• Nie Znaleziono Wyników

Bazarów Dymitra Pisariewa. Od nihilizmu do pozytywizmu

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Bazarów Dymitra Pisariewa. Od nihilizmu do pozytywizmu"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I ВЫ. S I S FOLIA LITTERARIA .’8, 1990

B a r b a r a û l a e a e k

BAZARÓW DYMITRA TISARIEWA.

OD NIHILIZMU DO POZYTYWIZMU S p r a w a p o z y t y w i z m u w c i ą ż b u d z i d y s k u s j e . S z c ż o g ó l n i e n i e -j a s n e -j e a t j e g o m i e j s c e i r o l a w r o s y j s k i e j m y ś l i i k r y t y c e l i t e r a c k i e j . R a d z i e c c y b a d a c z e p r o b l e m u z w r a c a j ą u wagę n a t r u d n o ś c i z I d e n t y f i k a c j ą p o j ę c i a " p o z y t y w i z m " . Z a u w a ż a j ą , ż e w k o n c e p c j a c h d z i e w i ę t n a s t o w i e c z n y c h z m i e n i a ł on sw ą t r e ś ć w z a l e ż n o ś c i pd j>rugramu u g r u p o w a n i a , k t ó r e g o i n t e r p r e t o w a ł o i p r ó b o w a ł o z a a d o p t o w a ć d o w ł a s n y c h t e o r i i . W s p ó ł c z e s n a b a d a c z - r k a - N i n a U t k i n a - w s k a z u j e n a n i e o s t r o ś ć g r a n i c m i ę d z y f i l o -z o f i ą p o -z y t y w i -z m u a i d e o l o g i ą d o j r z a ł e g o k a p i t a l i z m u i s t a n e m u m ysł ów s p o ł e c z e ń s t w a k a p i t a l i s t y c z n e g o 2 . W sw y c h r o z w a ż a -n i a c h o p i e r a S i ę na r o z u m i e n i u p o z y t y w i z m u j a k o c a ł o k s z t a ł t u p o g l ą d ó w A u g u s t a C o m t e ' a , J o h n a S t u a r t a M i l l a i H e r b e r t a S p e n -c e r a , z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m s y s t e m u f i l o z o f i c z n e g o A. C o m t e ' a . P a w e ł S z k u r i n o w w o b s z e r n e j m o n o g r a f i i " P o z y t y w i z m w R o a j i XIX w . " r o z p a t r u j e p o z y t y w i z m w w ą sk i m z n a c z e n i u j a k o c a ł o k s z t a ł t p o g l ą d ó w A. C o m t e ' a i j e g o k o n t y n u a t o r ó w o r a z w s z e r o k i m - j a k o c a ł y k i e r u n e k b u r ż u a z y j n e j f i l o z o f i i ł ą c z n i e z e m p i r i o k r y t y c y z m e m . ' n . F. U t k i n a , PовСИ игггч, a n t i v p o i o g i o z i e e k i j m a ti e r i a l i z m i nauka V Ftoeeii, Moäkwa 1975, s . 7, I . S. К o n , P o ziti w iz m i a o n y c l o g i- j a , Lenińgrad 1S64, s . 4 , P. S. Ś z к u r i n o w, P o ziti w iz m u f io e e i i X IX w ,, .Moskwa 1980, I . S. N a r а к i j , Q e zi e v k i po i s t o r i i n ie v p o -

a itiw iz 'n a , Moskwa I960, s . 82-83.

2 .

Patrz; U t k i n a , op. a v t . , а, 13,

(2)

N i c w i ę c d z i w n e g o , ż e w p r a c a c h s z c z e g ó ł o w y c h , p o ś w i ę c o -n y c h m i e j s c u p o z y t y w i z m u w s y s t e m a c h ś w i a t o p o g l ą d o w y c h n i e k t ó -r y c h m y ś l i c i e l i -r o s y j s k i c h , pu n k tem o d n i e s i e n i a s t a ł y s i ę d o -k t r y n y -k l a s y -k ó w p o z y t y w i z m u z a c h o d n i o é u r o p e j s k i e ç o , z a ś z a w y-r ó ż n i k i f i l o z o f i i p o z y t y w n e j u c h o d z i ł y ! f e n o m e n a l i z m , i n d y w i -d u a l i z m i s c j e n t y z m . r t i e l e m i e j s c a z a j m u j ą w n i c h p o g l ą d y s p o -ł e c z n e p o z y t y w i s t ó w , s z c z e g ó l n i e c o m t e 'o w sk a s o c j o l o g i a , a z w ł a s z c z a t e n e l e m e n t j e g o k o n c e p c j i , w k tó r y m n a u k ę u w a ż a ł on z a i n s t r u m e n t z m ia n s p o ł e c z n y c h i p r z e c i w s t a w i a ł j ą r e w o l u -c y j n e j w a l -c a m as. N a d z i e j e p o z y t y w i s t ó w n a p o s t ę p t e c h n i c z n v i i n d u s t r i a l i z a c j ę , j a k o c z y n n i k i g w a r a n t u j ą c e p o z y t y w n e p r z e -o b r a ż e n i a s p -o ł e c z n e , z y s k a ł y w ś r ó d w s p ó ł c z e s n y c h b a d a c z y r a -d z i e c k i c h o p i n i ę n e g a t y w n e j d o m i n a n t y i , j a k s i ę w y d a j e , z a -w a ż y ł y n a o c e n i e p o z y t y w i z m u w o g ó l e . J e d y n i e s c j e n t y z m b ę -d ą c y f a k t o r e m s p r z y j a j ą c y m r o z w o j o w i n auk o r a z f e n o m e n a l i z m s t y m u l u j ą c y p o z n a n i e p r z y r o d y z o s t a ł y p r z e z n i c h z a a p r o b o w a n e . И n a u c ö p o l s k i e j p r z y c a ł e j o d m i e n n o ś c i p r o b l e m u p o z y t y w i -zmu i s t n i e j e j e s z c z e i n n e r o z u m i e n i e j e g o t r e ś c i , , k t ó r e może b y ć p r z y d a t n e d o r oz w a ża ri n a d p o z y t y w i z m e m w P . o s j i . W ł a d y s ł a w T a t a r k i e w i c z w ś r ó d r ó ż n y c h od m ia n p o z y t y w i z m u w y r ó ż n i a p o z y t y -w i zm p o p u l a r n y , r e p r e z e n t o w a n y p r z e z J , s . Mi l i a , H. S p e n c e -r a i K, D a r w i n a . , " I c h p o z y t y w i z m , b ę d ą c y r a c z e j o g ó l n ą p o -s t a w ą u m y -s ł ó w , dumnych z e s w e j t r z e ź w o ś c i i p r z y t o m n o ś c i , n i ż o k r e ś l o n y m p o g l ą d e m f i l o z o f i c z n y m , o p a n o w a ł u m y s ł o w o ś ć .Europy I I p o ł o w y XIX w i e k u , s t a ł się ^ j ö j p o s t a w ą n a j t y p o w s z ą , c e c h o -w a ł n i e t y l e f i l o z o f ó -w i l e s z e r o k i e k o ł a I n t e l i g e n c j i , l i t e r a -t ó w i d z i a ł a c z y * ' 3 . R ó w n i e ż B a r b a r a S k a r g a t r a k t u j e p o z y t y w i z m j a k o “p r ą d k u l -t u r o w y , k -t ó r y w I I p o ł o w i e XIX w i e k u p r z e n i k a ł d o w i e l u d z i e -d z i n ż y c i a i t w ó r c z o ś c i , z n a j d u j ą c sw ó j w y r a z n i e t y l k o w f i l o z o f i i , l e c z r ó w n i e ż w l i t e r a t u r z e , h i s t o r i o g r a f i i , a t a k -ż e w k o n c e p c j a c h p o l i t y c z n o - s p o ł e c z n y c h " ^ .

