MONIKA MULARSKA-KUCHAREK1
PODMIOTOWOŒÆ I PARTYCYPACJA SPO£ECZNA
W WARUNKACH LOKALNYCH
Abstrakt. Przedmiotem rozwa¿añ niniejszego artyku³u jest podmiotowoœæ i partycypacja spo³eczna mieszkañców wsi. G³ównym celem jest natomiast próba odpowiedzi na pytanie o poziom podmiotowoœci i aktywnoœci doros³ych mieszkañców gmin wiejskich wojewó-dztwa ³ódzkiego oraz ustalenie korelatów wy¿ej wymienionych zmiennych.
S³owa kluczowe: podmiotowoœæ, partycypacja spo³eczna, lokalna spo³ecznoœæ
WPROWADZENIE
Mimo i¿ pojêcie podmiotowoœci jest tak popularne i powszechnie u¿ywane, trudno znaleŸæ jak¹œ jedn¹ jego definicjê, która pozwala³aby w miarê precyzyj-nie oddzielaæ zjawiska, jakie pojêcie to obejmuje, od innych. Niezwykle trudno odró¿niæ podmiotowoœæ od wolnoœci, emancypacji, to¿samoœci, aktywnoœci...
Jak twierdzi Krzysztof Gorlach [1996], intuicje zwi¹zane z pojêciem podmio-towoœci prowadz¹ nas w kierunku takich zagadnieñ, jak rola cz³owieka i jego ak-tywnoœci w procesach spo³ecznych oraz problem wolnoœci we wszystkich sfe-rach ¿ycia spo³ecznego. Wiele na temat podmiotowoœci mówi¹ natomiast ró¿no-rodne dyscypliny naukowe, zajmuj¹ce siê cz³owiekiem. „W antropologii filozo-ficznej pojêcie podmiotowoœci oznacza przeciwieñstwo reifikacji, uprzedmioto-wienia jednostki i podjête zostaje przez te kierunki, które akcentuj¹ wolnoœæ, kreatywnoœæ, dezalienacjê cz³owieka. W epistemologii oznacza odrzucenie me-chanistycznej teorii odbicia i podkreœlenie czynnej roli poznaj¹cego rozumu. W historiozofii oznacza sprzeciw wobec fatalizmu i determinizmu, a tak¿e fina-lizmu czy prowidencjafina-lizmu, na rzecz perspektywy aktywistycznej i
posybilisty-WIEΠI ROLNICTWO, NR 2 (151) 2011
materia³y z badañ
1 Autorka jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu £ódzkiego (e-mail: monikamularska@
cznej” [Sztompka 1989, s. 11]. Tak wiêc ka¿dy z tych trzech wymiarów myœle-nia filozoficznego akcentuje rolê cz³owieka, jego relacjê do otaczaj¹cej rzeczy-wistoœci, a nade wszystko mo¿liwoœæ wp³ywu na ow¹ rzeczywistoœæ.
Podobny sens pojêcie podmiotowoœci uzyskuje w psychologii, gdzie zwraca siê uwagê na indywidualnoœæ i niezale¿noœæ cz³owieka, jego twórcz¹ œwiado-moœæ i wolnoœæ (np. wolnoœæ wyboru), aktywnoœæ, odpowiedzialnoœæ i poczucie sprawstwa, specyficzn¹ to¿samoœæ cz³owieka. Psycholog K. Korzeniowski mó-wi o trzech momentach, które s¹ istotne dla rozpatrywania ludzkiej podmioto-woœci. Na pierwszy sk³ada siê dzia³alnoœæ podmiotowa, czyli realne oddzia³ywa-nie i dokonywaoddzia³ywa-nie zmian w œwiecie. Moment drugi podkreœla œwiadomoœæ po-dejmowanych dzia³añ, a za pomoc¹ trzeciego autor utwierdza nas w przekona-niu, ¿e podmiotowoœæ to tak¿e psychologiczna odrêbnoœæ i autonomia [Korze-niowski 1989].
W naukach politycznych podmiotowoœæ uto¿samiana jest z samorz¹dnoœci¹, autonomi¹ jednostek i grup spo³ecznych. Zgodnie z przekonaniem, ¿e na pod-miotowoœæ sk³adaj¹ siê œwiadomoœæ i aktywnoœæ, o byciu podmiotem decyduje samouœwiadomienie, œwiadomoœæ samego siebie, czyli samowiedza, która ge-neruje sk³onnoœæ do dzia³ania œwiadomego [Karwat 1980, s. 274]. A zatem w tym ujêciu, tak jak w przypadku refleksji psychologicznej, mamy do czynie-nia z aktywnym nastawieniem do otaczaj¹cej rzeczywistoœci.
Podobnie rzecz siê ma w przypadku socjologicznego znaczenia terminu „podmiotowoœæ”. Zadaniem P. Sztompki, centraln¹ kategori¹ jest tutaj dzia³anie cz³owieka, bêd¹ce wyrazem jego aktywnej postawy wobec œwiata, o któr¹ wspó³czeœnie tak bardzo siê zabiega. Przez podmiotowoœæ rozumie on przede wszystkim „aktywny wp³yw dzia³añ ludzkich na kszta³t struktury spo³ecznej" [Sztompka 1989, s. 5]. Dzia³anie cz³owieka charakteryzuje w tym przypadku re-fleksyjnoœæ, planowanie, konstruowanie otaczaj¹cej rzeczywistoœci. Innymi s³o-wy, jest to zdolnoœæ spo³eczeñstwa do samodzielnego przekszta³cania siê. M. Wieruszewska pisze, i¿ „...poczucie podmiotowoœci i przeœwiadczenie o wp³ywie na ró¿ne sfery ¿ycia, zgodne z w³asnymi lub uznawanymi standarda-mi, wspomagaj¹ siê wzajemnie i minimalizuj¹ rozmaite doœwiadczenia uzale¿-nienie, bezradnoœci, podporz¹dkowania” [Samoorganizacja w spo³ecznoœciach... 2002, s. 42]. Jak siê okazuje, œwiadomoœæ, ¿e jest siê przedmiotem dzia³ania, ma decyduj¹ce znaczenie w podejmowaniu inicjatyw na rzecz otaczaj¹cej nas rze-czywistoœci. Przekonanie o samostanowieniu generuje zaanga¿owanie i lepsz¹ jakoœæ podejmowanych dzia³añ. „Jak pokaza³y dotychczasowe doœwiadczenia, narzucanie gotowych wzorców rozwoju mo¿e daæ jedynie efekty krótkotrwa³e, a nawet odwrotne od zamierzonych i niszcz¹ce dla spo³ecznoœci lokalnej” [Juro-szek 2008, s. 54]. A zatem, aby wieœ mog³a siê prawid³owo rozwijaæ potrzeba u-dzia³u obywateli w zarz¹dzaniu sprawami spo³ecznoœci. Zaanga¿owanie w spra-wy „ma³ych ojczyzn” zdaje siê byæ warunkiem koniecznym.
