Walenty Wójcik
Dziesięć tomów "Zeitschrift der
Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte
- Kanonistische Abteilung LVII-LXVI
(1971-1980)
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 27/1-2, 253-284
zo sta n ia z p ierw szy m partnerem . N a leży jed n ak zaw rzeć to m a łżeń stw o w ed łu g fo rm y k an on iczn ej po p rzy jęciu chrztu. In teresu ją cy m dla teren u m isy jn eg o jest kan. 1149.
N ie m a za sa d n iczy ch zm ian w norm ach d o ty czą cy ch sep aracji z w y k łej oraz d otyczących u zd ro w ien ia m a łżeń stw a czy to zw y k łeg o , czy też n ad zw yczajn ego, czy li tzw . u zd ro w ien ia w zaw iązk u , poza k oń cow ą norm ą, że w ła d za u zd ro w ien ia w za w ią zk u m oże być u d zielon a przez b isk u p a d iecezja ln eg o w k o n k retn y ch w y p a d k a ch i w ok reślo n y sp o sób.
W arszaw a, 11 lu teg o 1983 r.
B P W A LEN TY W ÓJCIK
DZIESIĘĆ TOMÓW ZEITSCHRIFT DER SAVIGNY -STIFTUNG FÜR RECHTSGESCHICHTE —
KANONISTISCHE ABTEILUNG LVII—LXVI (1971— 1980)
W r. 1957 o g ło sił L eszek W inowiski na ła m a ch C zasopism a p r a w n o -h i- storyczn ego recen zję 9 to m ó w Z e its c h rift der S a v ig n y -s tiftu n g fü r R echtsgeschichte — ka n o n istisch e A b te ilu n g 1947— 1 9 5 6 P rzed sta w ił
h isto rię p o w sta n ia n o w eg o d ziału — K anonistische A b te ilu n g i założenia
w p racy tej p la có w k i n a u k o w ej w oparciu o „ w p ro w a d zen ie” ze stro ny red a k cji do I tom u tego w y d a w n ic tw a w 1911 r.2. N a św ie tlił też w sposób raczej og ó ln y przyczyn y, k tóre d op row ad ziły do p ow stan ia w ła śn ie ta k ieg o czasopism a, p o św ięco n eg o h isto rii p raw a k ościeln ego. N a stęp n ie o m ó w ił 4 w y o d ręb n io n e przez sieb ie g ru p y a rtyk u łów . P o sta w ił p ytan ie, czy za m ieszczon e w tym cza so p iśm ie a rty k u ły i p rzy czyn k i n a u k o w e d op row ad ziły a p rzy n a jm n iej u ła tw iły stw o rzen ie p rzy szły ch syn tez. W zak oń czen iu dał od p ow ied ź u m ia rk o w a n ie p ozytyw n ą. O becnie, po 25 la ta c h m ożem y w ró cić do tem a tu , k tó ry p oru szył L. W inow ski. G dy id zie o h isto rię p o w sta n ia d ziału n a zw a n eg o n ie c a ł k iem p recy zy jn ie K anonistische A b te ilu n g , d ysp on u jem y dziś 36 lis ta
m i d otyczącym i tego problem u. O głosił je K. S. B ader w 1964 r.3. R zu ca ją one św ia tło na założenia, k tóre p rzyjął w ła ś c iw y tw órca tej p la có w k i n a u k o w ej U lrich S tutz, i p o zw a la ją lep iej zrozum ieć w y ty c z n e przy dob ieran iu przez red ak cję a rty k u łó w , p rzy czy n k ó w i recen zji na ła m y om a w ia n eg o rocznika. D la zo rie n to w a n ia się, czy p u b lik a cje w
K anonistische A b te ilu n g prow adzą do stw orzen ia syn tez n au k ow ych ,
p rzy jrzy m y się d ziesięciu osta tn im tom om tego w y d a w n ic tw a . W eźm ie 1 Czasopism o p ra w n o -h isto ryc zn e 9(1957) z. 1 s. 385—395.
2 Z e its c h rift der S a v ig n y -S tiftu n g fü r R echtsgeschichte, K anonistische
A b te ilu n g 1(1911) V II— IX (skrót Z R G -K A ).
3 Z u r G ründung der ka n o n istisc h en A b te ilu n g der Z e its c h rift der Sa -
m y pod u w a g ę przede w sz y stk im działy: rozpraw i p rzy czy n k ó w -M i- szelłen .
I Historia pow stania i w ytyczne w pracy
Od r. 1902 w y d a w a ł U. S tu tz rozp raw y z d ziału p raw a k o ścieln eg o —
K irch en rech tlich e A b h a n d lu n g en . Do czerw ca 1910 r. ukazało się 70 ze
sz y tó w tego w y d a w n ictw a . B y ła to próba p row ad zen ia badań nad h i storią p raw a k o ścieln eg o pod k ątem czysto n a u k o w y m , przy od d ziele niu d ogm atyk i od h isto rii oraz p rzy ab strah ow an iu od w sz e lk ic h za ło żeń w y zn a n io w y ch . R ecen zje k ra jo w e i zagran iczne d y serta cji w y d a w a n y c h p rzez U. S tu tza, p isa n e przez zw o len n ik ó w różn ych k ieru n k ó w p o tw ierd ziły m o żliw o ść czysto n au k ow ego tra k to w a n ia h isto rii p raw a k ościeln ego.