K. T a t a r к 1 e w i с г , P ozytyw izm , £ » 0 św ia t i ż y o is , War- ' $zawu Î9U4, t . 4 , s . 363,

4

B. S k a r g a , Porządek iw ia ta i porząd ek w ie dzy . Ze stu d ió w nad

f i lo z o f ią polską epoki p o z y ty jisn u , [w:] Z h i s t o r i i f i l o z o f i i p o z y ty w

(3)

Tak r o z u m i a n y p o z y t y w i z m n i e z y s k a ł do t e j p o r y z a i n t e r e -s o w a n i a a u t o r ó w r a d z i e c k i c h . T ym cz a-se m p r z e ś l e d z e n i e o d b i c i a i d e i f i l o z o f i i p o z y t y w i s t y c z n e j w k u l t u r z e , u m y s ł o w o ś c i i d z i a -ł a l n o ś c i t w ó r c z e j o r a z p o s t a w a c h i n t e l i g e n c j i r o s y j s k i e j w d z i e w i ę t n a s t y m w i e k u w y d a j e s i ę b y ć k o n i e c z n o ś c i ą . P r z y p o m n i jm y , ż e r e c e p c j a z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e j f i l o z o f i i p o z y t y w i s t y c z n e j w R o s j i p r z e b i e g a ł a n i e m a l ż e r ó w n o c z e ś n i e z p o j a w i e n i e m s i ę w e . F r a n c j i “ S y s t e m u f i l o z o f i i p o z y t y w n e j " A. C o m te ' a . W i e l u r o s y j s k i c h p i s a r z y i k r y t y k ó w p o d r ó ż o w a ł o p o E u r o p i e i n a b i e ż ą c o z a p o z n a w a ł o s i ę z n o w i n k a m i ż y c i a umy-s ł o w e g o n a Z a c h o d z i e . N i k o ł a j O g a r i o w z a m i e r z a j e s i e n i ą 1 8 4 5 r. W P a r y ż u c z y t a ć C o m t e ' a . 2 p r a c a m i p o z y t y w i s t ó w z a p o z n a j e s i ę A l e k s a n d e r H e r c e n . Wyk ładów f r a n c u s k i e g o f i l o z o f a w C o l l e g e cle F r a n c e s ł u c h a w 18 46 r . W a l e r i a n M ajkow. P o z y t y w i s t y c z n e i - ó c e z n a l a z ł y o d b i c i e w p u b l i k a c j a c h W ł o d z i m i e r z a M i l u t i n a , l i -s t a c h W i -s -s a r i o n a B i e l i ń -s k i e g o i W a s y l e g o B o t k i n a , T ł u m a c z e n i e p r a c E m i l a L i t t r ó g o p o j a w i ł o s i ę w p i ś m i e " S o w r i e m i e n n i k " j u ż w 1847 r . , z a ś k s i ą ż k o w e w y d a n i e H e n r y B u c k l e ' a i J . S . M i l l a w l a t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h . M i c h a ł S a ł t y ł t o w - S z c z e d r i n w s p o m i n a , ż e j e g o p o k o l e n i e f i z y c z n i e ż y ł o w R o s j i , d u c h o w o z a ś we F r a n -c j i . S p r z y j a ł o t o n i e w ą t p l i w i e s z e r z e n i u i d e i f i l o z o f i i p o z y -t y w i s -t y c z n e j w R o s j i , s t w a r z a ł o w a r u n k i d o k s z t a ł t o w a n i a n o -w e g o t y p u m y ś l e n i a , k t ó r y n a j o g ó l n i e j m ó w i ą c , s p r o w a d z a ł s i ę d o w i a r y w n i e o g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i n a u k i i p o s t ę p u t e c h n i c z -n e g o d l a o s i ą g n i ę c i a d o b r o b y t u i p o s t ę p u s p o ł e c z n e g o , p r z e j a -w i a ł s i ę -w p r a k t y c y ź m i e i l i b e r a l i z m i e . S z c z e g ó l n i e r e p r e z e n -t a -t y w n a d l a p o d o b n e g o m y ś l e n i a j e s t , n a sz y m z d a n i e m , p u b l i c y -s t y k a D y m i t r a P i -s a r i e w a i j e g o w s p ó ł p r a c o w n i k ó w z c z a s o p i s m a " R u s s k o j ę S ł o w o " - G r i g o r i j a B ł a g o s w i e t ł o w a , W a r f ó ł o m i e j a Z a j - c e w a , N i k o ł a j a S o k o ł o w a . O s t o s u n k u P i s a r i e w a d o p o z y t y w i z m u N i n a U t k i n a p i s z e : " P o z y t y w i z m w R o s j i m ó g ł z y s k a ć z w o l e n n i k a i . z n a k o m i t e g o p o -p u l a r y z a t o r a w o s o b i e P i s a r i e w a . C. . W s t y l u j e g o m y ś l e n i a l i c z n e e l e m e n t y n i e p o k r y w a ł y s i ę z c h a r a k t e r y s t y c z n y m i wy-r ó ż n i k a m i p o2y t y w i z m u , c h o c i a ż p e w n e p a r a l e l e j e g o p o g l ą d ó w z p o z y t y w i z m e m n a s u w a j ą s i ę sam e p r z e z s i ę " 5 . W sw y c h r o z w a ż a -ü t k i n a , op. o it- . , a. 75.

(4)

n l a c h p od p o j ę c i e m p o z y t y w i z m u r o z u m i e o n a j e d y n i e d o k t r y n ę A. C o m t e ' a . P o d o b n i e p o j m u j e p o z y t y w i z m L e o n i d P ł o t k i n , a u t o r o b s z e r n e j m o n o g r a f i i , p o ś w i ę c o n e j s p u ś c l ź n i e P i s a r i e w a . O p i e -r a j ą c s i ę na a n a l i z i e a r t y k u ł u " H i s t o r y c z n e I d e e A. C o m t e 'a" ( " I s t o r i c z e s k i j e i d i e i O. K o n t a " ) o d r z u c a m y ś l o e w o l u c j i p o -g l ą d ó w k r y t y k a w s t r o n ę p o z y t y w i z m u , c h o c i a ż p r z y z n a j e , ż e n a k s z t a ł t o w a n i e p o g l ą d ó w k r y t y k a m óg ł m l e ć w p ły w W a l e r i a n M aj - k o w , k t ó r y " m g l i s t y m t e o r i o m " i d e a l i z m u p r z e c i w s t a w i a ł p o z y -t y w i s -t y c z n e p r z e k o n a n i a , a w s p r a w a c h e s t e t y k i b y ł z w o l e n n i -k i e m u t y l i t a r n y c h z a s a d 0 . B a r d z o p o w i e r z c h o w n i e t r a k t u j e z w i ą -z e k P i s a r i e w a z p o z y ty w i z m e m P a w e ł S z k u r i n o w . On r ó w n i e ż b i e -r z e p o d uwagę j e d y n i e w sp om n ia n y w y ż e j a r t y k u ł " H i s t o r y c z n e 1 -■ d e e A. C o m t e ' a " . T ym czasem l e k t u r a i n n y c h p r a c t e g o k r y t y k a d o s t a r c z a z n a c z n i e w i ę c e j m a t e r i a ł u , ś w i a d c z ą c e g o o z a a d o p t o -w a n i u p r z e z n i e g o l i c z n y c h h a s e ł p o z y t y w i s t y c z n y c h p r z y z a ł o - ż e h i u w s z a k ż e , ż e r o z u m i e s i ę p od n i m i s p o s ó b m y ś l e n i a u k s z t a ł -to w a n y p od wpływem f i l o z o f i i p o z y t y w i s t y c z n e j i p o p u l a r n y w ś r ó d ó w c z e s n e j w y k s z t a ł c o n e j m ł o d z i e ż y . Z n a l a z ł o n , m i ę d z y i n n y m i , o d b i c i e w i n t e r p r e t a c j a c h w s p ó ł c z e s n e j l i t e r a t u r y , a s z c z e g ó l n i e w p o s z u k i w a n i a c h p o z y t y w n e g o b o h a t e r a - t y p o w e g o r e p r e z e n t a n t a m ł o d e g o p o k o l e n i a . P r e z e n t u j e w n i c h k r y t y k c a ł k i e m o d m ie n n e k r y t e r i a o c e n y , p r e f e r u j e i n n y n i ż jec jo p o -p r z e d n i c y s y s t e m w a r t o ś c i . J u ż w p i e r w s z y m a r t y k u l e " » O b ł o ir o w « . P o w i e ś ć t . Л. G on - c z a r o w a “ ( 1 8 5 9 ) P i s a r i e w n a p i e r w s z y m m i e j s c u s t a w i a a k ty w -n o ś ć , r z e c z o w o ś ć , z n y s ł p r a k t y c z n y i w i e d z ę . W rodzon a a p a t i a i n a i w n o ś ć d y s k r e d y t u j ą C bł om ow a, z a ś w y k r y s t a l i z o w a n e p o g l ą -d y , k r y t y c z n y s t o s u n e k -d o l u -d z i i ż y c i a , w i a r a w p r aw d ę i d o -b r o , z m y s ł p r a k t y c z n y i s o l i d n a w i e d z a w y r ó ż n i a j ą A n d r i e j a S z t o l c a . K r y t y k u w aż a g o z a E u r o p e j c z y k a , c o s t a n o w i w jeero o c e n i e c e c h ę d o d a t n i ą i s ą d z i , ż e j e s t on w s p ó ł c z e s n y m typ e m r o s y j s k i m , p o s i a d a j ą c y m w s a e l k i e d a n e , ab y s t a ć s i ę b o h a t e r e m p r z y s z ł o ś c i . J e d n a k ż e w n a p i s a n y m dwa l a t a p ó ź n i e j a r t y k u l e " P i s i e m ś k i j , T u r g i e n i e w i G o n c z a r o w “ ( 1 8 6 l ) P i s a r i e w z a r z u c a p o -w i e ś c i b r a k r o s y j s k o ś c i , w y r a ż a j ą c y s i ę w w y s t ę p o w a n i u t y l k o L. A. P l o t к i n k D. I, P i s a r i e w, ty srl i d i e j a t i e l n e t * , [v:j 0 r u s s k o j l i t i e - m t u r - i z , Leningrad *966, s . Î68.