St¹d te¿ tak wa¿ne miejsce w ówczesnej debacie nad spo³ecznoœciami lokal-nymi zajmuje przekonanie o partycypacji spo³ecznej i budowaniu spo³eczeñstwa obywatelskiego. Niestety, jak pokazuj¹ badania, Polacy nie dysponuj¹ odpowie-dnim poczuciem podmiotowoœci, a spo³eczeñstwo obywatelskie jest jeszcze
w fazie konstruowania. Problem ten dotyka w g³ównej mierze spo³ecznoœci wiej-skich, od których oczekuje siê zaanga¿owania w sprawy lokalne.
ZA£O¯ENIA METODOLOGICZNE
Przedmiotem rozwa¿añ niniejszego artyku³u jest podmiotowoœæ i partycypa-cja spo³eczna mieszkañców gmin województwa ³ódzkiego. G³ównym celem jest natomiast próba odpowiedzi na pytanie o poziom podmiotowoœci i aktywnoœci spo³ecznej badanych oraz ustalenie korelatów wy¿ej wymienionych zmiennych.
A zatem analizie poddana zostanie norma podmiotowoœci, rozumiana tutaj jako autoderminizm, poczucie sprawstwa i aktywnoœæ jednostki. W celu zbadania de-terminant badanego zjawiska poszczególne wymiary podmiotowoœci skorelowane zostan¹ ze zmiennymi niezale¿nymi. Potencjalne wyznaczniki podmiotowoœci ograniczone zostan¹ do takich zmiennych, jak: wiek, wykszta³cenie, pozycja za-wodowa, a tak¿e poziom identyfikacji badanych z miejscem zamieszkania.
Rozk³ad wy¿ej wymienionych zmiennych niezale¿nych prezentuje siê nastê-puj¹co. Jeœli chodzi o wiek mieszkañców gmin województwa ³ódzkiego, to z analiz wynika, ¿e wœród osób urodzonych miêdzy 1920 a 1988 rokiem domi-nuj¹ ci, którzy maj¹ nie mniej ni¿ 45 lat i nie wiêcej ni¿ 56 lat, i stanowi¹ oni 26,3% ogó³u badanych. Najmniej liczn¹ kategoriê (23%) stanowi¹ osoby z prze-dzia³u wiekowego 86–57 lat. Pozosta³e dwie kategorie wiekowe, tj. 44–33 i 32–18 lat kszta³tuj¹ siê odpowiednio na poziomie 24,6 i 26,1%.
Kategoria wykszta³cenie ma nastêpuj¹c¹ strukturê. Wykszta³ceniem podsta-wowym legitymuje siê ponad 25% badanych, wykszta³ceniem zasadniczym zna-cznie wiêcej, bo a¿ 35%. Nieco ni¿szej kszta³tuje siê odsetek osób z wykszta³-ceniem œrednim (31,6%). Najmniej liczn¹ kategoriê stanowi¹ zaœ osoby z wy-kszta³ceniem wy¿szym (8%).
Kolejna analizowana zmienna niezale¿na, czyli kategoria zawodowa bada-nych kszta³tuje siê nastêpuj¹co (tabela 1). Dominuj¹c¹ grup¹ zawodow¹, jak wy-nika z przedstawionych danych, s¹ robotnicy wykwalifikowani. Doœæ du¿y od-setek stanowi¹ tak¿e osoby zajmuj¹ce siê rolnictwem, blisko 30% badanych.
TABELA 1. Kategoria zawodowa badanych TABLE 1. Profession
Lp. Zawód Udzia³ procentowy
1 Wy¿sze kadry kierownicze, dyrektorzy przedsiêbiorstw 0,7
2 Inteligencja nietechniczna i techniczna 4,4
4 Technicy 3,0
5 Pracownicy administracji œredniego szczebla 3,9
6 Pracownicy biurowi 4,2
7 W³aœciciele firm 3,6
9 Robotnicy wykwalifikowani 29,6
10 Robotnicy niewykwalifikowani w produkcji 2,5
11 Pracownicy fizyczni us³ug 5,4
13 Rolnicy 27,4
14 Inny 15,3
Najmniej liczn¹ kategoriê zawodow¹ stanowi¹ „wy¿sze kadry kierownicze i dy-rektorzy przedsiêbiorstw”, co nie jest oczywiœcie zaskoczeniem, podobnie jak du¿y odsetek osób zajmuj¹cych siê rolnictwem.
I w koñcu ostatni z hipotetycznych wyznaczników podmiotowoœci spo³e-cznej, czyli identyfikacja badanych z miejscem zamieszkania, która scharaktery-zowana zostanie poprzez odwo³anie siê do lokalnej satysfakcji, wynikaj¹cej z faktu zamieszkiwania w danej zbiorowoœci. Rozk³ady czêstoœci tej zmiennej prezentuje tabela 2.
TABELA 2. Poziom identyfikacji lokalnej TABLE 2. The level of local identification
Poziom zadowolenia N Udzia³ procentowy
Zdecydowanie zadowoleni 416 42,6
Raczej zadowoleni 340 34,8
W takim samym stopniu zadowoleni, co niezadowoleni 120 12,3
Raczej niezadowoleni 78 8,0
Zdecydowanie niezadowoleni 10 1,0
Ogó³em 963 100,0
W tabeli pominiêto kategoriê „trudno powiedzieæ”.