Program u sa m o d zieln ien ia tak rozu m ian ej h istorii p raw a k o ścieln eg o za ry so w a ł U. S tu tz w sw e j m o w ie z o k a zji u rod zin cesa rsk ich w 1905 r. P rzed sta w ił go h isto ry k o m p r a w a 4. C hodziło o p rojek t u tw o rzen ia od rębnego czasopism a, p o św ięco n eg o tej d yscyp lin ie. S p ra w ę tę om ów ił u stn ie i p isem n ie z czło n k a m i red a k cji Z e its c h rift der S a v ig n y -S tiftu n g fü r R echtsgeschichte: L. M itteis —■ oddział ro m a n isty czn y oraz H. B ru n ner i R. S ch röd er — g erm a n isty czn y . W liśc ie do I. B ek k era z 24 VI 1910 a rg u m en to w a ł U. Stu tz, że d aw n e Z e isc h rift fü r R echtsgeschichte,
w ych od zące od r. 1861 pośw ięcone było ca łej h istorii praw a. Poza p ra
w em rzym sk im i g erm a ń sk im u w zg lęd n ia n o ró w n ież p raw o k ościeln e. Ś w ia d czy o tym fak t, że p is y w a ł tam tak że P. H in sch iu s. Po p rzek szta ł cen iu w 1880 r. tego czasop ism a n a Z e its c h rift der S a v ig n y -S tiftu n g fü r R echtsgeschichte z d w om a oddziałam i: rom an istyczn y i g erm an istyczn y
brakło m iejsca na h isto rię p raw a k ościeln ego. P ro b lem y z zakresu tej d y sc y p lin y m o g ły być poru szan e n a jw y żej ubocznie. Z resztą w r. 1880 n ie b y ło jeszcze sam od zieln ej n a u k i p raw a k o ścieln eg o . P rzyp ad ające na okres przed tą datą w a lk i k o ścieln o -p o lity czn e w N iem czech p o w o d o w a ły , że w y k o rzy sty w a n o h istorię p raw a k o ścieln eg o do celó w p ozan au k ow ych . B ad an ia czysto n a u k o w e sp y ch a n o na p lan d alszy. P od zn ak iem zap y ta n ia b ył problem , czy w ogóle m o żliw e są na ty m od cin k u b ad an ia czysto n a u k o w e. U k azu jące się pod red ak cją F. H e i - n e r a A rc h iv fü r katholisches K irch e n rec h t nie odpow iadało w y m a g a
niom szk oły h istoryczn ej. B yło raczej w ed łu g U. S tu tza „zbiorem k o śc ie l- n o -p o lity czn y ch i b u d u jących p rzy czy n k ó w o m ało b u d u jącej tr e śc i”. Do n au k i h istorii p raw a k o ścieln eg o w yższego sty lu n ic to p ism o n ie w n osiło. Tak sam o w y d a w a n e p rzez E. F r i e d b e r g a D eutsche Z e it sc h rift fü r K irch e n rec h t p od aw ało tylk o p rzyczyn k i d otyczące ob ow ią
zu jącego p raw a i p o lity k i k o ścieln ej. Ze w zg lęd u n a jed n ostron n e p o
4 M ow ę w y g ło sił 27 I 1905 w a u li u n iw e r sy te tu w B on n i w y d a ł ją
drukiem : Die kirch lich e R echtsgeschichte, S tu ttg a rt 1905; por. G. L e a -
lity czn e sta n o w isk o i n ied o sta teczn y poziom red ak cji cierp iało ono na chroniczną an em ię. P ra w ie n ic n ie w n o siło do h istorii p raw a k o ś c ie l nego. W ym ien ion e czasop ism a w e d łu g U. S tu tza w ciągu d ziesią tk ó w la t d o sta teczn ie u d ow od n iły, że n ie d orosły do w sp ó łczesn y ch w y m a g a ń nauki. P rzed e w sz y stk im n iezd o ln e b yły, aby zatroszczyć się o n ieza leżną, w o ln ą od oso b isty ch w z g lę d ó w w y zn a n io w y ch , czysto n au k ow ą k ry ty k ę, której p otrzeb u je przed e w sz y stk im m łod a d y scy p lin a n a u k o w a. P oza sto ją cy m na w y so k im p oziom ie n a u k o w y m sa m o tn y m d zie łem m o n u m en ta ln y m P. H in s c h iu s a 5 n ie w ie le dokonano w ca ło ści na odcinku h isto rii p raw a k o ścieln eg o . Z daniem U. S tu tza w ostatn ich 10 la ta ch sy tu a c ja c a łk o w icie zm ien iła się. N a stą p ił n o w y , b ogaty ro zk w it n ie ty lk o n a u k i p raw a k o ścieln eg o ale i badań h istoryczn ych n a tym odcinku. Ta d y sc y p lin a p e łn i w a żn ą fu n k c ję pom ocn iczą w ob ec h isto rii p o lity czn ej oraz d ziejó w k u ltu ry i K ościoła. P rzez sw o je K irch en rech tlich e A b h a n d lu n g en w y k sz ta łc ił U. S tu tz szereg i w sp ó łp r a c o w n i k ó w na n iw ie h isto rii p raw a k o ścieln eg o 6. J e st w ięc kadra a u torów do w y d a w a n ia odrębnego czasopism a.