(5)

z e w n ę t r z n y c h r e k w i z y t ó w , u b o l e w a , ż e j e d y n a p o z y t y w n a p o s t a ć - S z t o l c - n i e j e s t R o s j a n i n e m , l e c z ma n i e m i e c k i e p o c h o d z e n i e . K r y t y c z n e a k c e n t y w o b e c S z t o l c a n a s i l ą s i ę w k o l e j n y m a r t y k u -l e - "Romans p r o w i n c j o n a -l n e j g ą s k i " ( l £ f 6 5 ) ("vornan k i s i e j n o j d i e w u s z k i " ) , w k t ó r y m z o s t a ł o n n a zw a ny " d r e w n i a n ą f i g u r ą " o - k a z u j ą c ą n a d m i e r n e s a m o z a d o w o l e n i e , z a ś G on cza row z a a t a k o w a n y z a b e z k r y t y c z n y z a c h w y t w o b e c s w e g o b o h a t e r a . W yd aje s i ę , ż e j u ż w ó w cza s p o s t a ć S z t o l c a p r z e s ł o n i ł k r y t y k o w i b o h a t e r p o -w i e ś c i I -w a na T u r g i e n i e -w a - J e -w g i e n i j B a z a ró -w . We w s z y s t k i c h a r t y k u ł a c h P i s a r i e w a , o m a w i a j ą c y c h p o w i e ś ć "Obłomow” , c e n t r a l n e m i e j s c e z a j m u j e p o s t a ć A n d r i e j a S z t o l c a . Ś w i a d c z y t o o p r z e s u n i ę c i u p u n k t u c i ę ż k o ś c i z t y t u ł o w e j p o s t a -c i na p r z e d s i ę b i o r c z e g o i e n e r g i c z n e g o d z i a ł a c z a i z m i a n i e s e n s u u t w o r u . W yda je 3i ę , że n a d o c z y t a n i e m p o w i e ś c i G o n c z a - rowa z a c i ą ż y ł a i n t e r p r e t a c j a N i k o ł a j a D o b r o łu b c w a . Przypomni j - my, ż e w a r t y k u l e "Co t o j e s t o b ło m o w s z c z y z n a ? " ( 1 8 5 9 ) k o n -c e n t r u j e s i ę on p r z e d e w s z y s t k i m na t y t u ł o w y m b o h a t e r z e , n a -zywa g o w s p ó ł c z e s n y m ty p em r o s y j s k i m , c h o c i a ż j e d n o c z e ś n i e o - k r e ś l a m ianem z b ę d n e g o c z ł o w i e k a , k ł a d z i e n a c i s k n a wpływ ż y -c i a r o s y j s k i e g o n a k s z t a ł t o w a n i e j e g o o s o b o w o ś c i . S z t o l c w u - j ę c i u D o b r o łu b o w a n i e w y t r z y m u j e k o n f r o n t a c j i г O l g ą I l i r f s k ą . K r y t y k p r z e p o w i a d a j e g o r y c h ł ą " d e t r o n i z a c j ę " w o c z a c h b o h a -t e r k i . W n a ś w i e t l e n i u P i s a r i e w a w ł a ś n i e S z t o l c j e s t n a u c z y -c i e l e m O l g i , jemu p r z e d e w s z y s t k i m z a w d z i ę c z a o n a s wą ż y c i o w ą e d u k a c j ę i w y ż s z o ś ć w s t o s u n k u d o i n n y c h d z i e w c z ą t s w e g o p o k o -l e n i a . W o m a w ia n y c h a r t y k u ł a c h z a r y s o w u j e s i ę p o s t u l o w a n y ' p r z e z r e a l n ą k r y t y k ę p r o b l e m a k t u a l i z a c j i u t w o r u l i t e r a c k i e g o . W odr- n i e s i e n i u d o p o w i e ś c i G o n c za r o w a w y r a ż a s i ę on w p o s z u k i w a n i u b o h a t e r a - w s p ó ł c z e s n e g o t y p u , b ę d ą c e g o n o s i c i e l e m c e c h , w y r a -z i c i e l e m dążeri i p r a g n i e r i m ło d e g o p o k o l e n i a , o d p o w i a d a j ą c e g o s p o ł e c z n y m o c z e k i w a n i o m . L a t a 1 8 6 1 - 1 8 6 5 s ą o k r e s e m s z c z e g ó l n e j a k t y w n o ś c i p u b l i c y -s t y c z n e j P i s a r i e w a . P o w s t a j e w ó w c za s c y k l a r t y k u ł ó w o T u r -g i e n i e w i e , s k i e r o w a n e pod a d r e s e m S a ł t y k o w a S z c z e d r i n a " K w ia t -k i n i e w i n n e g o humoru" C l 8 6 4 ) ( " C w i e t y n i e w i n n o g o j u m o r a “ ) "Chy-b i e n i a n i e d o j r z a ł e j m y ś l i " ( 1 8 6 4 ) (“ P r o m a c h ! n i e z r i e ł o j my-ś l i " ) , w r e s z c i e s w o i s t e c r e d o ś w i a t o p o g l ą d o w e - ro z p r a w a

(6)

" R e a l i ś c i " ( i 864 ) ( “ R i e a l i s t y " ) i "Z obaczymy" ( 1 8 6 5 ) f ' P o s m o - t r i m " ) . W y raż a w n i c h k r y t y k sw e z a p a t r y w a n i a n a t e m a t w s p ó ł -c z e s n e g o b o h a t e r a , w y p o w i a d a s i ę n a t e m a t b i e ż ą c y c h z a g a d n i e ń ż y c i a r o s y j s k i e g o . Można n a w e t p o w i e d z i e ć , że k o n s e k w e n t n i e l a n s u j e o n w ł a s n y m o d e l p o z y t y w n e g o b o h a t e r a j e d y n i e w s p i e r a -j ą c s i ę a r g u m e n t a c -j ą z a c z e r p n i ę t ą z e z n a n y c h u tw or ów l i t e r a -c k i -c h . J e d n a k ż e fo r m o w a n i e o s t a t e c z n e j k o n c e p c j i s i ę g a do p i e r -w s z y c h a n a l i z d ok on y w a n y c h d l a p i s m a " R a s s w i e t " , j a k c h o c i a ż -b y o m a wi an y w y ż e j a r t y k u ł "O bł omow", w k t ó r y m k r y t y k z u z n a -n i e m w y p o w i e d z i a ł s i ę o A n d r i e j u S z t o l c u . P o c z ą w s z y od p u b l i k a c j i "B aza rów" (» " O t cy i d i e t i " « . Roman-1 . S . T u r g i e n i e w a " - 1 8 6 2 ) j e g o m i e j s c e z a j m i e J e w g i e n i j B a z a r ó w . P o g l ą d y k r y t y k a n a t ę p o s t a ć u l e g a ł y p e w n e j e w o l u c j i . W s w e j p i e r w s z e j c h r o n o l o g i c z n i e w y p o w i e d z i a k c e n t u j e on w y e m a n c y p o -w a n i e i n i h i l i z m b o h a t e r a . P u b l i c y s t a t w i e r d z i , ż e z a s ł u ż y ł on n a m i a n o n i h i l i s t y p r z e d e w s z y s t k i m d z i ę k i k a t e g o r y c z n o ś c i w y g ł a s z a n y c n s ą d ó w . W ar to d o d a ć , ż e sam P i s a r i e w w a r t y k u l e p t . " S c n o l a s t y k a XIX w i e k u " ( l 8 6 1 ) ( " s e h o ł a s t i k a XIX w i e k a " ) wy-p o w i a d a ł s i ę j e s z c z e b a r d z i e j s t a n o w c z o i u w a ż an y b y ł w o p i n i i w s p ó ł c z e s n y c h z a n i h i l i ś t ę . J e d n a k ż e w o p i n i i P i s a r i e w a n i h i -l i z m s t a n o w i t y -l k o z e w n ę t r z n ą fo r m ę p o g l ą d ó w B a z a r o w a , z a ś z a -s a d n i c z a t r e ś ć j e g o ś w i a t o p o g l ą d u ma c h a r a k t e r p o z y t y w n y . N e -g a c j a B a z a r o w a o d n o s i 3i ę p r z e d e w s z y s t k i m d o w a r t o ś c i p r e -z e n t o w a n y c h p r -z e -z p o k o l e n i e o j c ó w , j e s t w i ę c z w y k ł ą o p o z y c j ą p o k o l e n i o w ą . ' S p o z a n i e j w y ł a n i a s i ę o b r a z m ł o d e g o c z ł o w i e k a « - a b s o l w e n t a u n i w e r s y t e t u , e m p i r y k a u z n a j ą c e g o d o ś w i a d c z e n i e z a j e d y n e w i a r y g o d n e ź r ó d ł o p o z n a n i a . Wybór l e k t u r y p r z e z n a -c z o n e j d l a p o n o w n e g o " w y c h ow an i a" N i k o ł a j a K i r s a n o w a o r a z w y-g ł a s z a n i e d e k l a r a c j i , ż e n p . u c z u c i a s ą r e z u l t a t e m d z i a ł a l n o -ś c i s y s t e m u n e r w o w e g o -ś w i a d c z ą , z d a n i e m P i s a r i e w a , ż e B a z a ró w j e s t w y z n a w c ą w u l g a r n e g o m a t e r i a l i z m u . P o z a tym k r y t y k e k s p o -n u j e z aw ód b o h a t e r a i u p o d o b a n i e , z j a k i m o d d a j e s i ę on p r a c y b a d a w c z e j , p o d k r e ś l a j e g o r z e c z o w o ś ć i p r a k t y c z n e p o d e j ś c i e d o ż y c i a . In n y m i s ł o w y . B a z ar ów j e s t d l a P i s a r i e w a u t y l i t a r y - s t ą i г о г и л т у т e g o i s t ą . P u b l i c y s t a z w r a c a u wagę n a s i ł ę o d -d z i a ł y w a n i a B a z a r o w a n a i n n y c h m ł o d y c h l u d z i - A r k a d i j a K i r r s a n o w a , j a k r ó w n i e ż p r o w i n c j o n a l n e o o n i h i l i ś t ę S i t n i k o w a i e - m a n c y p a n t k ę Kukszyn«?, k t ó r z y g o t o w i s ą g o n a ś l a d o w a ć »