Jak wynika z danych zawartych w tabeli 2, ogólny poziom zadowolenia z fak-tu zamieszkiwania w danej miejscowoœci jest doœæ wysoki. Ponad 78% bada-nych reprezentuje kategoriê ludzi zadowolobada-nych (zdecydowanie i raczej zado-wolonych). „W takim samym stopniu zadowolonych, co niezadowolonych” jest ponad 12% i stanowi¹ oni kategoriê osób obojêtnych. Z faktu zamieszkiwania w danej zbiorowoœci terytorialnej nie cieszy siê 9,1%, ale w porównaniu z zado-wolonymi stanowi¹ oni niewielki odsetek.
Empiryczn¹ podstawê prezentowanych tu danych stanowi¹ wyniki badañ przeprowadzonych w 2005 roku wœród mieszkañców gmin po³o¿onych na tere-nie województwa ³ódzkiego. Badania te zrealizowano w ramach projektu KBN nr 1 H 02 E 060 27 „Kapita³ spo³eczny i partycypacja obywatelska a rozwój go-spodarczy gmin na obszarach wiejskich województwa ³ódzkiego”.
Pierwsza faza realizacji tego projektu dotyczy³a doboru gmin, które stanowiæ mia³y teren badania. Polega³o to na zebraniu informacji dotycz¹cych frekwencji w wyborach lokalnych i krajowych oraz innych parametrów aktywnoœci spo³e-cznej mieszkañców badanego obszaru, takich jak liczba zarejestrowanych stowa-rzyszeñ na tysi¹c mieszkañców. Dane te potraktowane zosta³y jako parametry ak-tywnoœci obywatelskiej, a tak¿e inferencyjne wskaŸniki kapita³u spo³ecznego w ka¿dej z badanych gmin. Inne dane statystyczne, takie jak: poziom bezrobocia, wielkoœæ lokalnych bud¿etów, udzia³ dochodów w³asnych w dochodach gmin oraz wskaŸnik aktywnoœci gospodarczej poza rolnictwem, pos³u¿y³y jako parametry okreœlaj¹ce poziom rozwoju gospodarczego. Uzyskane wyniki sta³y siê podstaw¹ do skonstruowania zmiennych œrodowiskowych, okreœlaj¹cych cechy lokalnego œrodowiska spo³ecznego. Przyjêto bowiem, ¿e zmienne te mog¹ stanowiæ istotny czynnik ró¿nicuj¹cy indywidualne postawy i zachowania.
Docelowa próba liczy³a 1000 mieszkañców gmin wiejskich i miejsko--wiejskich, poni¿ej 20 000 mieszkañców, na terenie województwa ³ódzkiego. Wykorzystano operat losowania – bazê danych sytemu identyfikacji adresowej mieszkañ (rejestr TERYT) i elektroniczny system ewidencji ludnoœci (rejestr PESEL) dla obszaru gmin województwa ³ódzkiego. £¹cznie uzyskano 977 wy-wiadów.
EMPIRYCZNE WYZNACZNIKI KOMPONENTÓW PODMIOTOWOŒCI
Uwzglêdniaj¹c dominuj¹ce akcenty w ró¿nych propozycjach teoretycznych, zaproponowano rozpatrywanie podmiotowoœci jako po pierwsze autodetermi-nizmu, czyli zdolnoœci stanowienia o sobie, po drugie – poczucia sprawstwa i po trzecie – aktywnoœci jednostki w procesach spo³ecznych. Wœród wskaŸników tak rozumianej podmiotowoœci wymienia siê miêdzy innymi: d¹¿enie do wolno-œci, która stanowi podstawowy i pierwszy warunek wszelkiego dzia³ania, ocenê mo¿liwoœci zmiany w³asnych warunków ¿ycia w efekcie podjêtych przez siebie dzia³añ i aktywny udzia³ w tworzeniu rzeczywistoœci spo³ecznej.
Empirycznymi wyznacznikami wy¿ej wymienionych komponentów podmio-towoœci s¹ w niniejszym opracowaniu odpowiednio: pytanie o prawo do samo-dzielnego decydowania w sprawach moralnych, bez kierowania siê opiniami Ko-œcio³a i innych autorytetów, opinia dotycz¹ca wp³ywu przeciêtnego obywatela na to, co robi¹ lokalne w³adze, i w koñcu odpowiedŸ na pytanie o podejmowa-nie dzia³añ na rzecz spo³ecznoœci lokalnej.
Jak siê okaza³o, miêdzy trzema wyró¿nionymi wymiarami podmiotowoœci za-chodzi korelacja istotna statystycznie – wszystkie s¹ ze sob¹ powi¹zane. Ozna-cza to, ¿e wystêpowanie jednego z nich ma wp³yw na inne. I tak osoby, które maj¹ poczucie wp³ywu na otaczaj¹c¹ rzeczywistoœæ, zarówno czêœciej wykony-wa³y jakieœ bezp³atne prace na rzecz poprawy warunków zamieszkania na tere-nie swojej miejscowoœci (V 0,182 , p 0,000), jak i charakteryzowa³y siê wiêk-szym poczuciem prawa do samostanowienia ( V 0,175 p 0,000).
Rozk³ady badanych zmiennych pokaza³y natomiast, ¿e doroœli mieszkañcy wiejskich obszarów województwa ³ódzkiego charakteryzuj¹ siê niskim poczu-ciem podmiotowoœci. Najwy¿szy poziom akceptacji zanotowano w przypadku pierwszego z wyodrêbnionych wymiarów podmiotowoœci. A zatem, jak wynika z deklaracji wiêkszoœci (71%) badanych, jednostka powinna mieæ prawo do sa-modzielnego decydowania w sprawach moralnych, bez koniecznoœci kierowania siê opiniami Koœcio³a i innych autorytetów. Jeœli przyj¹æ za Krzemiñskim [1992], ¿e idea podmiotowoœci wi¹¿e siê z prawem do samodzielnego podejmo-wania decyzji odnoœnie do w³asnej osoby, to taka deklaracja w sprawie autono-mii pozwala mniemaæ, ¿e wœród badanych dominuj¹ ludzie, którzy chc¹ samo-dzielnie stanowiæ o swoim ¿yciu. To natomiast rodzi nadziejê na wiêksz¹ akty-wnoœæ we wszystkich aspektach ¿ycia spo³ecznego, bo przekonanie jednostki o podmiotowoœci zwiêksza autodeterminacjê i pobudza do podejmowania ró¿ne-go rodzaju dzia³añ [Sztompka 2002].
