A c t a A lb a r u th e n ic a : Н а в у к о в ы зб о р н ік , п а д а г у л ь н а й р э д а к ц ы я й М . Х а ў с т о в іч а , А . Б а р ш ч э ў с к а г а , С . З а п р у д с к а г а , в ы п у с к п я т ы , М ін с к : П р а в а і э к а н о м ік а 2 0 0 5 .
R ecenzow ana p u blikacja je s t pokłosiem konferencji pośw ięconej polsko-białoruskim zw iązkom kulturow ym , k tó ra odbyła się w dniach 6-8 czerw ca 2005 w M ińsku. Do zbioru w eszły - op ró cz referatów autorów polskich i białoruskich - także prace badaczy z A ustrii, N iem iec i W ęgier. W ydanie to było m ożliw e dzięki w sparciu m iędzy innymi B iałoruskiego U niw ersytetu Państw ow ego oraz Instytutu Polskiego w M ińsku.
T ę ce n n ą m onografię otw iera słow o w stępne dyrektora Instytutu Polskiego w Mińsku, C ezarego K arpińskiego, który tak charakteryzuje cel organizacji konferencji: „М эта канф ерэнцы і альм ан аха - развіццё беларусісты кі ў П ольш чы і Беларусі, вывучэнне гісторы і, м овы , літаратуры даўняй Р эчы П аспалітай і сучаснай культуры нашых краін - сугуч н ы я з місіяй П ольскага інсты тута ў М інску, якая заклю чаецца ў н аладж ванні суп рац оўн іц тва наш ы х народаў у навукова-гум анітарнай і мастацкай сф ерах” . W sw oim w ystąpieniu prelegent podkreśla rów nież w yjątk o w ą rolę kolejnych pokoleń naukow ców , którzy niestrudzenie i z dużym zaangażow aniem w łączają do projektów b adaw czych m łodych, początkujących białorutenistów i polonistów .
Słow a te m a ją szczególny w ym iar w kontekście zam ieszczonego w zbiorze w ystąpienia A d am a M aldzisa zatytułow anego Інспірат ор а б ’яд н а н н я беларусістаў. Ten w artościow y w yw ód przynosi unikatow e inform acje na tem at pow stania oraz pierw szego etapu działalności M iędzynarodow ego T ow arzystw a Białorutenistycznego, otw iera rów nież p ie rw sz ą część cyklu pod nazw ą П ам еж ж ы м о ў - памеж ж ы культ ур (даследчы кі і т ворцы ): Э льж бет а С м улкова, pośw ięconego profesor Elżbiecie S m ułkow ej, w ieloletniem u pracow nikow i U niw ersytetu W arszaw skiego oraz gorącem u orędow nikow i naukow ego dialogu polsko-białoruskiego.
W stępna część m onografii obejm uje rów nież artykuły P. M ichajław a (Беларуская а к цэнт алогія - гіст оры я i сучасны ст ан), І . Kurian (Б еларуска-польскае м оўнае
памеж ж а. П р о б лем а навуковага пады ходу) oraz Н. C ychuna ( На лінгвіст ы чны м сум еж ж ы ). R ów nie interesujące są refleksje samej prof. E. Sm ułkow ej, która w kon tekście poprzednich referatów - we w stępnej części sw ojego w ystąpienia Д у м а ю ч и npa пам еж ж а... - z szacunkiem i w dzięcznością w spom ina sw oich naukow ych prze w odników , którzy w spierali je j poszukiw ania języ k o zn aw cze i etnolingw istyczne. B adaczka form ułuje ponadto definicje pojęć, które p ełn ią k lu czo w ą rolę w opisie specyfiki ję z y k a pogranicza. Z w raca uw agę m iędzy innym i na unifikację stylu życia m ieszkańców obszarów granicznych oraz sytuacyjność, tj. pow iązanie sytuacji językow ej z życiem lokalnej społeczności oraz uw arunkow aniam i ogólnokrajow ym i. N ajlepszym podsum ow aniem tej części zbioru je s t apel o rozw agę i um iarkow anie w interpretacji trudnych, n ierzadko spornych kw estii: К алі хочам, к а б пам еж ж а не ст ала м енш - больиі п р и го ж а с к р о є н и м конст рукт ам даследчы ка, т рэба з в т ік а й увагай, адм аўляю чы ся часам ад прадузят ы х гіпот эзаў, ус лух о ўва ц ц а ў разнаст айны я
галасы ж ы хароў пам еж ж а і ў м е л а аддзялщ ь прадст аўлен не їх по гляд а ў ад ўл а сн а й інтэрпрэт ацыі.