(7)

P i s a r i e w z a u w a ż a , ż e z e s p ó ł p o g l ą d ó w p r e z e n t o w a n y c h p r z e z B a z a r o w a o d p o w i a d a z a p o t r z e b o w a n i u m ł o d e g o p o k o l e n i a . J4ówi n a w e t o z j a w i s k u " b a z a r o w s z c z y z n y " , k t ó r e j e s t , j e g o z d a n i e m , c e c h ą w s p ó ł c z e s n o ś c i . " J e ś l i b a z a r o w s z c z y z n a j e s t c h o r o b ą , t o j e s t t o c h o r o b a n a s z y c h c z a $ ó w i t r z e b a j ą p r z e ż y ć b e z w z g l ę d u n a w s z e l k i e p ó ł ś r o d k i i a m p u t a c j e , o d n o ś c i e s i ę d o b a z a r o w -s z c z y z n y t a k , j a k wam s i ę p o d o b a , a l e z a t r z y m a ć j e j n i e z a -t r z y m a c i e “ t w i e r d z i a u t o r “S c h o l a s t y k i XIX w i e k u " 7 . W p ó ź -n i e j s z y c h a -n a l i z a c h p o w i e ś c i T u r g i e n i e w a P i s a r i e w p o d k r e ś l a p r z y r o d n i c z y c h a r a k t e r ś w i a t o p o g l ą d u g ł ó w n e g o b o h a t e r a , j e q o h o ł d o w a n i e n a u c e , u t y l i t a r y z m . S t a n o w i ą o n e w j e g o u j ę c i u a - t r y b u t y n o w o c z e s n o ś c i , s k ł a d a j ą s i ę n a z r ą b p o z y t y w n e g o p r o -g r am u , k t ó r y n a j p e ł n i e j w y ł o ż y ł k r y t y k w r o z p r a w i e “ R e a l i ś c i " , Bazarov? - p r a r e a l i s t a s t a ł s i ę d l a P i s a r i e w a , j a k s ł u s z -n i e z a u w a ż y ł p u b l i c y s t a " S o w r i e m i e n n i k a “ .Maksym A n t o n o w i c z , m i a r ą p o s t ę p o w o ś c i i n n y c h b o h a t e r ó w . A u t o r " R e a l i s t ó w " k o n s e -k w e n t n i e p r z e c i w s t a w i a g o in nym p o s t a c i o m l i t e r a c k i m , g ł ó w n i e . K a t i e r i n i e K a b a ń o w e j , u w a ż a n e j p r z e z N i k o ł a j a D o b r o l u b o w a , Wa- s y l e g o B o t k i n a , A f a n a s i j a F o t a z a b o h a t e r k ę p r z y s z ł o ś c i . Tym-c z a s e m P i s a r i e w u n m i e j s z a z n a c z e n i e b u n t u K a t i e r i n y , z d e c y d o -w a n i e o d r z u c a I n t e r p r e t a c j ę a u t o r a " p r o m i e n i a ś w i a t ł a w k r ó -l e s t w i e c i e m n o ś c i “ , w y p o w i a d a s i ę k r y t y c z n i e o p o z i o m i e umy-s ł o w y m b o h a t e r k i "B ur zy" O umy-s t r o w umy-s k i e g o . W a r t y k u l e “Motywy d r a -m a t u r o s y j s k i e g o " ( 1 8 6 4 ) (" M o ti w y r u s s k o j d r a -m y " ) w y r a ż a sw ó j p o g l ą d , n a t e m a t s i ł s t a n o w i ą c y c h d ź w i g n i ę p o s t ę p u . O p i e r a j ą c 3i ę na w y p o w i e d z i a n g i e l s k i e g o s o c j o l o g a k u l t u r y H e n r y B u - c k l e ' a , i ż "im w i ę c e j r e a l n e j w i e d z y , tym w i ę k s z y j e s t p o -s t ę p " u z n a j e P i s a r i e w k r y t e r i a ro zu m u z a w y ż s z e o d k r y t e r i ó w m o r a l n y c h . J e go , z d a n i e m , n a u z n a n i e z a s ł u g u j e j e d y n i e j e d n o -s t k a p o -s i a d a j ą c a s i l n y , r o z w i n i ę t y u m y s ł , p o t r a f i ą c a p r z e -k s z t a ł c i ć o t a c z a j ą c ą r z e c z y w i s t o ś ć w t a k i s p o s ó b , ab y s t w o r z y ć s p r z y j a j ą c e w a r u n k i d l a w ł a s n e g o r o z w o j u , a c z k o l w i e k w i m i ę p o ż y t k u s p o ł e c z n e g o , W yn ik a s t ą d , ż e P i s a r i e w k ł a d z i e n a c i s k n * w i e d z ę b ę d ą c ą n i e o d z o w n y m w a r u n k i e m p r z e m i a n , p r e f e r u j e mo-

---7 D. I . P i e a r i e w, S o c z i n ie n ij a , t . I I , Moskwa 1955, s . U , tłum. moje - B. 0. W d a l s2ym ciągu w sz ys t k i e c yta ty z pi$m Pisar ie w a poaajetny wg n i n i e j s z e g o wydania, zaznac zając w t e k ś c i e rzymską cy fr a tom, arabską s t r o n i c e .

(8)