Wa¿nym elementem podmiotowoœci jest tak¿e poczucie wp³ywu na ota-czaj¹c¹ rzeczywistoœæ. W znacz¹cy sposób podkreœlaj¹ to psychologowie, twierdz¹c, ¿e o byciu podmiotem przes¹dza miejsce, jakie jednostka zajmu-je w otaczaj¹cym œwiecie, i wp³yw, jaki zajmu-jej w³asna dzia³alnoœæ na ten œwiat wywiera [Korzeniowski 1983]. Jak siê okazuje, donios³oœæ sprawczej relacji w stosunku do rzeczywistoœci dostrzegaj¹ tak¿e socjologowie, a potwierdza-j¹ wyniki przeprowadzanych badañ. Empirycznej wiedzy na ten temat do-starczaj¹ przede wszystkim badania przeprowadzane przez CBOS. Z wyko-nywanych analiz wynika, ¿e poczucie wp³ywu na sprawy publiczne koreluje z aktywnym uczestniczeniem w ¿yciu spo³ecznym [CBOS 2004a, 2007, 2008b, 2010a]. Te same badania pokazuj¹ jednoczeœnie, ¿e poczucie owego wp³ywu kszta³tuje siê na niskim poziomie, a zdecydowana wiêkszoœæ bada-nych uwa¿a, ¿e zwykli obywatele nie maj¹ wp³ywu na to, co dzieje siê na po-ziomie lokalnym i ponadlokalnym. Po piêtnastu latach funkcjonowania de-mokracji w naszym kraju tylko niespe³na co siódmy Polak ma poczucie, ¿e to, co siê dzieje w Polsce, w jakimœ stopniu zale¿y od niego samego [CBOS 2004a]. Wed³ug badañ z 2008 roku odsetek tych osób nieznacznie siê zwiê-kszy³, co oznacza, ¿e co czwarty Polak (24%) wyra¿a opiniê o mo¿liwoœci wp³ywania na sprawy kraju [CBOS 2008a].
Doœæ du¿a liczba ankietowanych deklaruje wiêksze poczucie wp³ywu w od-niesieniu do spraw lokalnych. Potwierdzaj¹ to przywo³ywane wczeœniej badania, z których wynika, ¿e odsetek osób deklaruj¹cych wp³yw na sprawy w³asnej spo-³ecznoœci lokalnej w 2004 roku wyniós³ 34%, a w 2007 – 42%. Daje siê zatem zauwa¿yæ wzrost poczucia podmiotowoœci równie¿ na poziomie lokalnym. Nie-stety w przypadku wiejskich spo³ecznoœci lokalnych ten aspekt podmiotowoœci pozostawia wiele do ¿yczenia. Okazuje siê, ¿e mieszkañcy wsi znacznie trudniej radz¹ sobie z traumatycznymi dla spo³eczeñstwa skutkami transformacji. Cha-rakterystyczne dla tego okresu zjawiska pokutuj¹ po dziœ dzieñ, czego konsek-wencj¹ jest niemal powszechne przekonanie o braku poczucia wp³ywu na spra-wy kraju i swojego œrodowiska, a tym samym powœci¹gliwoœæ i niski poziom partycypacji spo³ecznej. Potwierdzaj¹ to opinie mieszkañców wiejskich gmin województwa ³ódzkiego, których zdecydowana wiêkszoœæ, tj. prawie 80% bada-nych, stwierdza, ¿e nie ma wp³ywu na to, co robi¹ lokalne w³adze. Przeciwnego zdania jest zaledwie 18% zapytanych.
Podobne dysproporcje pojawiaj¹ siê równie¿ w przypadku aktywnoœci spo-³ecznej mieszkañców badanych gmin. W odniesieniu do uzyskanych danych nasuwa siê tylko jeden wniosek: zdecydowan¹ wiêkszoœæ (72,6%) doros³ych mieszkañców wiejskich obszarów województwa ³ódzkiego charakteryzuje biernoœæ i niechêæ do podejmowania dzia³añ na rzecz spo³ecznoœci lokalnej. Naturê spo³eczników w tej dziedzinie ma zaledwie 27,4% badanych i s¹ to wszyscy ci, którzy na rzecz poprawy warunków zamieszkania, bezpieczeñstwa i wygl¹du w³asnej miejscowoœci wykonywali bezp³atnie jakieœ prace. Jak wy-nika z tabeli 3, wymieniony wy¿ej rodzaj aktywnoœci jest najbardziej typowy dla badanej spo³ecznoœci.
TABELA 3. Aktywnoœæ spo³eczna badanych TABLE 3. Social activity
Co zrobi³ Pan na rzecz poprawy warunków zamieszkania, bezpieczeñstwa
i wygl¹du miejscowoœci, w której Pan mieszka? Tak Nie
Wykonywa³ Pan bezp³atnie jakieœ prace 27,4 72,6
Udziela³ Pan porad w rozwi¹zywaniu problemów 24 76
Informowa³ Pan œrodki masowego przekazu 3,5 96,5
Dawa³ Pan pieni¹dze 21,6 78,4
Zbiera³ Pan podpisy 8,9 91,1
Wysy³a³ Pan za¿alenie do w³adz 4,6 95,4
Na drugim miejscu znajduje siê udzielanie porad w rozwi¹zywaniu proble-mów. Relatywnie wysoko (w porównaniu z pozosta³ymi) plasuje siê aktywnoœæ, polegaj¹ca na dawaniu pieniêdzy. Najmniej zwolenników ma natomiast „informowanie œrodków masowego przekazu”.
Z przeprowadzonych analiz wynika, ¿e miêdzy wszystkimi badanymi wymia-rami aktywnoœci spo³ecznej na rzecz w³asnej spo³ecznoœci istnieje korelacja istotnie statystyczna (tabela 4). Wszystkie s¹ ze sob¹ mniej lub bardziej powi¹-zane. Oznacza to, ¿e aktywnoœæ w jednej dziedzinie wp³ywa na podejmowanie dzia³añ w innych dziedzinach.