U. S tu tz podał w lista ch założen ia od działu k an o n isty czn eg o albo le p iej k o ścieln o -p ra w n o -h isto ry czn eg o w Z e its c h rif der S a v ig n y -S tiftu n g .
M a on przede w sz y stk im u zu p ełn ić torso teg o czasopism a, dodając do od d zia łu rom an istyczn ego i germ a n isty czn eg o trzeci oddział, p o św ię c o n y h isto rii p raw a k o ścieln eg o : k a to lick ieg o i ew a n g elick ieg o oraz p raw a p a ń stw o w eg o , od n oszącego się do w y z n a ń relig ijn y ch . N o w y oddział w in ie n jed n ak stać ponad k ieru n k a m i w y z n a n io w y m i czy k o ścieln y m i. P u b lik a cje o g ła sza n e w nim m ają być od n ich n iezależn e. W p rojek cie ok óln ik a do p rzy szły ch w sp ó łp ra co w n ik ó w z 9 X 1910 p odkreślono, że przy zach ow an iu m eto d y h isto ry czn o -p ra w n ej n a p oziom ie w s p ó ł czesn y ch b ad ań n a leży uznać z p u n k tu w id zen ia n a u k o w eg o i b e z w z g lę d n ie p rzestrzegać p od staw r e lig ijn o k o ścieln y ch i d ogm atyczn ych , n a k tórych opiera się i jest ro zw ija n e p raw o k o ścieln e. J ed n o cześn ie u w zg lęd n ia ć trzeb a gospodarcze, so cja ln e i k u ltu ra ln e u w a ru n k o w a n ia p raw a k ościeln ego. G dy id zie o źródła i o m etod ę, rozpraw y w in n y stać na p oziom ie w sp ó łczesn y ch badań. N ie m oże m ieć na n ie w p ły w u żad en p ogląd k o śc ie ln y czy a n ty k o ścieln y . P odobnie jak w dw u d otych cza so w y ch od d ziałach w y k lu czo n e zostaną p o lity czn e p u n k ty w id zen ia. P od u w a g ę brane będą ty lk o założenia n au k ow e. Pod tym w zg lęd em w in n a h istoria p raw a n osić na oczach opaskę i. działać czysto n ie z a leżn ie i b ezp artyjn ie 7
5 S y s te m des kath. K irch e n rec h ts m it besonder R ü c k sic h t a u f D eutsch land, I—V, B erlin 18(69—1893; fo tom ech an iczn a odbitka Graz 1959. H in -
sch iu s b ył za ab solu tn ą su w eren n o ścią p a ń stw a , m ia ł w y b itn y ud ział w w y p ra co w a n iu u sta w k u ltu rk a m p fu 1873—1875 i w y stę p o w a ł p rzeciw za n iech a n iu tej w a lk i, G. B e s i e r, P reussische K irc h e n p o litik in der B ism arckära, B erlin —N ew Y ork 1980 s. 102.
6 L isty U. S tu tza do I. B ek k era z 24 V I 1910 i do F. Schm id t-O tta. z 26 VI 1910, Z R G -K A L(1964) 514—518.
P od ob n ie jak w od d ziale ro m a n isty czn y m i germ aniistycznym każdy tom oddziału k a n o n isty czn eg o b ędzie d zielił się na 3 części: rozpraw y, p rzyczyn k i i recen zje z krótką k roniką n au k ow ą. R ed ak cję rozpraw i p rzy czy n k ó w objął U. Stutz. P o w ierza ją c w liśc ie z 25 VII 1910 red a g o w a n ie c zęś ci r ecen zy jn ej i k ro n ik a rsk iej tom u A lg erto w i W erm ing- h o ffo w i w K ró lew cu p rzyp om n iał U. Stu tz, że czasop ism o m u si m ieć ch arak ter w y ra źn ie ju rystyczn y. P oza ty m p o sta w ił m u na w y zn a czo n ych od cin k ach p ełn ą sam od zieln ość. A. W erm in gh off od p ow ied ział 28 V II 1910, że gdy id zie o w sp ó łp ra co w n ik ó w , n ie zam ierza on zgo dn ie z za ło żen ia m i czasop ism a czy n ić ja k ich k o lw iek różnic m ięd zy p rotestan tam i a k a to lik a m i, p raw n ik am i, h isto ry k a m i i teologam i. D e cy d o w a ć będą w y łą c z n ie k w a lifik a c je n a u k o w e w sp ółp racow n ik a. O bie cy w a ł, że b ęd zie się opierał na w y ty c z n y c h U. S tu tza z 1902 r. do w y d a w n ictw a K irch en rech tlich e A bh an dlu n gen . B y ły one podobne do założeń, k tóre p rop on ow ał U. S tu tz u czon ym h istoryk om do n ow ego w y d a w n ic tw a 8. G dy id zie o recen zje, dodał jeszcze U. S tu tz w liście z 7 V III 1910 do A. W erm i.nghoffa g łó w n e w y ty c z n e w red agow an iu tej części tom u. R ecen zow ać n a leży w sz y stk ie w a żn e p u b lik acje z za k resu h istorii p raw a k o ścieln eg o oraz k sią żk i p o św ięco n e p raw u obo w ią zu ją cem u a le w ich p artiach h istoryczn ych . Z dzied zin są sied n ich , jak h isto ria K ościoła, h istoria p o lity czn a — to w.szystko, co w e d łu g p u n k tu w id zen ia redaktora jest szczeg ó ln ie w ażne. K sią żek do n au cza nia i p od ręczn ik ów n ie o m a w ia się poza sp ecja ln y m i w y cią g a m i z w ię k sz y c h dzieł. W p racach red ak torów o b ow iązu ją tylk o w sk a zó w k i tw ó rcy d ziału k an on istyczn ego. D od ał on szereg p oleceń , d otyczących sam ego redaktora, w y d a w n ic tw a i d zieł recen zow an ych .
