R
E
G
E
N
Z
J
E
K azim ierz K u b ik , Lech M o k r z e c k i: Trzy w ieki nauki gdańskiej. S zk ic e z dziejów od X V I do X V III wieku. W rocław 1976, 178 s. wyd. II p op raw ion e i uzup ełn ion e. B ib lio teka Tow arzystw a Przyjaciół G dańska.
Pilna potrzeba społeczna sp ow od ow ała, iż niew ielki i w niejednym nied osk on ały, zw ięzły szkic obu autorów pod tym sam ym tytułem został zastąpiony zgrabną, typograficznie bardzo udaną książeczką, która przedstawia rys rozw oju nauki w G dań sku w dob ie R zeczyposp o litej szlacheckiej aż p o kres epoki staropolskiej. O m aw iana książka, b o g a to ilustrow ana, zaopatrzona w indeks osob ow y i cenny w ykaz wybranej bibliografii, przeznaczona jest nade w szystko dla zaspokojenia potrzeb popularyzacyjnych. C ałość dzieli się — p o za przedm ow ą i uw agam i k oń cow ym i — na 6 ro zd zia łó w : I. „Czynniki kształtujące rozw ój nauki w G d ań sk u ” . II. „O świata i szk oln ictw o” . III. „N au ki hum anistyczno-praw ne” . IV. „ F ilo zo fia ”. V. „N au k i ścisłe”. VI. „N auki przyrodnicze” . Pierwsze trzy rozdziały napisał Lech M okrzeck i, p ozostałe K azim ierz K ubik. W rozdziale I — wprow adzającym d o tem atu — otrzym ujem y ogóln e uwagi inform acyjne o środow isku gdańskim , jeg o kulturze. Sztuki plastyczne, rozw ój m uzyki, teatru w siedem nastow iecznym G dańsku stanow ią ow o cenne tło, pokazują nam , iż m etro p olia nadbałtycka żyła bujnym życiem kulturalnym , c o nie p ozostaw ało, oczyw iście, bez w pływ u na ogólne i naukow e m ożliw ości środow iska intelektualnego. W jednej m oże kw estii zarów n o w stęp, jak i uwagi k oń cow e, p ozostaw iają pewien niedosyt: brak tu zaakcen tow ania nie tylko faktu- łączności nauki gdańskiej z ogólnop olską, ale i zarazem przyczyn p o w o d u jących pew ną izolację (w jakiejś m ierze jednokierunkow ą, tj. środow isk krajowych od zd o byczy gdańskich, a nie odw rotnie), która — m oim zdaniem — w ym agała podkreślenia roli nie czynników językow ych, lecz nade w szystko społecznych (G dańsk ja k o ośrodek intelektualny m ieszczaństwa) i w yznaniow ych, które stan ow iły p o początki O św iecenia najistotniejszy m oże czynnik hamujący współpracę naukow ą, przepływ now ych idei i inform acji.
Przechodząc d o krótkiego om ów ienia treści recenzow anego dziełka, podkreślić należy na w stępie, iż p osiad a on o szereg zalet, że w stosu n k ow o zwięzłej form ie, przejrzyście ukazuje głów ne osiągnięcia nauki gdańskiej okresu staropolskiego. W ątpliw ości m ieć pew ne m ożna co d o celow ości nazbyt statyczn ego pod ziału na niezależny jakb y od siebie rozwój p oszczególnych grup dyscyplin naukow ych, jednakże w tak zw ięzłym szkicu b yło to raczej nieuniknione rozwiązanie. N au k i hum anistyczno-praw ne ujęte zostały z w yekspon ow aniem nade w szystko rozw oju historiografii, znanej nam z m onograficznych op racow ań Lecha M o krzeckiego, filologii polskiej i prawa. W śród drobnych zastrzeżeń (które m oże byłyby prżydatne przy now ym w ydaniu szkicu) w ym ieńm y: na s. 48 n ależałoby d od ać, iż rada miejska ham ow ała niejednokrotnie rozwój sw obody badań historycznych i praw nych sw ym i decyzjami cenzurainym i; s. 55— 56, 64— 65, należało w spom nieć konkretniej także o roli politycznej Lengnicha, w skazać na fakt, iż pisał sw e dzieła celem u d ow od nien ia konkretnych tez (auton om ia Prus K rólew skich itd .); niekiedy zdarzają się sform ułow ania chropow ate, jak s. 64 „postulaty układu kapitalistycznego”, n ależało m oże w spom nieć o znacznej roli M och in - gera d la publikacji pierw szych głośnych d zieł K om eń skiego. K iedy studiujem y dalsze rozdziały, nasuw a się problem pewnej selekcji faktów pozwalającej na precyzyjniejsze form u łow anie ocen K W A R TA LN IK H ISTOR II N A U K I I T E C H N IK I R . X X V — 1/1980 PL ISSN 1023—589X
204 Recenzje
i op isów faktów natury zasadniczej. U w aga ta dotyczy zarów no studium filozofii w G dańsku, jak i nauk ścisłych (por. s. 88, 92, 98, 100, 114). N a s> 100 n ależało pow iedzieć dzisiej szem u czytelnik ow i, co w XVII w. rozum iano pod pojęciem fizyki. M am niejakie w ątpli w ości, czy uczeni gdańscy jedynie de nomine, jak Fahrenheit i Cliiver, zasługiwali na szcze gółow e rozw ażania. N a s. 100 zam ieszczono niejasno się tłum aczące czytelnikow i skrótow e w skazanie na losy matem atyki w szkole toruńskiej. N a s. 153 w zm ianka o Forsterze m łod szym nazbyt m oże enigm atyczna! Był to przecież w istocie wielki pisarz i wielki .przy rodnik niem iecki lat 1789— 1794, a okres wileński był w jeg o życiu tylko epizodem . K ończąc w arto raz jeszcze podkreślić, iż szkic dziejów nauki gdańskiej, jaki otrzym aliśm y, spełni niew ątpliw ie sw oje zadanie, ukazując w tej zwięzłej form ie b ogactw o dok onań ośrodka nau kow ego gdańskiego w X V II— X V III w.