TABELA 4. Korelacje miêdzy wymiarami aktywnoœci na rzecz w³asnej miejscowoœci TABLE 4. Correlations between dimensions of activity for residence
Udzielanie
Bezp³atne porad Informowanie Dawanie Zbieranie Wysy³anie Wyszczególnienie wykonywanie w rozwi¹- œrodków pieniêdzy podpisów za¿aleñ
prac zywaniu masowego do w³adz
problemów przekazu Bezp³atne wykonywanie prac xxx Udzielanie porad p 0,000 xxx w rozwi¹zywaniu V 0,408 problemów Informowanie p 0,000 p 0,000 xxx œrodków masowego V 0,184 V 0,247 przekazu Dawanie pieniêdzy p 0,000 p 0,000 p 0,00 xxx V 0,369 V 0,352 V 0,226 Zbieranie podpisów p 0,000 p 0,000 p 0,000 p 0,000 xxx V 0,275 V 0,254 V 0,196 V 0,316 Wysy³anie za¿aleñ p 0,000 p 0,000 p 0,000 p 0,000 p 0,000 xxx do w³adz V 0,182 V 0,186 V 0,145 V 0,134 V 0,308
Powi¹zanie wymiarów spo³ecznej aktywnoœci mo¿e mieæ zarówno pozyty-wne, jak i negatywne konsekwencje. Z jednej strony partycypacja w pojedyn-czych dzia³aniach mo¿e generowaæ aktywnoœæ w wielu innych, z drugiej nato-miast – bierna postawa w odniesieniu do jednego czy kilku obszarów mo¿e utrudniaæ podejmowanie ogólnie pojêtych inicjatyw lokalnych. Dlatego tak wa¿-ne jest promowanie idei spo³eczeñstwa obywatelskiego i kreowanie wœród lokal-nych spo³ecznoœci postaw prospo³eczlokal-nych. Jest to niew¹tpliwie szansa na zwiê-kszenie zaanga¿owania obywatelskiego i zredukowanie pasywnoœci spo³ecznej, która niestety jest domen¹ badanej spo³ecznoœci.
Potwierdza to uzyskany wskaŸnik sumaryczny, na podstawie którego stwier-dzono, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ badanych nie podjê³a ¿adnego rodzaju akty-wnoœci na rzecz swojej spo³ecznoœci. Ponad 18% badanych przejawi³o aktyw-noœæ tylko w jednym z uwzglêdnionych wymiarów aktywnoœci spo³ecznej. Naj-mniej respondentów (0,3%), zgodnie z deklaracjami, zaanga¿owa³o siê we wszystkie analizowane dziedziny. Œrednia w tym wzglêdzie mierzona na skali 0–6 wynios³a 0,9, przy odchyleniu standardowym 1,26.
W celu zbadania ogólnego poziomu zaanga¿owania mieszkañców badanych gmin w sprawy swojej spo³ecznoœci skonstruowano skalê „aktywnoœci spo³e-cznej na rzecz swojej miejscowoœci”. Powsta³a ona jako suma poszczególnych itemów2, wchodz¹cych w sk³ad analizowanego wymiaru aktywnoœci.
Informa-cje w wartoœciach skonstruowanej skali prezentuje w sposób graficzny histo-gram z krzyw¹ normaln¹ na rysunku 1.
Policzone statystyki opisowe badanej zmiennej wskazuj¹, ¿e w badanym zbiorze wystêpuje jedna wartoœæ modalna, która wynosi 0. Oznacza to, ¿e domi-nuj¹cym typem zachowania mieszkañców gmin województwa ³ódzkiego jest biernoœæ spo³eczna.
Wartoœæ wspó³czynnika skoœnoœci dla analizowanej zmiennej wynosi 1,444, mo¿na wiêc powiedzieæ, ¿e rozk³ad zmiennej „aktywnoœæ spo³eczna na rzecz swojej miejscowoœci” jest skrajnie asymetryczny (asymetria dodatnia), co ozna-cza, ¿e dla wiêkszoœci badanych wartoœæ tego wskaŸnika jest mniejsza ni¿ œre-dnia (0,9).
Analiza rzetelnoœci skonstruowanej zmiennej przeprowadzona zosta³a meto-d¹ Alfa Cronbacha. Wartoœæ statystyki Alfa wynios³a 0,665. Mo¿na zatem uznaæ, ¿e skala jest doœæ rzetelnym narzêdziem pomiarowym.
Konkluduj¹c, uzyskane wyniki, dotycz¹ce badanego wymiaru aktywnoœci, potwierdzaj¹ przekonanie, ¿e aktywnoœæ spo³eczna obejmuj¹ca pracê na rzecz swojej spo³ecznoœci nie jest domen¹ mieszkañców gmin województwa ³ódzkie-go. Jak siê jednak okazuje, biernoœæ spo³eczna w tym obszarze dotyczy nie tyl-ko uczestników niniejszego badania. Równie ma³e zaanga¿owanie w sprawy swojej miejscowoœci zdiagnozowano na próbie ogólnopolskiej [CBOS 2007].
Wyniki te pokazuj¹, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ Polaków nie wykazuje zain-teresowania sprawami wykraczaj¹cymi poza ¿ycie prywatne. Anga¿owanie siê 2Item (ang) – pozycja, element, w tym przypadku – suma pytañ wchodz¹cych w sk³ad
w dzia³ania obywatelskie w celu wspó³tworzenia otaczaj¹cej rzeczywistoœci i rozwi¹zywanie problemów spo³ecznych ma charakter okazjonalny i dotyczy nieznacznej czêœci spo³eczeñstwa polskiego. Powodów tak ma³ej aktywnoœci spo³ecznej jest wiele, pocz¹wszy od czynników kulturowych, przez rodzaj sys-temu spo³eczno-politycznego, a na cechach jednostkowych skoñczywszy.
KORELATY PODMIOTOWOŒCI I AKTYWNOŒCI SPO£ECZNEJ
Jak wynika z wielu ustaleñ empirycznych i za³o¿eñ teoretycznych, istniej¹ ta-kie zmienne niezale¿ne, które w istotny sposób wp³ywaj¹ na reprezentowane po-gl¹dy, na zachowanie jednostki, a niektóre z nich dla wielu badaczy œwiata spo-³ecznego staj¹ siê g³ównymi wyznacznikami badanych zjawisk. Wœród nich bez w¹tpienia wymienia siê wiek, wykszta³cenie, pozycjê zawodow¹ czy te¿ identy-fikacjê lokaln¹.