K olejne artykuły zostały zebrane w trzech rozdziałach, z których p ierw szy obejm uje teksty literaturoznaw cze, drugi - historyczno-kulturow e, a trzeci - języ k o zn aw cze. W su mie tom zaw iera (nie licząc części w stępnej) trzydzieści osiem referatów .
C zęść literaturoznaw czą otw iera interesująca publikacja Ц арская й савецкая р э- чаіснасьць ва ўс п а м ін а х айца Я зэп а Г ерм ановіча „ К іт а й-С іб ір-М асква ” autorstw a A. B arszczew skiego. B adacz śledzi losy ojca H erm anow icza - sym b o lu w olnego człow ieka - od czasów je g o w stąpienia do sem inarium duchow nego w W ilnie, poprzez działalność ośw iatow ą i dobroczynną, do śm ierci w Londynie. Jednakże to nie zaw iłe losy bohatera najbardziej in teresują literaturoznaw cę, lecz je g o w ydane w 1962 r. w M o nachium w spom nienia, „якія зьяўляю цца дасканалай ілю страцы яй п акутніцкага лёсу ня толькі сам ога аўтара, але й зьдзеку з многіх інш ых беларускіх сьвятароў, якія папалі ў кіпцю ры сталінскіх злачы нцаў. „Znaczenie pam iętn ik ó w ” праяўляецца ў пасьлядоўным ім кненьні аўтара да таго, каб беларусы сталіся сапраўдны м народам, атры м алі дзярж аўную незалеж насьць і назаўсёды пазбы ліся чуж ацкіх уплы ваў і пры гнёту” .
Inny charakter m a artykuł К. B ortnow skiej Tw órczość A n d reja C hadanow icza w kontekście pokoleniow ym - białoruskie net p o ko len ie literackie. P u blikacja pośw ięcona je st jednem u z najbardziej charakterystycznych i znanych białoruskich poetów m łodego pokolenia, którego tw órczość - pom im o licznych debiutów - w ciąż nie została poddana krytycznej ocenie literaturoznaw ców . Poezję C hadanow icza autorka rozpatruje w kon tekście ogólnej sytuacji literackiej na Białorusi, w ydobyw a przy tym rysy charak terystyczne jed y n ie dla utw orów sam ego poety. Do cech tych zalicza m iędzy innym i intertekstuainość, łączenie now oczesności i klasyki, intelektuál izm, aluzyjność, hum or, a także zabaw ę słow em : tw orzenie kalam burów , w ykorzystyw anie m etagram ów i pa- ronom azji. Z alety publikacji podnosi w ykorzystanie przez autorkę zaczerpniętych z prasy wypow iedzi sam ego poety.
N a szczególną uw agę zasługują prace pośw ięcone badaniom tak m ało w Polsce znanej tw órczości w spółczesnych białoruskich pisarzy. W nurt rozw ażań o literaturze naszego w ieku w pisują się dw a referaty, z których je d en pośw ięcony je s t poezji, a drugi prozie. B. Siwek, w publikacji В о д г у к м ін у л а с ц ілю б ы i спеўны: P oezja L a rysy H enijusz w obec p ro b lem a tyki przem ijania odw ołuje się do filozofii egzystencjalnej ja k o narzędzia odbioru i opisu rzeczyw istości. N a podstaw ie w ybranych utw orów badaczka w ydobyw a sym bole pełniące k lu czo w ą rolę w interpretacji tw órczości L, H enijusz w aspekcie przem ijania, do których zalicza rzekę, liście, w iatr, las, ziem ię, ścieżkę, ziarno. Podkreśla także rolę bolesnych dośw iadczeń poetki, zw iązanych z em igracją, w ojną, w ygnaniem , rozstaniem z najbliższym i, m ających bezpośredni w pływ na je j tw órczość.
