow ej człowieka, red. J. Ślężyński, K atow ice 2000.

M acioł-K isiel U., Wykorzystanie program ów kom puterowych w edukacji zdro

w otnej na p rzy k ła d zie p a kietó w : „ Tajem nice ludzkiego ciała ", E n cyklo  pedia człowieka", „Encyklopedia seksu", „Nauczyciel i Szkoła” 1999, nr 1.

M acioł-K isiel U ., Z naczenie w ychow ania prozdrow otnego w edukacji w czes

noszkolnej, „N auczyciel i Szkoła” 1998, nr 1.

M endel M., Szkic do portretu dobrej szkoły z rodzicam i we wnętrzu, „Edukacja i D ialog” 1995, nr 4, 6, 9.

M isiom a E., Rodzice ja k o partnerzy, „Edukacja i D ialog” 1995, nr 4, 6, 14. O koń W., N ow y słow nik pedagogiczny, W arszawa 1996.

P o d sta w a p ro g ra m o w a kszta łcen ia ogólnego, W arszawa 1999.

R adiukiew icz S., M edycyna szkolna, Warszawa 1973. Satir V., Terapia rodziny. Teoria i praktyka, G dańsk 2000.

Słońska Z., M isiuna М. (орг.), Prom ocja zdrowia. Słow nik podstaw ow ych ter

m inów, W arszawa 1993.

W oynarow ska B. (red.), J a k tworzym y szkołę prom ującą zdrowie. P olski Z es

p ó ł ds. Projektu Szkoła P rom ująca Zdrow ie, W arszawa 1995.

W oynarow ska B., Prom owanie zdrowia — koncepcja i zasady. Instytut Matki

i D ziecka Z a k ła d Zdrow ia R odziny, W arszawa 1988. M ateriały zaczerp 

nięto z publikacji wydanej przez Św iatow ą Organizację Zdrowia, Biuro Regio nalne dla Europy 1984 pt. „H ealth Promotion: A D iscussion D ocum ent on the Concepts and Principles” .