d e l b o h a t e r a - r o z u m n eg o e g o i s t y . J e g o o d p o w i e d ź n a p y t a n i a , " [ . . . ] k t ó r y z n a s z y c h [ t j . P i s a r i e w a i D o b r o l u b o w a - B . O . ] u l u b i e r i c ó w , K a t i e r i n a c z y Baz arov; p o s i a d a j ą n i e z b ę d n e c e c h y d l a r o z w i ą z a n i a zadarf s p o ł e c z n y c h p o s t a w i o n y c h p r z ó d n a r o d e m r o -s y j -s k i m p r z e z w i e l o w i e k o w ą h i s t o r i ą " ( l i i , 1 6 0 ) j e s t j e d n o -z n a c -z n y . o c z y w i ś c i e = -j e a t ‘t o B a z a r ó w , S i l n y c h c h a r a k t e r ó w , z a j a k i u w a ż a D obro 1 - u b o w ' K a t i e r i n ę Kabanov,’ą , b y ł o w R o s j i , z d a -n ie m P i s a r i e w a , p od d o s t a t k i e m , n a t o m i a s t w i e d z y i t e c h n i c z -n y c h u m i e j ę t -n o ś c i z a w s z e b r a k o w a ł o . W o b r o n i e o c e n y d a n e j K a t i e r i n i e p r z e z D o b r o l u b o w a w y s t ą -p i ł j e g o n a s t ę -p c a w -p i ś m i e " S o w r i e m i e n n i k " , Maksym A n t o n o w i c z , Z au w a ża on z i r o n i ą , i ż P i s a r i e w n i e m ó g ł z a a k c e n t o w a ć K a t i e - r i n y , p o n i e w a ż n i e c z y t a ł a on a B u c k i e ' a i n i e z n a ł a e l e k t r y - g c z n o ś c i . 2 r e a k c j i A n t o n o w i c z a w y n i k a , ż e n i c p o d z i e l a ł on z d a n i a P i s a r i e w a n a t e m a t z n a c z e n i a w i e d z y d l a z m i a n s p o ł e c z -n y c h w R o s j i . W ś l a d z a D ob ro lu b ow e m o p o w i a d a s i ę z a k o n c e p -c j ą b u n t u mas l u d o w y -c h , z a ś P i s a r i e w m o ż l i w o ś ć p r z e m i a n u p a -t r u j e w r o z w o j u n a u k i , s z c z e g ó l n i e p r z y r o d o z n a w s t w a , s z e r z e -n i u o ś w i a t y , a k t y w i z a c j i c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a . R ó ż n i c e w z a p a t r y w a n i u p r z e d s t a w i c i e l i p o s t ę p o w y c h c z a s o -p i s m - " S o w r i e m i e n n i k " i " R u s s k o j e S ł o w o ” n a p o s t a ć B a z a r o w a d a ł y r e a k c y j n e j p r a s i e o k a z j ę d o m ó w i e n i a o " r o z ł a m i e w o b o -9 z i e n i h i l i s t ó w ” . P r z e d s t a w i c i e l e r e d a k c j i " S o w r i e m i e n n i k a " - A n t o n o w i c z i S a ł t y k o w - S z c z e d r i n - u w a ż a l i t îa z a r o w a z a k a r y k a t u r ę D o b r o l u b o -w a, a sam ą p o -w i e ś ć z a p a s z k w i l n a m ł o d e p o k o l e n i e , P r z y r o d n i -c z y ś w i a t o p o g l ą d t e j p o s t a -c i b y ł o b c y d l a S a ł t y k o w a - S z c z e d r i - n a . P r o p a g o w a n i e w ś r ó d m ł o d e g o p o k o l e n i a b o h a t e r ó w , k t ó r z y z n a l e ź l i sw e p o w o ł a n i e n i e w d z i a ł a l n o ś c i p o l i t y c z n e j , l e c z s k r o m n e j p r a c y n a u k o w e j , z r e s z t ą p o t r a k t o w a n e j p r z e z P i s a r i e w a w a r t y k u l e " B a z a r ó w " , j a k o z a j ę c i e p r z e j ś c i o w e , n i e z n a l a z ł y z r o z u m i e n i a a u t o r a " H i s t o r i i p e w n e g o m i a s t a ” . P i s a r i e w i j e g o w s p ó ł p r a c o w n i k z p i s m a “R u s s k o j e S ł o w o " - W. Z a j c e w - n i e t y l k o o d r z u c a j ą m y ś l , ż e B a z a r ó w m ó g ł b y b y ć

K. A. A n t o n o w i с z , lż ę - r ie a lla t y . Po pousodu Rueekogo S lo -Uar "Sowrieaiieanik" 1365, nr 7, s . 62.

9

0 poletsice t e j p a tr z: J. S o r o k i n , p rzypisy doi О. X. P i - s a r i с w, S o ù z in ie r r ijc , t . I I I , Moskwa 1955, e . 554-559.

(9)

k a r y k a t u r ą m ł o d e g o p o k o l e n i a , . a l o w r ę c z w s k a z u j ą g o j a k o w z ó r d o n a ś l a d o w a n i a . W a r t y k u l e "Z ob aczymy" P i s a r i e w г а з j e s z c z e p o d k r e ś l a sw ą a p r o b a t ę i s y m p a t i ą d .la B a z a r o w a o r a z s w o j e z a -s ł u g i w p r z y b l i ż e n i u t e j p o -s t a c i m ł o d z i e ż y . * » R u -s -s k o j e S ł o w o « o b j a ś n i ł o młodym l u d z i o m , ż e w r a ż ą c y c h c e c h a c h f i z j o n o m i i Ba-z a r o w a r . i e ma n i c s t r a s z n e g o , w y s t ę n n e g o i k a r y g o d n e g o " [ I I I , 441 ] . Z a p r e z e n t o w a n o - s t a n o w i s k a o b u p i s m w s p r a w i e i n t e r p r e t a -c j i p o s t a -c i B a z a r o w a s ą d i a m e t r a l n i e r ó ż n e . Ś w i a d c z y t o , ż e o b r a z r o s y j s k i e j p r a a y p o s t ę p o w e j l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h n i e j e s t t a k j e d n o l i t y , j a k t o n i e j e d n o k r o t n i e n a ś w i e t l a j ą b a d a c z e p r z e d m i o t u . " R o s s k o j o S ł o w o " p r z e ł a m y w a ł o o p i n i ę s p o ł e c z n ą h a t e m a t n i h i l i s t ó w s u g e r u j ą c , że t y l k o z e w n ę t r z n a f o r m a i c h d e -k l a r a c j i j e s t n i h i l i s t y c z n a , n a t o m i a s t W ł a ś c i w y p r o g ra m ma c h a r a k t e r p o z y t y w n y . D la w y j a ś n i e n i a s ł u s z n o ś c i s t a n o w i s k w s p o r z e o B a z a r o w a p r z y t o c z m y j e s z c z e i n n e o p i n i e n a t e n t e m a t . M i k o ł a j S t r a c h ó w , w s p ó ł p r a c o w n i k b r a c i D o s t o j e w s k i c h z p i -sma " E p o c h a " , n i e p o d z i e l a ł o p i n i i A n t o n o w i c z a , ż e p o w i e ś ć “O j c o w i e i d z i e c i " j e s t p o l e m i k ą z " S o w r i e m i e n n i k i e m " . Uważa o n , z e B a z a r ó w j e s t w y r a z i c i e l e m p ro g r am u g ł o s z o n e g o z a r ó w n o p r z e z " R u s s k o j e S ł o w o " , j a k i " S o w r i e m i e n n i k " . T u r g i e n i e w " [ . . . ] d a ł c i a ł o i k re w t e m u , c o j u ż i s t n i a ł o w p o s t a c i my-ś l i i p r z e k o n a r f " 1У. J e d n o c z e ś n i e z w r a c a on u w a g ę , ż e n e g a c j a B a z a r o w a j e s t p o z o r n a . W ed ł u g S t r a c h o w a o r t o d o k s y j n y n i h i l i s t a p o w i n i e n w s z y s t k o n e g o w a ć . Za n i h i l i s t ó w u w aż a or. c z ł o n k ó w g r u p y t z w . s w i s t u n ó w , do k t ó r y c h z a l i c z a M i k o ł a j a D o b r o l u b o - w a , W i k o ł a j a N i e k r a s o w a , G r i g o r i j a J e l i s i e j e w a i I w a n a P a n a - j e w a . T ym c zase m B a z a r ó w n i e O d r z u c a s z t u k i , t y l k o z n a j ą c j e j s i ł ę , b o i s i ę j e j u l e c . N i e n e g u j e on r ó w n i e ż k o n k r e t n e j w i e -d z y , a j e d y n i e n a u k ę w o g ó l e , t j . f i l o z o f i ę . P r z y tym S t r a -chów p r z e w i d u j e , ż e s t r a c i o n a s w ó j p r e s t i ż n a r z e c z nauk przy-r o d n i c z y c h , p o n i e w a ż c e c h ą w s p ó ł c z e s n o ś c i j e s t j e g o z d a n i e m d ą ż e n i e d o k o n k r e t n o ś c i w d z i e d z i n i e w i e d z y . Z a s t r z e ż e n i a S t r a c h o w a w pewnym s e n s i e z b i e ż n e s ą z a r g u m e n t a c j ą P i s a r i e -10 N. N. S t г а с h o w, I z ia to r i- i l i t i e r a t u m o g o n i g ili s m a 1331- -IdC S, SPb 1890, s . 6.