W nikliw ą analizę czasu i przestrzeni w prozie W. B ykaw a przed staw ia T. Wielg. A nalizując badane kategorie badacz konstatuje: „B iałoruski p rozaik w yraźnie zdystan sow ał się w obec tradycyjnych sposobów organizacji św iata p rzedstaw ionego, zm ienił utarte schem aty konstrukcyjne i w ypracow ał w łasn ą form ę pow ieści w ojennej o w yraźnie
zaakcentow anych cechach paraboli” . A rtykuł stanow i w artościow e źródło wciąż niedostatecznej w iedzy o tw órczości w ielkiego pisarza.
W śród artykułów literaturoznaw czych w arto także zw rócić uw agę na dw a referaty pośw ięcone białoruskiem u dram atow i: Р ы царскі р а м а н у беларускай літ арат уры S. K aw alow a oraz K onfrontacje z tradycją: p o lska recepcja teatru białoruskiego I. Lappo. P ierw szy to zapis przem yśleń badacza daw nej literatury białoruskiej oraz znanego dram aturga (autora m iędzy innymi takich dram atów , jak : Тры ш чан ды Іж от а czy Б алада п р а Б ландою ) na tem at uniw ersalizm u rom ansu rycerskiego oraz je g o potencjału scenicznego, teatralnego. Interesujący opis procesu tw órczego splata się w publikacji z w n ik liw ą an a liz ą tekstów źródłow ych oraz obecnego stanu badań. W yw ód kończy postulat um iejsco w ien ia białoruskich badań literaturoznaw czych w szerszym kontekście ogólnosłow iańskim i europejskim .
D rugi z przyw ołanych artykułów - autorstw a I. Lappo - przynosi tw órczą analizę recepcji białoruskiego dram atu w Polsce. N ie szczędząc gorzkich słów polskiem u odbiorcy b adaczka przedstaw ia czynniki, które - jej zdaniem - determ in u ją odbiór spektakli, w ystaw ianych przez teatry z M ińska, G rodna czy Brześcia. T ak w ięc podkreśla utopijne oczekiw anie przez w idza określonej estetyki (tj. eksperym entow ania), jego nastaw ienie na sztukę zaan g ażo w an ą społecznie lub politycznie oraz w yznaw anie stereotypow ego podziału na te atr ze W schodu i te atr z Z achodu. A rtykuł kończy dw uczęściow y aneks obejm ujący białoruskie spektakle w ystaw iane w Polsce oraz sztuki w yreżyserow ane przez B iałorusinów w polskich teatrach.
D ruga część A ct..., zatytułow ana Г іст оры я і культ ура, zaw iera dziesięć artykułów. W iększość z nich autorzy pośw ięcili badaniom daw nej historii Białorusi: X V - і XVI- w iecznej (A. K hasanau, Z m iany społecznego statusu m iejskiej i w iejskiej ludnośći W ielkiego K sięstw a L itew skiego w X V -X V I w.; U. Padalinski, П о літ и ч н а я эл/т а В ялік а га К няст ва Л іт о ўск а га ў почат ку панавання Ж ы гім онт а Вазы (1588-1591)) oraz Х ІХ -w iecznej (A. Sam ow icz, К вопросу о судьбах польских военнопленны х 1831 г.; S. Szydłouski, Ш ляхецкі эт ас у т ворах А. М іцкевіча „П ан Т адэвуш " і Я. Бар- ш чэўска га „ Ш ляхціц Завальня J. W aszkiew icz, Ш ляхт а Б е л а р у с іў X IX стагоддзі).