A. W erm in gh off zdał sp raw ę U. S tu tzo w i 16 X 1910 z dokonanych prac p o d k reślając, że w y s ła ł o d ezw ę do czy n n y ch p raw n ik ów , zajm u jących się h istorią p raw a k o ścieln eg o , do d ogm atyk ów , g erm an istów , zn an ych m u teo lo g ó w i h istoryk ów . M iał w ą tp liw o śc i co do tych o sta t n ich i co do teo lo g ó w p rotestan ck ich . C złon k ow ie „cechu” czystych h isto ry k ó w będą go u w ażać za odszczepieńca. T e o lo g o w ie p rotestan ccy n ie za słu g u ją na to, gd yż ich ud ział w h istorii p raw a k o ścieln eg o je^t w ię c e j niż szczątk ow y. P y ta ł, czy m a p rzejąć rolę uk azu jącego się w L ipsku Th eologisch es L i t e r a t u r b l a t t ? M u siały być tru d n ości z red a g o w a n iem tej części tom u, skoro jeszcze 10 V II 1912 p isa ł w tej sp raw ie U. S tu tz do A. W erm in gh offa. P rzy ró w n a ł on dział recen zji do try b u n a łu sąd ow ego, k tóry w e d łu g n a jlep szej w ied zy i su m ien ia w y d a je z w y so k iej p ozycji dobrze w y w a żo n e i sp ra w ied liw e w y ro k i o literatu rze
7, h istorii p raw a k o ścieln eg o i z p o k rew n y ch dziedzin. J ed n o cześn ie
m u szą tak osąd zen i jak ró w n ież i sądzący coraz w ię c e j dok ształcać się p rzez tę pracę do p row ad zen ia badań na te ren ie h isto rii p raw a k o śc ie l n ego i do w sp ó łd zia ła n ia z czasopism em . Obsada w sp om n ian ego try b u n a łu jest bardzo p ow ażn ą sp ra w ą w ie lk ie j w agi. N ie chodzi o to, aby
prędko d ostarczyć parę recen zji, lecz aby w ciągn ąć z rozw agą, zręcz nością i a u to ry tetem n ajb ard ziej p ow o ła n y ch czy p ow ołan ego a oddalić e le m e n ty m n iej zdolne. U n ik ać trzeba p och w ał p rzyjacielsk ich . N ie zd o ln y jest ró w n ież w róg o so b isty do w y d a n ia n ieza leżn eg o i o b ie k ty w n ego w yrok u °.
C iekaw e, że choć w y d a w a n ie oddziału k an o n isty czn eg o b yło z a p o w ie dzian e w r. 1905, a zgodę w yraziło wydawnictwo* H erm ann B öhaus N a ch fo lg er w W eim arze 15 II 1908, biorąc przy tym pod u w a g ę dotację m in isterstw a lu b w o sta teczn o ści zm n iejszen ie h o n o r a r ió w I0, sp raw a ru szy ła na dobre, jak św ia d czą daty listó w , dopiero 24 VI 19110 i zo sta ła sfin a lizo w a n a dopiero z k oń cem tegoż roku. P o tw ierd za to za m ieszczen ie w ty tu le po K a n o n istisch e A b teilu n g uw agi: 1910 gegrü n d et v o n U lrich Sttuz. D ecy d u ją cy w p ły w na p rzy sp ieszen ie w y d a w n ic tw a K a n o n istisch e A b teilu n g i na rea liza cję p lan u U. S tu tza m ia ły sta ra n ia E m ila G öllera, p rofesora k a to lick ieg o p raw a k o ścieln eg o n a u n iw e r sy te c ie w e F reib u rgu Br,, aby w ram ach G örres G esellsch a ft założyć Z e its c h rift fü r kirch lich e R ech ts- u n d V erfassungsgeschichte. E. G öller
o m ó w ił p la n w y d a w n ic tw a z n ak ład cą w le c ie 19H0 r.11. W liście z 22 X I 1910 do U. S tu tza p ytał, czy p ozostaw i on m iejsce w od d ziale k a n o n isty czn y m dla h istorii u stroju k u rii i czy b yło b y godne zalecen ia, aby do sw e g o sztabu red ak cyjn ego p rzyjął on ró w n ież p rzed sta w iciela p raw a k o ścieln eg o z k a to lick ich w y d z ia łó w teologiczn ych . D odał, że np. Eduard E ichm ann, profesor p raw a k o ścieln eg o w P radze n a d a w a łb y się do tego. O d pow iedź U. S tu tza na ten list n ie jest z n a n a 12. P raw d op od o b n ie, jak m ożna dom yślać się z p ó źn iejszego p row ad zen ia red ak cji, od p o w ied zia ł on n a p ierw sze p y ta n ie p o zy ty w n ie. N a d ru gie — rów n ież ale z od łożen iem sp ra w y do w ła śc iw e j ok azji i bez zo b o w ią zy w a n ia się do sta łeg o amgażowaniia p r zed sta w iciela n a u k i k atolick iej. Że jed n ak i E. E ich m a n n i E. G ölter p r z y ję li ze zrozu m ien iem d ecy zję o w y d a w a n iu K an o n istisch e A b teilu n g i p ogod zili się z za ło że n ia m i redakcyjlnym i U. S tu tza, św ia d czy fak t, iż w p ierw szy m tom ie z 1011 r. o głosił E. E ich m ann rozpraw ę a E. G öller r e c e n z ję 13.