(10)

w a. W s k a z u j e o n , ż e B a z a r c w b y ł n o e i c i e l e r r . n a j n o w s z y c h p o z y -t y w n y c h i d e i , k -t ó r e d o p i e r o k i - e ł k o w a ł y w s p o ł e c z e ń s t w i e . Za s ł u s z n o ś c i ą i n t e r p r e t a c j i P i s a r i e w a p r z e m a w i a r ó w n i e ż p o p u l a r n o ś ć , j a k ą c i e s z y ł a s i ę p o s t a ć B a z a r o w a w ś r o d o w i s k u r o s y j s k i c h p r z y r o d o z n a w c ó w , p r z e d e w s z y s t k i m z a ś u z n a n i e z e s t r o n y Iw a n a S i e c z e n o w a i K l i m i e n t a T i m i r i a z i e w a . Z d an i e m T i m i - r i a z i e w a , o s i ą g n i ę c i a nau k p r z y r o d n i c z y c h i i c h w p ły w n a ś w i a -d o m o ść s p o ł e c z n ą n i e m o g ł y u j ś ć u w a d ze t a k w i e l k i e g o i w r a ż -l i w e g o a r t y s t y , j^ikim b y ł Iw an T u r g i e n i e w . W B a z a r o w i e z n a l a -z ł y w c i e l e n i e n a j l e p s z e z b i o r o w e c e c h y " p o z y t y w n e j h e r o i c z n e j f i g u r y " t y c h c z a s ó w , w y r ó ż n i a j ą c e j s i ę " n a b e z b a r w n y m t l e r o -s y j -s k i c h l i t e r a c k i c h t y p ó w , t e g o n i e s k o ń c z o n e g o w a c h l a r z a m az -g a j ó w i u t r a c j u s z y " . O b raz B a z a r o w a ł ą c z y T i m i r i a z i e w z o s o b ą S i e c z e n o w a - w y b i t n e g o f i z j o l o g a , p r o f e s o r a A k a d e m i i M e d y c z n o - - C h i r u r g i c z n e j w P e t e r s b u r g u 1 *. Z p r z y t o c z o n e j w y ż e j w y p o w i e -d z i w y n i k a , ż e w ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j B a z a r ó w n i e k o j a r z y ł s i ę z t yp e m n i h i l i s t y , l e c z b l i s k i b y ł ś r o d o w i s k u m ł o d z i e ż y z a j m u j ą c e j s i ę d z i a ł a l n o ś c i ą n au k o w ą w d z i e d z i n i e p r z y r o d o z n a -w s t -w a . Z a p r e z e n t o w a n e o p i n i e p r z e m a w i a j ą z a p r z y r o d n i c z y m c h a -r a k t e -r e m ś w i a t o p o g l ą d u B a z a -r o w a . K o n s e k w e n t n i e e k s p o n o w a n y p r z e z P i s a r i e w a e m p i r y z m , w i e d z a , p r a k t y c y z r a i p o s t ę p o w o ś ć b o -h a t e r a T u r g i e n i e w a o b r a z u j ą d r o g ę k r y t y k a d o s t w o r z e n i a z w a r -t e j k o n c e p c j i c z ł o w i e k a n o w e g o -t y p u - r e a l i s -t y , m o d e l o w e j p o -s t a c i , k t ó r a m o g ł a b y p o -s ł u ż y ć * m ł o d z i e ż y d o n a ś l a d o w a n i a . N a k r e ś l o n y w r o z p r a w i ę " R e a l i ś c i " p o r t r e t r e a l i s t y s k ł a d a s i ę z k i l k u i s t o t n y c h , o g ó l n i e a k c e p t o w a n y c h w ś r o d o w i s k a c h s t u d e n c k i c h i g i m n a z j a l n y c h e l e m e n t ó w , a m i a n o w i c i e * u z n a n i a w a r t o ś c i p r z y r o d o z n a w s t w a d l a w s p ó ł c z e s n o ś c i , p r z e ś w i a d c z e n i a o m o ż l i w o ś c i a c h n a u k i , a s z c z e g ó l n i e n a u k d o ś w i a d c z a l n y c h , w i a -r y w p o s t ę p t e c h n i c z n y i j e g o z n a c z e n i e d l a p o s t ę p u s p o ł e c z n e -g o , p o s t u l a t u m o b i l i z a c j i s i ł u m y s ł o w y c h c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a , s z a c u n k u d l a p r a c y , ł ą c z e n i a o s o b i s t y c h i n t e r e s ó w z p o ż y t k i e m d l a o g ó ł u . P i s a r i e w p o s z u k u j e s i ł z d o l n y c h d ź w i g n ą ć R o s j ę z z a c o f a n i a c y w i l i z a c y j n e g o . K r y t y c z n i e o d n o s i s i ę d o r om an t yk ó w - ”r o -1 -1 K. A. T i ш i r i a z i e w, S o c r .i n ia n ija , t . V II I, Moskwa, s .

(11)

s y j s k i c h P i e c z o r i n ó w " , k t ó r z y f a s c y n u j ą c s i ę p o e z j ą i e s t e t y -k ą n i e p r z y w i ą z y w a l i w a g i 60 d z i a ł a l n o ś c i u m y s ł o w e j . " I d e e B i e l i ń s k i e g o , s t w i e r d z a p u b l i c y s t a , b y ł y p o s t ę p o w e d l a j ec jo c z a s ó w , c o n i e o z n a c z a , ż e i n n e i d e e n . ts p r z y n i o s ł y b y w i ę k -s z e g o p o ż y t k u " . I d a l e j s "Gdyby B i e l i ń s k i b y ł n a t u r a l i s t ą , a n i e e s t e t y k i e m i h e g l i s t ą , p r z y n i ó s ł b y d z l e s i e ;ć r a z y w i ę c e j k o r z y ś c i . P r z y g o t o w a ł b y g r u n t i j a n i e m u s i a ł b y m [ . . . ] p i s a ć w 1864 r o k u n i n i e j s z y c h s ł ó w " { . Ш » 3 5 ] . . Można s i ę d o m y ś l a ć , ż e tym wymarzonym n a t u r a l i s t ą b y ł d l a P i s a r i e w a J e w g i e n i j B a -z a r ó w . P u b l i c y s t ę n i e p o k o i f a k t , ż e w c z a s a c h i m p o n u j ą c y c h o d k r y ć n au k o w yc h s p o ł e c z e ń s t w o w y k a z u j e ż e n u j ą c e n i e z r o z u m i e n i e z n a -c z e n i a w i e d z y . Z n a j d u j e s i ę o n o w s t a n i e u ś p i e n i a u m y s ł o w e g o . S z c z e g ó l n i e n i e k o r z y s t n y m z j a w i s k i e m s ą z a n i e d b a n i a w r o z w o j u n a u k i , p r z e d e w s z y s t k i m n i s k i p o z i o m b a d a ń f i z y c z n y c h , c h e m i -c z n y -c h i f i z j o l o g i -c z n y -c h . Za g o d n y c h k o n f r o n t a c j i z e u r o p e j -s k i m i u c z o n y m i - j u -s t u -s e m v on L i e b i g i e m , C l a u d e B e r n a r d e m , Ka-r o l e m D aKa-rwi n em i H e n Ka-r y B u c k i e ' m u w aż a P i s a r i e w j e d y n i e M i k o ł a -j a G o g o l a , W i s s a r i o n a B i e l i ń s k i e g o , N i k o ł a j a D o b r o l u b o w a , S i e r -g i e j a S o l o w i b w a , I z m a i ł a S r e z n i e w s k i e g o , O s i p a B o d j a ń s k i e g o i F i o c i o r a B u s t a j e w a . A u t o r " R e a l i s t ó w " s ą d z i , i ż n a l e ż y p o p u l a -r y z o w a ć t e n a u k i , k t ó -r e d a j ą p o g l ą d n a p r z y r o d ę , c z ł o w i e k a , s p o ł e c z e ń s t w o , a w i ę c ; a s t r o n o m i ę , f i z y k ę , c h e m i ę , f i z j o l o -g i ę , b o t a n i k ę , z o o l o g i ę , g e o g r a f i ę , g e o l o g i ę . O b o w i ą z e k r o z -p o w s z e c h n i a n i a t y c h d y s c y -p l i n w s p o ł e c z e ń s t w i e n a k ł a d a P i s a -r i e w n a -r e a l i s t ó w . W s w e j r o z p r a w i e p r z y p o m i n a t e n f r a g m e n t p o w i e ś c i " O j c o w i e i d z i e c i " , w k t ó r y m B a z a r ó w p o d s u w a N i k o ł a -j o w i P i e t r o w i c z o w i K i r s a n o w o w i l e k t u r ę B u c h n e r a , z a ś w a r t y -k u l e " K w i a t -k i n i e w i n n e g o humoru" p r ó b u j e p o z y s k a ć d l a p o p u l a -r y z a c j i p r z y r o d o z n a w s t w a S a ł t y k o w a - S z c z e d r i n a . O d d z i a ł y w a n i e n a u k i p o w i n n o , z d a n i e m p u b l i c y s t y , o g a r n ą ć c a ł e s p o ł e c z e ń s t w o "Dokąd n a u k a n i e p r z e s t a n i e b y ć s t r a w ą d l a p an ów i n i e s t a n i e s i ę C h l e b em p o w s z e d n i m d l a k a ż d e g o c z ł o w i e k a , d o k ą d n i e p r z e -n i k -n i e o -n a d o g ł o w y r z e m i e ś l -n i k a , f a b r y c z n e g o r o b o t n i k a , p r o -s t e g o c h ł o p a , d o t ą d b i e d a i n i e m o r a l n o ś ć mas p r a c u j ą c y c h b ę d ą w z r a s t a ć b e z w z g l ę d u n a k a z a n i a m o r a l i s t ó w , j a ł m u ż n y , f i l a n t r o -p ó w , w y k ł a d y e k o n o m i s t ó w , t e o r i e s o c j a l i s t ó w "