K ilka referatów dotyczy zagadnień w spółczesnej białoruskiej historii i kultury, je d n ak ż e każdy z nich m a odm ienny charakter. A, Engelking zastanaw ia się nad pytaniem C zy ję z y k j e s t w artością p o d sta w o w ą kultury B iałorusinów B iałostocczyzny?. Rozw ażając kw estie identyfikacji języ k o w ej polskich B iałorusinów autorka zauw aża, że polonizacja nie zaw sze w iąże się z w yborem polskiej identyfikacji narodow ej: „M ożna, m ów iąc na co dzień po polsku, w ybrać identyfikację i tożsam ość białoruską; m ożna też sytuow ać się to żsam o ścio w e w różnych m iejscach skali m iędzy b iałoruskością a polskością, na przykład ja k o B iałorusin „tutejszy” bądź Polak praw osław ny. M ożna w reszcie reprezentow ać p o d w ó jn ą tożsam ość: b iałoruską i p o lsk ą je d n o cz eśn ie” . Jednakże język białoruski ujm ow any je s t w artykule nie ja k o podstaw ow a w artość kultury Białorusinów B iałostocczyzny, lecz ja k o ,ję z y k folkloru” , natom iast m odel tożsam ości m ieszkańców B iałostocczyzny - ja k o „m odel folklorystyczny” . T ezy zaw arte w publikacji stanow ią w ażny głos w badaniach dotyczących pow iązań sytuacji językow ej polskich Białorusinów
z ich identyfikacją narodow ą, prow adzonych w Polsce m iędzy innym i przez E. Sm ułkow ą, M. S ajew icza, R. Radzika. W iele kw estii poruszonych w referacie w ciąż wyw ołuje skrajne reakcje zarów no w środow isku znaw ców przedm iotów , ja k i sam ych Białorusinów .
Ciekaw y m ateriał odnajdujem y rów nież w artykule R. R adzika А б ’яд н а н н е Б еларусі i Pacii ў беларускіх сацы ялагічны х даследаваннях, pośw ięconym poglądom Białorusinów na proces integracji z Rosją. P ublikacja pow stała na podstaw ie w yników badań prow adzonych przez działający do 15 kw ietnia 2005 r. N iezależny Instytut Badań S połeczno-E konom icznych i Politycznych w M ińsku. Co ciekaw e, w brew przekonaniu przeciętnego P olaka o białoruskim dążeniu do integracji z M oskw ą, na podstaw ie zam ieszczonych w referacie ankiet m ożna stw ierdzić, że w iększość B iałorusinów opow iada się za suw erennością ich ojczyzny. R elacje z R osją pow inny - w edług praw ie połow y B iałorusinów - opierać się na zw iązku niezależnych państw , zw iązanych m iędzy sobą politycznie i gospodarczo. N iezaw isłość B iałorusi najgoręcej p opiera m łode pokolenie, w którym badacz upatruje w ielką szansę dla rozw oju czysto białoruskiej, a nie sow ieckiej tożsam ości narodow ej.
K westiom narodow ej przynależności B iałorusinów pośw ięcony je s t także artykuł K. W aszczyńskiej T ożsam ość narodow a B iałorusinów - w spółczesne zn a czen ie „bycia B iałorusinem " oraz droga do „ bycia św iadom ym B ia ło ru s in e m ”, w którym autorka staw ia pytania, co oznacza identyfikacja J e s te m B iałorusinem ” , czy m a ona kon sekw encje dla św iadom ości „bycia B iałorusinem ” oraz ja k rozum iane je s t przez B ia łorusinów poczucie przynależności narodow ej. Rezultaty badań w y n ik ają z analizy w ypow iedzi ponad dziew ięćdziesięciu osób - obyw ateli białoruskich, o średniej w ieku 47 lat, w w iększości z w ykształceniem w yższym . W y kazują one rozum ienie identyfikacji białoruskiej ja k o przynależności do grupy połączonej w ięzam i regionalnym i. W refleksji nad w łasną identyfikacją m arginalne znaczenie m a - ja k stw ierdza b adaczka - po chodzenie z rodziny białoruskiej oraz posługiw anie się języ k iem białoruskim . Ponadto, nierzadko „bycie B iałorusinem ” postrzegane je s t w kategoriach ułom ności, co niero zerw alnie łączy się z niskim poziom em w iedzy na tem at białoruskiej historii i kultury. Referat kończy postulat kontynuacji badań nad om aw ianym i zagadnieniam i.