II D ziesięć ostatnich roczników
Po u k azan iu s ię 66 to m ó w czasop ism a w ciągu 70 la t m ożem y s tw ie r dzić na p rzy k ła d zie o sta tn ich d ziesięciu roczn ik ów , że założenia red a k
9 Z R G -K A L(1964) 524—152®; 531— 533; 539— 540; 550.
10 W r. 1910 p rzyzn ało m in isterstw o su b w en cję roczną 1200 mk. 11 A. H o l l e r b a c h , Z u r G eschichte der V erstre tu n g des K irc h e n rechts an der U n ive rsitä t F reiburg i.Br. im 19 J a h rh u n d ert, Z R G -K A
LIX(1973) ■ 377.
12 Z R G -K A L(1964) 546.
13 Das E x k o m m u n ik a tio n s p riv ü e g des d eu tsch e n K aisers im M itte la lte r
i J. Sch w a n , Das F orm elbuch des H einrich B uegland, Z R G -K A 1(1911)
160— 194; 383—389. 17 — P raw o K a n o n iczn e
cy jn e U. S tu tza z r. 1910 z o sta ły w p ełn i u trzym ane. Z ew n ętrzn ie n ie za u w a ża m y różn icy m ięd zy to m em I a L X V I u . N a w et, gdy ten ostatn i tom , w y d a n y przez tę sam ą firm ę H erm an n B oh lau s N a eh fo lg er n o si już jako m iejsce w y d a n ia n ie W eim ar ale W ien—K o ln —Graz. R ozm iary tom u, u k ład d zia łó w ten sam . Szata graficzn a n ie w y k a z u je różnic. N a w et dobór w ie lk o ś c i czcion ek pozostał bez zm ian.
D ziesięć osta tn ich to m ó w czasop ism a ob ejm u je 4953 stronice. P rze c ię tn ie w y p a d a w ię c 495 stronic na rocznik. T om y te z a w iera ją 79 rozp raw , 24 p rzyczyn k i i 4l13 recen zji. P a rę rozpraw k o n ty n u o w a n o w 2 tom ach. R ozpraw y za w iera ją w d ziesięciu roczn ik ach 3477 stronic cz y li 70,19’% całości. N a jedną pracę przypada średnio 44 stronice. P rzy czy n k i — 289 stronic c z y li 5,83% całości. N a jed en przypada 12 stro nic. L iteratu ra w y k a z u je 413 o m ów ion ych p o zy cji na 1089 stronicach cz y li 21,98% całości. N a jedną p ozycję przypada w ię c 2,5 stronic. W ty m p ojed yn cze stron ice na końcu tom u zaw iera ją la k o n iczn ą k ron ik ę n a u kow ą.
R ed ak cję ca ło ści rozpraw pod zielon o na 3 części: d a w n iejsze praw o k o ścieln e — K n u t W olfgan g Nórr, p otryd en ck ie p raw o k o ścieln e — K arl B ader a po n im P a u l M ik at oraz p raw o k o ścieln e e w a n g e lic k ie — M artin H eck el. Pod w zg lęd em ch ron ologii w y ró żn ia ją się a rty k u ły nad h istorią p raw a k o ścieln eg o w IX w . — 5 rozpraw , w X II — 7, w X V I — 11, od X V I do X I X w . — 7. D zieja m i do X V I w . zajm u je się b lisk o p ołow a opracow ań , gd yż 38. P o jed y n cze rozp raw y ob ejm u ją okres śre d n io w iecza i cza só w n o w o ży tn y ch . P ra w u e w a n g elick iem u p ośw ięcon o 10, tj. b lisk o jedną ósm ą opracow ań. K ilk a, d ok ład n ie 5 rozp raw z a j m uje się z a g a d n ien ia m i w sp ó łistn ie n ia w yznań.
W dziale M iszella n ea zn a jd u jem y n a jw ięcej, gdyż 9 w ą sk o sp e c ja łisty - czn ych p rzyczyn k ów n au k ow ych . N astęp n ie, podano 6 sp ro sto w a ń pro b lem ó w poru szan ych w literaturze. C iek aw e sa arty k u ły recen zy jn e w liczb ie 5. S ta n o w ią one sa m o d zieln e stu d ia nad o m a w ia n y m i d zie łam i. N ajm n iej, g d y ż ty lk o 4 p rzyczyn k i p ośw ięcon o w y d a w n ic tw u źródeł. P oziom n a u k o w y p rzy czy n k ó w jest w y so k i. L ek tu ra n iek tórych dostarcza sa ty sfa k c ji in telek tu a ln ej.