Powy¿sze zmienne stanowi¹ tak¿e hipotetyczne wyznaczniki podmiotowoœci (co bêdzie dalej pokazane). Punkt wyjœcia stanowi¹ w tym przypadku badania przeprowadzone przez CBOS. Otó¿ z wieloletnich analiz wynika, ¿e poczucie wp³ywu na sprawy publiczne, zarówno na poziomie krajowym, jak i lokalnym, zale¿y w du¿ej mierze od wieku, wykszta³cenia czy przynale¿noœci zawodowej badanych. Wed³ug jednego z ostatnio przeprowadzonych sonda¿y, poczucie
600 500 400 300 200 100 0 0,00 2,00 Wymiary aktywnoœci Œrednia = 0,8997 OdchStd. = 1,2619 N = 977 Czêstoœæ 4,00 6,00
RYSUNEK 1. Aktywnoœæ spo³eczna na rzecz swojej miejscowoœci FIGURE 1. Social activity for residence
Œrednia = 0,8997
Odchylenie standardowe = 1,2619 N = 977
wp³ywu na to, co dzieje siê nie tylko w bezpoœrednim otoczeniu, ale i w ca³ym kraju, najczêœciej wyra¿aj¹ osoby m³ode, poni¿ej 25 roku ¿ycia (35%), z wy¿-szym wykszta³ceniem (32%), reprezentuj¹ce ucz¹c¹ siê m³odzie¿ i studentów (38%) oraz kadry kierownicze i inteligencja, a tak¿e pracuj¹cy na w³asny rachu-nek poza rolnictwem (po 35% w ka¿dej z tych grup). Najrzadziej natomiast po-czucie wp³ywu na sprawy publiczne deklaruj¹ osoby w wieku 65 lat i wiêcej (10%), z wykszta³ceniem podstawowym (16%) oraz emeryci (10%) i renciœci (12%) [CBOS 2007].
Podobne zale¿noœci mo¿na dostrzec w odniesieniu do jednego z przejawów partycypacji spo³ecznej. Okazuje siê, ¿e zaanga¿owanie w dzia³ania na rzecz spo³ecznoœci lokalnej wi¹¿e siê przede wszystkim z poziomem wykszta³cenia i statusem zawodowym ankietowanych – im wy¿sze wykszta³cenie, tym wiêcej osób deklaruje, ¿e udziela siê w pracy na rzecz swojego œrodowiska. Aktywnoœæ na rzecz spo³ecznoœci lokalnej powi¹zana jest tak¿e z pozycj¹ zawodow¹ bada-nych. Do najbardziej aktywnych osób nale¿¹ tutaj przedstawiciele kadry kiero-wniczej i inteligencji oraz pracuj¹cy na w³asny rachunek [CBOS 2004a, 2006, 2008b].
Przedstawione powy¿ej dane utwierdzaj¹ w przekonaniu, ¿e poczucie pod-miotowoœci jest g³ównie funkcj¹ wieku, wykszta³cenia i pozycji zawodowej. Do podobnych konkluzji sk³aniaj¹ wyniki badañ, dotycz¹ce mieszkañców badanych obszarów województwa ³ódzkiego (tabela 5).
TABELA 5. Wyznaczniki podmiotowoœci TABLE 5. Determinants of subjectivity
Wyszczególnienie Autodeterminacja Poczucie sprawstwa Aktywnoœæ spo³eczna
Wiek p 0,003; VC 0,287 p 0,006; VC 0,101 p 0,001; VC 0,129
Wykszta³cenie p 0,000; VC 0,124 p 0,18; VC 0,120 p 0,028; VC 0,127 Pozycja zawodowa p 0,003; VC 0,147 p 0,003; VC 0,162 p 0,006; VC 0,174
Identyfikacja lokalna p 0,000; VC 0,116 — p 0,000; VC 0,143
Z tabeli tej wynika, ¿e zarówno autonomia moralna, jak i poczucie sprawstwa czy te¿ aktywnoœæ spo³eczna zale¿¹ od wykszta³cenia i pozycji zawodowej. Oznacza to, ¿e im wy¿sze wykszta³cenie i im wy¿sza pozycja spo³eczna, tym wiêksza sk³onnoœæ do samodzielnego decydowania w sprawach moralnych, po-dejmowania dzia³añ na rzecz spo³ecznoœci lokalnej oraz traktowania siebie w ka-tegoriach podmiotu, maj¹cego mo¿liwoœæ wp³ywania na otaczaj¹c¹ rzeczywi-stoœæ. Wynik ten potwierdza tezê, ¿e ludzie zajmuj¹cy wy¿sz¹ pozycjê w struk-turze spo³ecznej w wiêkszym stopniu traktuj¹ siebie jako jednostkê autonomi-czn¹ i charakteryzuj¹ siê wiêkszym poczuciem podmiotowoœci spo³ecznej. Zda-niem psychologów, w³aœnie od wykszta³cenia zale¿y szerokoœæ pola psychiczne-go jednostki. A im szersze jest to pole, tym wiêkszy zasiêg po¿¹danepsychiczne-go wp³ywu [Reykowski 1989, za: Lewin 1935].
Kolejn¹ zmienn¹, która wp³ywa na charakteryzowane tu komponenty pod-miotowoœci jest wiek. Okazuje siê, ¿e im m³odsi mieszkañcy badanych spo³e-cznoœci wiejskich, tym wiêksza sk³onnoœæ do stanowienia o sobie samym i
wiê-ksze poczucie sprawstwa. Oznacza to, ¿e w przeciwieñstwie do osób starszych d¹¿¹ oni do autonomii w kwestii stanowienia o sobie samym, a tak¿e pozyty-wnie oceniaj¹ mo¿liwoœæ zmiany w³asnych warunków. Ma to oczywiœcie swoje uzasadnienie w socjalizacji, która znacznie siê ró¿ni od tej sprzed 1989 roku. W œlad za tym idzie niechêæ do partycypacji spo³ecznej i do aktywnego uczestni-czenia w ¿yciu spo³ecznym.