ClII

, 1 2 2] . j e d n a k ż e , p o t r z e b n y j e s t b o d z i e ę , ab y l u d p r a g n ą ł s i ę

(12)

k s z t a ł c i ć , ab y n a s t ą p i ł o o ż y w i a n i e u m y s ł o w e . P i s a r i e w o d r z u c a p r o p o n o w a n e k o n c e p c j e o ś w i a t y l u d o w e j , k t ó r a w j e g o p r z e k o n a -n i u , p r z e k s z t a ł c a -n au k ą w martwy p r z e d m i o t . Uważa o n , ż e o ż y -w i e n i e u m y sł o -w e p o w i n n o d o k o n a ć sl<£ z a sp r a w ą r e a l i s t ó w , p o -p r z e z i c h o s o b i s t y -p r z y k ł a d i d z i a ł a l n o ś ć w sw o im ś r o d o w i s k u , r f a l e ż y w i ę c , s ą d z i k r y t y k , d ą ż y ć d o z w i ę k s z e n i a l i c z b y m y ś l ą -c y -c h r e a l i s t ó w w ś r ó d w a r s t w w y k s z t a ł c o n y c h , s ł o w e m , k s z t a ł c i ć j e d n o s t k i t y p u B a z a r o w a . R e a l i z a c j a t e g o z a d a n i a j e s t , z d a n i e m p u b l i c y s t y , w a r u n k i e m p o c t ę p u s p o ł e c z n e g o , w z r o s t u p o z i o m u ż y -c i a m a t e r i a l n e g o s p o ł e -c z e ń s t w a . P o g l ą d y P i s a r i e w a n a z n a c z e n i e n a u k i i o ś w i a t y w ż y c i u s p o ł e c z n y m b l i s k i e s ą k o n c e p c j o m A. C o m t e ' a . N i e j e s t t o j e s z c z e n a t u r a l i z m w n a u c e , a l e n i e w ą t -p l i w a d e k l a r a c j a w i a r y w j e j . m o ż l i w o ś c i , u g r u n t o w a n i u k t ó r e j s p r z y j a ł a f i l o z o f i a p o z y t y w i s t y c z n a . I s t o t n y e l e m e n t t e o r i i P i s a r i e w a s t a n o w i p r a c a . T e m at p r a -c y z a j m u j e w s o c j o l o g i z u j ą c e j p u b l i c y s t y c e P i s a r i e w a j e d n o z c e n t r a l n y c h m i e j s c . K r y t y k z u z n a n i e m i s z a c u n k i e m o d n o s i s i ę d o o s ó b u t r z y m u j ą c y c h s i ę z w ł a s n e j p r a c y . ' Ka t a k i c h uważ a r a z n o c z y ń c ó w - l u d z i b a z a r c w o w s k i e g o t y p u . S t o s u n e k d o p r a c y j e s t m i e r n i k i e m w a r t o ś c i r e a l i s t y . " A l b o p r a c u j s o l i d n i e , a l b o w o g ó l e n i e z a b i e r a j s i ę d o p r a c y " [ l i i , 3 7 j . "Nam p o t r z e b n a j e s t p o ż y t e c z n a p r a c a i n i c nam d o p ł o m i e n n y c h wezwań - s t w i e r d z a P i s a r i e w [ l i i , 38 j . P u b l i c y s t a s z c z e g ó l n i e p r e f e -r u j e p -r a c ę t w ó -r c z ą , k t ó r e j p r z e d m i o t e m j e s t b a d a n i e t a j e m n i c p r z y r o d y i k t ó r a p r z y n o s i p o ż y t e k j e d n o s t c e i s ł u ż y s p o ł e c z e ń -s t w u . "My p r a g n i e m y p r a c o w a ć , a n i e f a n t a z j o w a ć , m ówi ą p r z y -r o d n i c y . N a s z a p r a c a p o l e g a n a b a d a n i u t y c h s t r o n n r z y r o d y , k t ó r e m ożn a z o b a c z y ć , z m i e r z y ć i w y l i c z y ć " [ X I I , 3 4 ] . P r a c a f i z y c z n a z n a l a z ł a s i ę p o z a z a s i ę g i e m z a i n t e r e s o w a ń r e a l i s t ó w , R o o o t n i c y s ą , w e d ł u g n i c h , m a sz y n a m i z d o l n y m i o d e z w y a ć j e d y n i e z m ę c z e n i e , , g ł ó d i b ó l . I c h p r a b a j e s t n i e a t r a k c y j n a , n i e może d a ć p r z y j e m n o ś c i , a w i ę c r o b o t n i k , d l a k t ó r e g o s t a n o w i o n a k o -n i e c z -n o ś ć n i e może b y ć r e a l l s | i ą ; p - i ś a r l e w p r z y w i ą z u j e z n a c z è - n i e d o o s o b i s t e j s a t y s f a k c j i p ł y n ą c e j z p r a c y , w j e g o w ypo-w i e d z i a c h z n a l a z ł y o d d ź w i ę k m y ś l i w y p o w i a d a n e p r z e z J . S. M i l -i a , k t ó r e m o g ł y b y ć z n a n e a u t o r o w -i " S z k -i c ó w z d z i e j ó w p r acy *- z p u b l i k a c j i a n g i e l s k i e g o m y ś l i c i e l a , z a m i e s z c z a n y c h w p i ś m i e " R u s s k o j e S ł o w o " .

(13)

W i e l e u w a g i p o ś w i ę c a k r y t y k z a g a d n i e n i u m o t y w a c j i d o p r a -c y . j e j p o d s t a w ę s t a n o w i d o b r z e p o j ę t y i n t e r e s w ł a s n y z iwzrjlęd- n i e n i e m p o ż y t k u d l a s p o ł e c z e ń s t w a . T w o rzą o n e f un d a m en t k o d e -k s u e t y c z n e g o o b o w i ą z u j ą c e g o r e a l i s t ę . " D z i a ł a l n o ś ć r e a l i s t ó w s p r o w a d z a s i ę do r o z u m i e n i a i u k o c h a n i a o g ó l n e j k o r z y ś c i , wy-k o r z e n i e n i a b ł ę d ó w , u z n a n i a w y ż s z o ś c i p o t r z e b s p o ł e c z n y c h n ad o s o b i s t y m i p i s z e P i s a r i e w w XIX r o z d z i a l e " R e a l i s t ó w ' ' , K o n c e p c j a e t y c z n a P i s a r i e w a o k r e ś l a n a mianem t e o r i i ro z u m n eg o e g o i z m u s i ę g a swymi k o r z e n i a m i d o e u d a j m o n i s t y c z n e n o u t y l i t a - ryzm u J e r e m i e g o B e n t h a ia a , Z a s a d a p o ż y t e c z n o ś c i d o t y c z y , zd a n i e m P i s a r i e w a , w s z y s t -k i c h d z i e d z i n d z i a ł a l n o ś c i l u d z k i e j , n a w e t m a ł ż e ń s t w a i r o -d z i n y . P u b l i c y s t a b r o n i B a z a ro w a p r z e d z a r z u t a m i A n t o n o w i c z a w s p r a w i e s t o s u n k u cio k o b i e t i m i ł o ś c i . A n a l i z u j e on rozmowy łia za ro w a z O d in c o w ą n a t e m a t r o d z i n y i z d e c y d o w a n i e s p r z e c i w i a s i ę p o g l ą d o m , ż e b o h a t e r o d r z u c a m a ł ż e ń s t w o . P r z e c i w n i e , moż-l i w o ś ć o d d a n i a s i ę n a c a ł e ż y c i e u wa ż a on z a " d o s t o i n s t w o " , k t ó r e n i e ka żdem u j e s t d a n e . R ó w n ież s t o s u n e k d o r o d z i c ó w n i e p o t w i e r d z a o p i n i i o b r a k u s z a c u n k u d l a n i c h , a j e d y n i e o o d -r ę b n o ś c i p o k o l e n i o w e j . W i o l e k o n t r o w e r s j i w z b u d z i ł s t o s u n e k B a z a r o w a d o s z t u k i . J e g o p o g l ą d y z o s t a ł y u z n a n e p r z e z A n t o n o w i c z a z a k o m p ro m it u -j ą c e m ł o d e p o k o l e n i e , p o s ł u ż y ł y z a p o d s t a w ę d o n a z w a n i a b o h a -t e r a “p s e u d o r e a - l i s -t ą " . P i s a r i e w z a p a t r u j e s i ę n a t o z a g a d n i e -n i e c a ł k o w i c i e o d m i e -n -n i e . Uważa o n m i a n o w i c i e , ż e w y p o w i e d z i b o h a t e r a o s z t u c e ś w i a d c z ą o w ł a ś c i w e j h i e r a r c h i i spraw. P r z e d r e a l i s t ą s t o j ą w a ż n i e j s z e z a d a n i a n i ż z a j m o w a n i e s i ę s z t u k ą . A u t o r " L i k w i d a c j i e s t e t y k i " ( 1 8 6 5 ) ( " R a z r u s z e n i j e e s t i e t i k i " ) w p e ł n i a k c e p t u j e u t y l i t a r n e p o g l ą d y B a z a r o w a . R ó w n ie ż N. S t r a -ch ów w a r t y k u l e " O j c o w i e i d z i e c i " ( 1 8 6 2 ) p r z y c z y n ę o d r z u c e n i a s z t u k i p r z e z B a z a r o w a u p a t r u j e w u t y l i t a r n y m s t a n o w i s k u b o h a -t e r a , c h o c i a ż k o ń c o w e w n i o s k i k r y t y k a r ó ż n i ą s i ę z a s a d n i c z o od u s t a l e ń P i s a r i e w a , Z a j ę c i a s z t u k ą mogą z b y t z a a b s o r b o w a ć u - w a g ę c z ł o w i e k a , k t ó r a p o w in n a b y ć s k i e r o w a n a n a p o ż y t e c z n ą d z i a ł a l n o ś ć . B a za ró w d o s k o n a l e z d a j e s o b i e s p r a w ę z s i ł y s z t u -k i i z obawy p r z e d j e j z n i e w a l a j ą c y m wpływem n e g u j e j ą . O zn a-c z a t o , ż e m ł o d e p o k o l e n i e n a p i e r w s z y m m i e j s c u s t a w i a p r a k -t y c z n ą d z i a ł a l n o ś ć . Tak w i ę c , S t r a c h ó w u z n a j e u t y l i t a r y z m z a