W d ziale litera tu r y w y ró żn ić m ożem y o m ó w ien ia (besprochen) i in fo rm a cje (angezeigt) o n o w y ch d ziełach. O m ów ien ia w p row ad zają czy teln ik a szeroko w treść ostatn io w y d a n y ch p ozycji z zak resu p raw a k ościeln ego i p ob lisk ich dziedzin. O rientują one p ra co w n ik ó w n a u k o w y ch w n a jn o w szy ch zdob yczach badań h isto ry czn o -p ra w n y ch . S ą też zgodnie z w y ty c z n y m i U. S tu tza ocen y w a rto ści n a u k o w ej om aw ian ych dzieł. D ział ten sta n o w i w ażn ą pom oc dla badań n au k ow ych .
A. R o zp ra w y z d zie d zin y praw a katolickiego
1. Ź r ó d ł a i l i t e r a t u r a
W oparciu o sto su n ek ilo ści a rty k u łó w źród łozn aw czych do całości rozpraw ogłoszon ych w 10 tom ach — 17 na 79 m ożna w n io sk o w a ć, że rozw ój czasop ism a id zie w k ieru n k u stu d ió w nad źród łam i h isto ry cz n y m i praw a. C h arak terystyczn e, że n iem a l w sz y stk ie stu d ia teg o typu d otyczą źródeł śred n iow ieczn ych : 6 z w ie k ó w V I—X , 5 z X I —X II, 5 z X III—X IV i ty lk o jedno z X IX stu lecia. To o sta tn ie stu d iu m d o ty czy p raw a e w a n g elick ieg o w Prusach. Pod w zg lęd em treści m ożem y w yróżn ić: 2 prace nad tek sta m i soborów (z 553 i 1274 r.), 2 nad te k s ta m i p ap iesk im i, 1 nad d yp lom am i pap ieży, 5 nad zbioram i p raw a k a n o n i cznego, 2 nad p a lea m i i g lo ssa m i 3 nad tek sta m i sąd ow ym i, 1 nad li turgią i 1 nad k a p itu la rza m i b isk u p im i.
Z a rty k u łó w nad d ek retałam i p a p iesk im i na p o d k reślen ie zasłu gu je praca: J. G i l c h r i s t , T he reception of Pope G regor V II into th e Ca non L aw (1073—1142)u . W p ierw szej części autor podaje w y n ik i p rze
badania recep cji w 38 zbiorach: ita lsk ich , p o za ita lsk ich i w D ek recie G racjana. M ateriał ten ob jął 50 000 capitula. Choć reform a greg o ria ń ska w y ty c z a ła n o w y k ieru n ek w p ra w ie k an on iczn ym , sam p ap ież n ie m iał bezp ośred n iego w p ły w u na p rofil zb iorów k an o n isty czn y ch teg o okresu 1073— 1141. Z sy n o d ó w rzy m sk ich G rzegorza V II p rzejęto 163 d ekrety. D ruga część stu d iu m sta n o w i u zu p ełn ien ie p ierw szej. Z esta w ia te k s ty G rzegorza V II w zbiorach k a n o n isty czn y ch , w lista ch p ap ieży od U rbana II do In n o cen teg o II oraz w d zieła ch p u b licystów . K on k or- dan cje te k s tó w i ta b lice różn ych z e sta w ień dołączono do każd ej części.
Ze stu d ió w nad zbioram i p raw a k an on iczn ego w y m ie n ić n ależy: G. F r a n s e n, L e D ecret du B urchard de W o rm s, va leu r du te x te de l’éd itio n
,16
A utor zebrał istn ie ją c e m an u sk ryp ty, ocen ił ed y cję De k r e tu B urcharda, podał k la sy fik a cję rękopisów , w y d o b y ł braki i zm ia ny i u sta lił ch a ra k tery sty k ę. Z ak oń czył w sk a zó w k a m i dla p rzyszłego w y d a w c y zbioru.
Z p raw a p ro ceso w eg o trzeba w sp om n ieć: M. T. N a p o l i , L ’O rdo iudiciarius „Quia u tilis s im u m fo re ” 17. A u tork a opracow ała O rdines
iu d icioru m m in ores z la t 1216—1234, zn ajd u jące się w b ib lio tece w A w in io n ie, w R eggio E m ilia, w E scorial i na M onte C assino. Z badała zależn ości m ięd zy nim i. O k reśliła cza s ich pow stan ia. Jako ich autora w sk a za ła P etru s H ispanus z P ortu galii. P rzep ro w a d ziła an a lizę z a le ż n ości . od zb iorów p raw a kan on iczn ego. A rty k u ł koń czy się w y d a n iem k ry ty czn y m źródła. P racę źród łozn aw czą i ed ytorsk ą m ożna ok reślić jako w zorow ą.