Stanisław Salm onowicz (Toruń)
Stan isław S ta szic l je g o dzieło. M ateriały sesji naukow ej Stanisław Sta szic a w spółczesne osiągnięcia geologii polskiej. P iła 2 7 —28 m arca 1976 r. Praca zbiorow a pod red. Jerzego T o p o l s k i e g o . B iblioteka „R oczn ika N ad n oteck iego” T. II. Wyd. Poznańskie. Poznań 1978, 169 s. bibliogr. w notkach. \
Zadziwiająca jest popularność Staszica, a jednocześn ie niemal zupełna nieznajom ość treści je g o dzieł. P o ostatniej wojnie w periodykach naukow ych i popularnonaukow ych zam iesz czo n o ponad 100 artykułów p ośw ięconych twórczości tego wybitnego przedstawiciela epoki O św iecenia w Polsce. O publikow ano także kilkanaście broszur i książek o działalności autora Rodu ludzkiego. O bydw ie grupy publikacji ek sp loatow ały na ogół ustalenia przedstaw ione przez autorów artykułów zam ieszczonych w wydanej w 1928 r. w Lublinie przez Z. K u ku lskiego księdze dla uczczenia 100-ej rocznicy zgon u Staszica.
U k azały się w kraju i za granicą przedruki niektórych publikacji Staszica (zwykle jednak nie dość precyzyjnie przepisane). W ydano także notatki rękopiśm ienne d o Rodu ludzkiego (tzw. wersję brulionow ą tego dzieła), a także kilka listów . W law inie publikacji p op u larnonaukow ych giną rozprawy bardzo w artościow e, jak choćby T. M ikulskiego Uwagi nad „U w agam i” S. S ta szica z 1954 r., A . Jendrysika z 1956 i 1961 r. p ośw ięcone p od sta w ow ym d ziełom politycznym : ow ym Uwagom n ad życiem Jana Z am oyskiego i P rzestrogom dla P olski, A . G aw ła studium z 1956 r. na tem at pogląd ów geologicznych w książce 0 ziem iorodztw ie K arpatów i innych g ór i równin P olski oraz kilkanaście innych.
D orob ek Staszica był także przedm iotem szerszych szkiców z zakresu historii ekonom ii 1 filozofii, ale są one dalekie od oczekiwań. D otych czas bow iem nikt nie napisał pracy o znaczeniu pod staw ow ym : kroniki życia Staszica wspartej na gruntownej analizie zach ow a nych źródeł. N ik t także nie zestaw ił bibliografii opracow ań twórcy Rodu ludzkiego. A utorzy licznych publikacji na ogół nie czytali naw et najważniejszych wydań jego dzieł, nie m ów iąc ju ż o tym , że nie p orów n ano treści p oszczególnych edycji tych sam ych tytułów.
C hcąc cokolw iek oryginalnego napisać o tym wielkim uczonym należałoby rozpocząć pracę od początku. Podczas uroczystości jubileuszow ych na 150-lecie zgonu Staszica dyrekto rzy różnych instytucji historycznych i przyrodniczych obiecali m aksym alną p om oc dla osób pragnących zająć się tym w ażnym zagadnieniem . Później służbow e wyjazdy zagraniczne zostały ograniczone d o m inim um . M onografię o Staszicu m oże napiszą nasi następcy. N a razie jednak periodyki naukow e nadal pow ielają daw no już znane fakty d otyczące życia Staszica. W miarę upływu czasu ustalenia naszych poprzedników są coraz bardziej zacie rane. D rukuje się biografie Staszica (jak choćby pow ieść J. Sikory w ydaną w K atow icach w 1974 r.), których autorzy ustalenia te traktują ja k o mniej lub bardziej niew ygodne. Z czasem pow stanie zapew ne now a biografia, odpow iadająca zapotrzebow aniu na pop ularnego bohatera narodow ego i będzie ona załącznikiem do gipsow ych popiersi sprzedawanych na odpustach.