(14)

c e c h ę r e p r e z e n t a t y w n ą d l a m ł o d e g o p o k o l e n i a , a B a z a r o w a z a j e -g o t y p o w e -g o p r z e d s t a w i c i e l a . t Jy d a je s i ę , ż e P i s a r i e w u m i e j ę t n i e w y k o r z y s t a ł ę a c h y t e j p o s t a c i w p r ó b i e s f o r m u ł o w a n i a ś w i a t o p o g l ą d o w e g o c r e d o s w o j e -g o p o k o l e n i a . P r e f e r o w a n y p r z e z n i e g o m o d e l b o h a t e r a n a z w a n y r e a l i s t ą , n o s i , n a s z y m z d a n i e m , z n a t r i o n a p o z y t y w i s t y c z n e . War- ' t o z a u w a ż y ć , ż e i n i c j a t o r r e a l i z m u w l i t e r a t u r z e f r a n c u s k i e j - p i s a r z i k r y t y k - J u l e s C h a m p f l e u r y w r o z p r a w i e " R e a l iz m " ( 1 8 5 7 ) ( " L a r e a l i s m e " ) s t w i e r d z a ł , ż e t e r m i n e m r e a l i z m k r y t y c y s k ł o n n i s ą n a z y w a ć t o w s z y s t k o , c o w y d a j ą s i ę im z r y w a ć z p a -n u j ą c ą d o t ą d t r a d y c j ą . " W sz y sc y c i , k t ó r z y r e p r e z e n t u j ą j a k i e ż n ow e d ą ż e n i a , n a z y w a n i s ą r e a l i s t a m i . N i eb aw em z o b a c z y m y z » p e w n o ś c i ą l e k a r z y r e a l i s t ó w , c h em i k ów r e a l i s t ó w , f a b r y k a n t ó w 1 2 r e a l i s t ó w , h i s t o r y k ó w r e a l i s t ó w " S z t a n d a r o w e h a s ł a " R e a l i s t ó w ” P i s a r i e w a " m i ł o ś ć , w i e d z a i p r a c a " o d z w i e r c i e d l a j ą d u c h a l a t s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , s z c z y t o w y mome nt o p ty m i z m u , k t ó r z y b a d a c z e r a d z i e c c y o c e n i a j ą n e g a t y w -n i e j a k o c h w i l o w y s p a d e k n a s t r o j ó w r e w o l u c y j n y c h , a k t ó r y wy-d a j e s i ę b y ć r o s y j s k i m w a r i a n t e m o g ó l n o e u r o p e j s k i e g o o p ty m i z m u o p a r t e g o n a n a d z i e i , ż e p o s t ę p c y w i l i z a c y j n y , z w i ą z a n y z s z e -r e g i e m o d k -r y ć n a u k o w y c h w p o ł ą c z e n i u z w i a r ą w n i e o g r a n i c z o n e m o ż l i w o ś c i m y ś l i l u d z k i e j , r o z s ą d e k c z ł o w i e k a i p o c z u c i e s p r a -w i e d l i -w o ś c i r o z w i ą ż ą i s t n i e j ą c e p r o b l e m y s p o ł e c z n e . Ważną r o -l ę w r e a -l i z a c j i t y c h n a d z i e i o d e g r a ł a s p o ł e c z n i e z a a n g a ż o w a n a l i t e r a t u r a . D o d a t n i e z n a c z e n i e ma t e ż k r y t y c z n a d z i a ł a l n o ś ć P i s a r i e w a , k t ó r y e k s p o n u j ą c p o z y t y w n y p r o g r a m b o h a t e r a p o w i e -ś c i T u r g i e n i e w a " O j c o w i e i d z i e c i " p r z y c z y n i ł s i ę d o z m ia n y n a s t a w i e n i a m ł o d z i e ż y w o b e c r z e k o m e g o n i h i l i s t y B a z a r o w a . Na z a k o ń c z e n i e p o d k r e ś l m y , ż e w i e l e e l e m e n t ó w t e j p o s t a c i w s k a z u j e n a o d d z i a ł y w a n i e d y r e k t y w f i l o z o f i i p o z y t y w i s t y c z -n e j . I n st y t u t F i l o l o g i i R osyjsk ie j U niwersytet Łódzki

1Z J. С h a m p f 1 e u r y , La p a alie m e , s . 272. Cyt, za? Y. С h e V r e 1, -g ea lism /lfafiu ralizm . Сиу v a r t o w zna a ia d epór? £w:3- Pro-b l e m M te r a v u tjf p o l s k i e j o kr e su n o s y t y m z m . S e r i a 3, Wroclaw >S8ś , §,

(15)

Баобара Оляшек БАЗАРОВ ДИМИТРИЯ ПИСАРШ. ОТ НИГИЛИЗМА К ПОЗИТИВИЗМУ Почти во всех статьях, посвященных современной русской литературе, iVtcapee ищет тип положительного героя, который мог бы стать образцом для молодого поколения. Таким идеальным героем оказался для него Евгений Ба-заров, герой романа "Отцы и дети" И. Ç. Тургенева. Современная критика считала этот образ нигилистическим. Писарев высказывает мнение, что ниги-лизм составляет лишь внешнюю оболочку взглядов Базарова, на самом же д е -ле мировоззрение героя имеет положительный характер. Базаров является е с -тественником, вульгарным материалистом, сциентистом, утилитаристом и разумным эгоистом. Образ Базарова стал основой писаревской концепции р е-ализма. Созданный им портрет реалиста носит типично базаровские черты. Многие из них перекликаются С концепциями позитивистов, которые в 60-х годах XIX в. серьезным образом влияли на формирование облика интеллиген-ции.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Navarrete (zgłoszoną już w 1972 r.), w myśl której jedyną cechą kwalifikacyjną bojaźni sprawiającej nieważność małżeństwa powinna być jej

W ewnątrz obiektu na dnie odkryto ślady zm ineralizow anego drew na, dające się interpretow ać jako podłoga piwnicy.. W części zachodniej wykopu odkryto

Przy bardzo zniszczonych szkieletach natrafiono na paciorki kościane, krążek bursztynowy, 2 wióry z krzem ienia wołyńskiego oraz fragm.. W stępne obserwacje

Formation, physical characteristic and microbial community structure of aerobic granules in a pilot-scale sequencing batch reactor for real wastewater treatment. Selection pressure

The paper also discusses the case of the process of elaborating and assessing the effects of implementing one instrument for entrepreneurship promotion and support in Poland:

The Sherpa mission is to maintain an industry leadership posltlOn through the provlSlon of comprehensive Product Data Management (PDM) solutions to leading edge

Wśród ogółu zakwalifikowanych startów wyborczych od 2002 do 2014 roku do stanowisk kierow- ników gminnej egzekutywy (N = 33 680), w 327 przypadkach o to stanowisko ubiegały się

Zolang er echter geen sprake is van een goede auteursrechtelijke of daarmee vergelijkbare bescherming, zal gebruik moeten worden gemaakt van andere mogelijkheden