Z d ziejó w są d o w n ictw a rotaln ego n a u w a g ę zasłu gu je: G. D olezalek, 15 Z R G -K A LIX(1973) 35—82 i LXVK1980) 192—229.
16 Z R G -K A LXIII(1977) 1— 19. 17 Z R G -K A LXII(1976) 5S—105.
B ernardus de B osąueto, seine Q uaestiones m otae in R ota (1360—-1365) u n d ihr A n te il in d en D ecisiones A n tiq u a e ls. P oza p o d k reślen iem zn a
czen ia d zieła i b iografią B ernarda de B o są u eto o m aw ia autor przek azy rękopisu, g a tu n ek litera ck i, tok u d ziela n ia porad w R ocie, u ży w a n ie tek stó w i a rgu m en tów , b ib lio tek ę autora Q u aestion es, cy ta ty z lite r a tu ry, przedm iot p rocesów w R ocie itp. P raca jest doskonała. J a k k o l w ie k w sp o m n ia n e stu d ia ob ejm u ją krótk ie od cin k i czasu , m ogą jednak słu ży ć za w zór do podobnego op ra co w y w a n ia w c z eśn iejszy ch i p ó źn iej szych d ziejó w są d o w n ictw a k o ścieln eg o w śred n iow ieczu .
G dy idzie o litera tu r ę p raw n iczą, zn ajd u jem y w d ziesięciu rocznikach czasop ism a w ła śc iw ie tylk o dw a ale w a żk ie artyk u ły. N ajp ierw : J. F r i e d , Die röm ische K u rie u n d die A n fä n g e der P ro ze sslite ra tu r 19. Idzie o w iek X II. „K uria” rozu m ian a jest w zn aczen iu szerszy m jako tw o rzą ce się sta n o w isk a i organa a d m in istr a c y jn e 20. Po B u lgaru sie ( f l l 6 6 ), który opracow ał pism o procesow e, zw ró cili u w agę g lossatorzy na procedurę c y w lin ą i k arną w ś w ie tle p raw a rzym sk iego. P isano Ordo iu d iciarius. S to so w a no m etod ę scholastyczną. T w orzono sło w n ik i
praw ne. W k la sy czn ej i p ok lasyczn ej ju rysp ru d en cji rzym sk iej n ie b yło litera tu ry procesow ej. Z aczęło się od listó w po r. 1076, gd y G rze gorz VII d ep on ow ał H en ryk a IV. P ytać zaczęto w ted y, czy p ap ież jest do tego u p raw n ion y, czy m oże d ep on ow ać b iskupów . Z aczęto w y ja śn ia ć te k sty p raw a i cy ta ty z O jców K ościoła. Podano reg u ła ordinis iu d icia - rii. P o w sta w a ć zaczęła litera tu r a o sądach, o sęd ziach , o sądach p olu bow n ych , o ad w ok atach , o pow od zie i p ozw an ym , o skargach, o św ia d kach, o w y ro k a ch i a p elacjach . S k o rzy sta ła z tego kuria rzym sk a przy ro zw ią zy w a n iu sw o ich problem ów . P o w o ły w a li się na litera tu r ę p u b li c y śc i i k a n o n iści podczas sp orów o in w esty tu rę. P o w sta ł n o w y g a tu n ek literack i. R ozw ijała się r e fle k sja naukow a. K an clerz przy 3 papieżach A im erich , który w a lc z y ł z an typ ap ieżam i, p o słu g iw a ł się iu d iciario ord i- ne. P o stęp o w a ła ju ry d ifik a cja k u rii rzym sk iej. N a now o odkryto D i- gesta. A im eru s zw iązał się z F ran gip an im i z Irneriuszem . P o w o ły w a n o fo rm a ln ie sędziów . Żądano p isem n ości sk argi i sto so w a n ia zasad y p i- sem n o ści w ca ły m procesie. U sta n a w ia n o a d w o k a tó w w R zym ie. Z azna c z y ł się p oczątek stan u praw n iczego — leg isp eriti. S tosow an o rigor iu ris i a eq u itas iuris. P isan o d zieła na te tem aty.
T ego sam ego okresu d otyczy artykuł: F. M erzbacher, A lger von L ü ttich und das k an on isch e R e c h t21. O m ów ion o w n im ży cio ry s A lgera, jego dzieła, ich źródła, p oglądy: regnum — sacerdotium , m isericord ia — iu stitia, w o ln a w ola, sak ram en ty, n iegod ziw ość św ięceń , praw o p roceso w e oraz zn aczen ie prac A lg era dla D ek retu G racjana i dla h istorii p raw a kanonicznego.
18 Z R G -K A LXII(1976) 106— 172. 19 Z R G -K A LIX(1973) 151— 174.
20 Por. E. S z t a f r o w s k i , K u ria rzy m sk a , W arszaw a 1981 s. 7— 9.
Do tego d ziału n a leży zaliczyć także życiorys nau k ow y: H erm ann N ottarp ^
2. P r a w o o s o b o w e
N a tem at d u ch ow n ych zam ieszczon o dw a artyk u ły. N ajp ierw : H. M a u r e r , Die H e g a u -P rie ste r23. A utor oparł się na źródle z b ib lio tek i k la
sztoru w R eich en au z p oczątk ów IX w . M ów i ono o zebraniach m ie sięczn y ch k się ż y z okręgu H egau. Czytano^ tam R egu ła p astoralis G rze gorza W. N azy w a n o ich „braćm i z H eg a u ”. P odobnie pisano o fratres R em en ses. W sp óln oty w ie js k ie w d ek an atach m ia ły p ow stać w X II w. D ru gie źródło z S. G allen za w iera w p is 80 k się ż y ż y w y ch i zm arłych z H egau w X I w. Z pod ziałem terytoriu m k o ścieln eg o łą c z y ł się p o dział na jed n o stk i a d m in istra cji p ań stw o w ej: p op u lu s danego okręgu p od legającego hrab iem u i osied la-p od grod zia.