O statnia część A c t...m a charakter językoznaw czy i obejm uje k ilkanaście artykułów pośw ięconych polsko-białoruskim zw iązkom językow ym (N. B arszczew ska, П огляд бепарускай эм іграцы і на польска-беларускія м оўны я ўза ем а ўп лы вы ў X V -X IX ст а- годзьдзях; Н. Bieder, P olsko-białoruski kontakt ję zy k o w y w za kresie term inologii ję z y koznaw czej (na m ateriale Б еларускай грам ат ы кі для ш кол В. T araszkiew icza\ A. Zol- tán, W ęgiersko-po/sko-białoruskie zw iązki ję zy k o w e i kulturalne z a czasów Stefana Batorego). W śród referatów znalazły się także prace, pośw ięcone kw estiom szcze gółow ym z zakresu składni i leksykografii (H. Jóźw iak, O stru ktu rze w ypow iedzeń pytających bez słow a p yta jn eg o ję z y k a białoruskiego oraz rosyjskiego', B. T ichoniuk, D rugi tom „ B ielaruskaj a ntrapanim ii" M ikołaja B iryły - sło w n ik a pelatyw ów czy p r z e zw isk ?; S. W ażnik, П раект беларуска-польскага сінт аксічнага слоўніка).
S pośród publikacji językoznaw czych dw ie prace zostały pośw ięcone badaniom gw arow ym . P ierw sza z nich - С праж энне дзеясловаў у полъскай гаворцы некалькіх вёсак В о р а н а ўск а га р а ё н а J. K ozłow skiej-D ody - dotyczy koniugacji czasow nika na terenie graniczącego z L itw ą pow iatu w oronow skiego. D ruga - W pływ p o lszczyzn y na system antro p o n im iczn y nadnarw iańskich gw a r białoruskich B iałostocczyzny M. Saje- w icza - zaw iera opis i analizę zm ian w żeńskim system ie im ienniczym oraz funkcjo now aniu nazw m arytonim icznych na obszarze badanych gw ar ja k o rezultat procesów asym ilacyjnych. R ów nie interesujący m ateriał p rezen tu ją publikacje H. M azenki (Прозел иты ж ьіхароў В іцебш чы ны : у ч о р а і сёння), R. M arci (А лф авіт і правапіс - лінгві- ст ы чны і сім валічны аспект ы ), N. M iaczkouskiej (Б еларускі нацы янальны т эат р ім о ў н ы я ары енціры „ Н а ш а н іў ск а га ” А драдж эння), М. Pryhodzicza (Л еў Ш акун як даслед чы к бепаруска-польскіх м о ўны х узаем аадносін).
R ecenzow ana praca stanow i cenne źródło nie tylko o naszym polsko-białoruskim w spółistnieniu, ale także o nas sam ych - naszych oczekiw aniach, m etodach pracy, walce z w ciąż pokutującym i w naszych narodach stereotypam i. W yznacza ponadto podstaw owe kierunki badań białorutenistycznych prow adzonych w różnych ośrodkach naukow o-ba daw czych na B iałorusi, w Polsce oraz w innych krajach europejskich. Jak dow odzi lektura m onografii, najczęściej pojaw iającym i się w publikacjach kw estiam i są zagadnienia zw iązane z tożsam ością, białoruskim potencjałem narodow ym , p rzyszłością samej B iałorusi, a także kierunkam i rozw oju i stanem badań nad białorusko-polskim i kontaktam i kulturow ym i. W m onografii nietrudno też dostrzec pow tarzane przez wielu naukow ców postulaty rozw oju dalszych badań w zakresie białorutenistyki, pielęgnow ania kontaktów m iędzy przedstaw icielam i różnych środow isk, a także zachow ania umiaru i pow ściągliw ości w w yciąganiu pochopnych w niosków i form ułow aniu śm iałych tez.
W iele zagadnień zostało podjętych w poprzednich A c ta c h ..., których niew ątpliw ą z a le tą je s t nie tylko ciągłość ich w ydaw ania, pozw alająca prześledzić kolejne etapy rozw oju m yśli białorutenistycznej, ale także fakt, że referaty zam ieszczane na ich łamach są w ynikiem w olnej, nieskrępow anej pracy tw órczej, co - w w arunkach ograniczania w olności słow a na B iałorusi - ma ogrom ne znaczenie dla rozw oju opartych na szczerości i zrozum ieniu dobrosąsiedzkich kontaktów m iędzy naszym i państw am i. W ydaje się, że rów nież na tej konferencji ukazano w now ym św ietle w iele spornych, acz pasjonujących kwestii.
A g n ie szka B orow iec Z a k ła d B iałorutenistyki UMCS