Warto na koniec wspomnieæ jeszcze o zmiennej, jak¹ jest identyfikacja lokal-na. Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 5, ma ona wp³yw na dwa z wymienianych komponentów. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje jednak zale¿-noœæ miêdzy aktywnoœci¹ spo³eczn¹, rozumian¹ tutaj jako podejmowanie dzia-³añ na rzecz spo³ecznoœci lokalnej, a identyfikowaniem siê z dan¹ miejscowo-œci¹. Kierunek tej zale¿noœci jest nastêpuj¹cy: im wy¿szy stopieñ identyfikacji, tym wiêksza sk³onnoœæ do podejmowania dzia³añ na rzecz w³asnej spo³ecznoœci lokalnej, bo, jak twierdz¹ Bertrand i Wierzbicki [1970], akceptacja w³asnego miejsca zamieszkania oddzia³uje na jej pogl¹dy i sk³ania do aktywnego uczestni-czenia w ¿yciu lokalnym.
PODSUMOWANIE
Dane przedstawione w niniejszym opracowaniu upowa¿niaj¹ autorkê do sfor-mu³owania nastêpuj¹cych wniosków, dotycz¹cych podmiotowoœci i aktywnoœci spo³ecznej mieszkañców wsi.
W badanej spo³ecznoœci dominuje niewielkie poczucie podmiotowoœci, a przekonanie, ¿e ka¿dy obywatel nie musi byæ przedmiotem, wokó³ którego wszystko siê dzieje, ale mo¿e byæ podmiotem, od którego wiele zale¿y, nie jest jeszcze w pe³ni wykszta³cone. Mieszkañcy terenów wiejskich nie potrafi¹, jak siê okazuje, w pe³ni korzystaæ z mo¿liwoœci, jakie stwarza obywatelom ustrój demokratyczny. Spo³ecznoœæ tê postrzega siê jednak jako wa¿nego aktora sceny lokalnej, który mo¿e inicjowaæ i przyspieszaæ procesy rozwojowe. Potrzeba za-tem zaanga¿owania i uczestnictwa mieszkañców na rzecz swojego œrodowiska, poniewa¿ to daje zdecydowanie lepsze efekty. St¹d te¿ nie powinien dziwiæ fakt, ¿e koniecznoœæ zaznaczenia siê, jako œwiadomy, aktywny i odpowiedzialny pod-miot, jest artyku³owana w coraz wiêkszym stopniu. Krótko mówi¹c, w dobie do-ceniania walorów demokracji oraz d¹¿enia do pe³nego i œwiadomego uczestni-ctwa w budowaniu spo³eczeñstwa obywatelskiego, nie tylko europejskiego, na-rodowego, ale przede wszystkim regionalnego, na poziomie spo³ecznoœci lokal-nej, problem podmiotowoœci wydaje siê szczególnie istotny.
Poczucie podmiotowoœci jest niew¹tpliwie niezbêdnym warunkiem partycy-pacji, czyli udzia³u obywateli w zarz¹dzaniu sprawami spo³ecznoœci, której s¹ cz³onkami [Hausner 1999]. Niestety Polacy charakteryzuj¹ siê nie tylko ma³ym poczuciem podmiotowoœci, ale tak¿e biernoœci¹ spo³eczn¹. Jak wynika z badañ, zdecydowana wiêkszoœæ naszego spo³eczeñstwa nie wykazuje zainteresowania sprawami wykraczaj¹cymi poza ¿ycie prywatne, nie podejmuje dzia³añ obywa-telskich w celu wspó³tworzenia œwiata wokó³ siebie i nie jest chêtna do anga¿o-wania siê w rozwi¹zywanie problemów spo³ecznych [CBOS 2006, 2008a].
Po-dobnie rzecz siê ma w przypadku badanej spo³ecznoœci. Doroœli mieszkañcy ob-szarów wiejskich województwa ³ódzkiego s¹ tego przyk³adem. Sumaryczny wskaŸnik aktywnoœci spo³ecznej jest tutaj bardzo ma³y i, bior¹c pod uwagê zna-czenie partycypacji mieszkañców w rozwoju spo³ecznoœci lokalnej, na pewno nie napawa optymizmem.
Wa¿ne zadanie stoi zatem przed realizatorami programów aktywizacji spo³e-cznoœci lokalnych, którzy poprzez organizowanie i prowadzenie szkoleñ, podno-szenie kwalifikacji lokalnych liderów, pracowników organizacji pozarz¹dowych i instytucji publicznych oraz prowadzenie poradnictwa i konsultacji edukuj¹ spo³ecznoœci lokalne, wzmacniaj¹ dzia³ania lokalnych grup obywatelskich, bu-duj¹ to¿samoœæ wspólnot lokalnych, a tak¿e pomagaj¹ ludziom w tworzeniu ich w³asnej spo³ecznoœci lokalnej. Te dzia³ania s¹ natomiast niczym innym, jak spo-sobem na przejmowanie wiêkszej kontroli nad w³asnym ¿yciem, a tym samym sposobem na upodmiotowienie obywateli. Tym bardziej ¿e korzyœci z zaanga-¿owania obywatelskiego jest wiele. Bo jak wskazuj¹ dotychczasowe doœwiad-czenia, w³aœnie spo³eczeñstwo obywatelskie mo¿e przeciwdzia³aæ marginaliza-cji spo³ecznej wielu Polaków i os³abieniu pañstwa. Mo¿e tak¿e przyczyniæ siê do tego, ¿eby Polska wypracowa³a sobie godn¹ pozycjê w jednocz¹cej siê Euro-pie [CBOS 2004b].
BIBLIOGRAFIA
Bertrand A.L., Wierzbicki Z.T., 1970: Socjologia wsi w Stanach Zjednoczonych. Stan i tendencje
rozwojowe. Ossolineum, Wroc³aw.
Gorlach K., Serêga Z., 1989: Socjologiczna koncepcja podmiotowoœci – zarys problemów
badawczych.W: Podmiotowoœæ. Mo¿liwoœæ – rzeczywistoœæ – koniecznoœæ. Red. P. Buczkow-ski, R. Cichocki. „Studia – M³odzie¿ i Wieœ”. Wydawnictwo Oœrodka Analiz Spo³ecznych ZMW, Poznañ.
Gorlach K., Serêga Z., 1994: Rolnictwo rodzinne w procesie transformacji. Czynniki i bariery
upodmiotowienia.„Wieœ i Rolnictwo” 3/4.
Gorlach K., 1996: Spo³eczne mechanizmy genezy i identyfikacji problemów spo³ecznych. W: Labirynty
wspó³czesnego spo³eczeñstwa.Red. K. Czekaj, K. Gorlach, M. Leœniak. Interart, Warszawa. Juroszek L., 2008: Partycypacja lokalna w gminie Istebna i mo¿liwoœæ jej wykorzystania w
zrów-nowa¿onym rozwoju gminy. W: Spo³eczne aspekty zrównowa¿onego rozwoju wsi w Polsce.
Partycypacja lokalna i kapita³ spo³eczny.Red. H. Podedworna, P. Ruszkowski. Wydawnictwo
Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
Kaleta A.,1998: Obszar wiejski i koncepcje jego rozwoju. W: Rozwój obszarów wiejskich w
per-spektywie integracji z Uni¹ Europejsk¹.Red. A. Kaleta. UMK, Toruñ.
Karwat M., 1980: PodmiotowoϾ polityczna: humanistyczna interpretacja polityki w marksizmie. PWN, Warszawa.
Komunikacja i partycypacja spo³eczna. Poradnik, 1999. Red. J. Hausner. Wydawnictwo
Ma³opol-skiej Szko³y Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej, Kraków.
Korzeniowski K., 1983: PodmiotowoϾ jednostki w koncepcjach psychologicznych i
organizacyj-nych.Ossolineum, Wroc³aw.
Korzeniowski K., 1989: Uwarunkowania zmiennoœci i stabilnoœci w czasie poczucia
podmiotowo-œci – alienacji politycznej. W: Podmiotowoœæ. Mo¿liwoœæ – rzeczywistoœæ – koniecznoœæ. Red. P. Buczkowski, R. Cichocki. „Studia – M³odzie¿ i Wieœ”, Wydawnictwo Oœrodka Analiz Spo³ecznych ZMW, Poznañ.
Kozielecki J., 1976: Koncepcje psychologiczne cz³owieka. PIW, Warszawa.
Krzemiñski I., 1992: Co siê dzieje miêdzy ludŸmi? Instytut Socjologii UW, Warszawa. Lewin K., 1935: A dynamic theory of personality. McGraw-Hill, New York.
Pióro Z., 1973: Rozwój spo³ecznoœci lokalnych w koncepcjach Organizacji Narodów
Zjednoczo-nych. W: Aktywizacja i rozwój spo³ecznoœci lokalnych. Red. Z.T. Wierzbicki. Zak³ad
Narodo-wy Ossoliñskich, Wroc³aw – Warszawa.
Reykowski J., 1989: Podmiotowoœæ – szkic problematyki. W: Podmiotowoœæ. Mo¿liwoœæ –
rzeczywistoœæ – koniecznoœæ. Red. P. Buczkowski, R. Cichocki. „Studia – M³odzie¿ i Wieœ”, Wydawnictwo Oœrodka Analiz Spo³ecznych ZMW, Poznañ.
Samoorganizacja w spo³ecznoœciach wiejskich,2002. Red. M. Wieruszewska. IRWiR PAN, War-szawa.
Senge P.M., 2000: Pi¹ta dyscyplina. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa.
Sztompka P., 1989: Socjologiczna teoria podmiotowoœci. W: Podmiotowoœæ. Mo¿liwoœæ –
rzeczywistoœæ – koniecznoœæ.Red. P. Buczkowski, R. Cichocki. „Studia – M³odzie¿ i Wieœ”, Wydawnictwo Oœrodka Analiz Spo³ecznych ZMW, Poznañ.
Sztompka P., 2002: Socjologia. Analiza spo³eczeñstwa. Znak, Kraków.
Wielecki K., 1989: Podmiotowoœæ spo³eczna i jej makrostrukturalne uwarunkowania. W:
Podmio-towoœæ: mo¿liwoœæ, rzeczywistoœæ, koniecznoœæ. Red. P. Buczkowski, R. Cichocki. Poznañ. Wierzbicki Z.T., 1973: Aktywizacja i rozwój spo³ecznoœci lokalnych. W: Aktywizacja i rozwój
spo-³ecznoœci lokalnych. Red. Z.T. Wierzbicki. Zak³ad Narodowy Ossoliñskich, Wroc³aw – War-szawa.
Komunikat CBOS, 2000: Spo³eczeñstwo obywatelskie? Miêdzy aktywnoœci¹ spo³eczn¹ a
bierno-œci¹.
Komunikat CBOS, 2004a: Spo³eczeñstwo obywatelskie 1998–2004. Komunikat CBOS, 2004b: Poczucie wp³ywu na sprawy publiczne?
Komunikat CBOS, 2006: Stan spo³eczeñstwa obywatelskiego w Polsce w latach 1998–2006. Komunikat CBOS, 2007: Czy zwyk³y cz³owiek ma poczucie wp³ywu na sprawy publiczne? Komunikat CBOS, 2008a: Spo³eczeñstwo obywatelskie 1998–2008.
Komunikat CBOS, 2008b: Stowarzyszeniowo-obywatelski kapita³ spo³eczny.
Komunikat CBOS, 2010a: Aktywnoœæ Polaków w organizacjach obywatelskich w latach
1998–2010.
Komunikat CBOS, 2010b: Dzia³alnoœæ spo³eczna Polaków.
Komunikat CBOS, 2010c: Bilans aktywnoœci ekonomicznej, spo³ecznej i kulturalnej Polaków
a tak¿e doœwiadczeñ osobistych w roku 2009.
SUBJECTIVITY AND SOCIAL PARTICIPATION IN LOCAL CONDITIONS
Abstract. This article deals with the problem of subjectivity and social participation of rural inhabitants. Its main objective, however, is to find an answer to the question about the level of subjectivity and activity of adult residents of rural communes of the £ódŸ region, and to determine the correlates of these variables.