C iek aw e jest stu d iu m o k arierze d u ch ow n ych grad u atów z B olonii: W. D e c k e r , Über drei p ro m in e n te S tu d e n te n des ka n o n isch en R ech ts in Bologna gegen E nde des 14. Jahrhunderts — M igliorati, G iacom o
C arafa, A d im a r i24. W e w stę p ie podano d zieje p o lity czn e B olonii. N a stęp n ie za p rezen to w a ł autor źródło do h istorii ta m tejszeg o u n iw e r sy tetu : L iber secretu s iuris p o n tific ii i op isał k arierę k o ścieln ą 3 d ok to rów p raw a kan on iczn ego, n o to w a n y ch w tej k siędze. Z aczęło się od b isk u p stw a. D w ó ch doszło do k ard yn alatu .
Z d ziejó w p a p ieży zn a jd u jem y jeden p o u czający a rtyk u ł: V. P f a f f ,
Der V orgänger — Das W irk e n C oelestins III. aus der S ic h t von In n o ze n z I I I 25. A utor om aw ia n a jp ierw p roblem y rezygn acji C elestyn a III
i w yb oru In n ocen tego III. N astęp n ie, sp ra w y zaczęte przez papieża teologa i za ła tw ia n e przez n a stęp cę — pap ieża k an on istę: spory m ię d zy b isk u p stw a m i, p row izje p ap iesk ie, spory o p osiad an ie, o eg zem p - cję i reform y k lasztorów , p o w ik ła n ia z w ła d za m i św ieck im i itd. O p ie ra się na reg esta ch tych papieży. In n o cen ty III w części za tw ierd za ł d ecy zje poprzednika. C zasem je zm ien iał. N a ogół k o n ty n u o w a ł sp ra w y. C elesty n III d ecy d o w a ł w starości za szybko, zb yt żyw o i w ła d czo. Jego n a stęp ca d ziałał sp ok ojn iej, trzeźw iej, p ra k tyczn iej i p ew n iej pod w zg lęd em p raw nym . W dodatku zam ieszczon o w y k a z d ok u m en tów C elesty n a III, zn ajd u jących się w regestach In n ocen tego III w ed łu g p ań stw . N r 205 podaje G niezno — zakaz za jm o w a n ia b en eficjó w k o śc ie l n y ch przez w ła d c ó w św ieck ich .
P rob lem em sy n o d ó w k o ścieln y ch w e w czesn y m śred n io w ieczu za jm u je się G. S c h m i t z , C oncilium p e r fe c tu m — Ü berlegungen z u m K o n zilsv e rstä n d n is H in k m a rk s v o n R e im s 20. N ie b yło w ted y jasn ych d e fin i
cji syn od u ani form syn od u u sta lo n y ch przez p raw o zw y cza jo w e. P. H in -22 Z R G -K A LXIK1976) X I I I —X X IX .
23 Z R G -K A LXI(1975) 37—52. 24 Z R G -K A LXVI(1980) 336—353. 25 Z R G -K A LXQ974) 121— 167. 26 Z R G -K A LXV(1979) 27— 54.
sch iu s przyjął, że u p od staw leża ła zasada rep rezen tacji określonego, teren u . H. B arion — że b ył p od ział n a sy n o d y p a ń stw o w e i k ościeln e. Oba sy ste m y n ie u w zg lęd n ia ją w ia d o m o ści ze stron y sa m y ch syn od ów . H in cm ar z R eim s w p row ad za p ojęcie co n ciliu m p erfectu m , gd zie w y stępuje. cu m su is su ffra g a n eis m etrop olitan u s. O parte to b yło n a zw ro cie synodu w A n tio ch ii z 341 r. cap. 25. P odano to w C ollectio D acheria- na. N iek tóre tek sty n ie m ia ły zw rotu cum suis su ffragan eis. P o w ta rza
ją to sy n o d y IX w . K ład zion o n a cisk na u d zia ł m etrop olity. S y n o d y p o w szech n e tra k to w a ły o sp raw ach w iary. N ie b yło norm d otyczących tego typ u zgrom adzeń. N a to m ia st synod p ro w in cji sta n o w ił con ciliu m p erfectu m . U H in cm ara w id o czn y jest brak precyzji.
P ra w em o b isk u p ach zajm u je się 5 a w ła śc iw ie 4 rozpraw y, gdyż jedna dru k ow an a jest w d w óch tom ach. D w ie za słu g u ją na uw agę. D o ty czą one p roblem u w yb oru bisk u p ów . P ierw sza: F. L o t t e r , Desi- gnation u n d angebliches K o o p ta tio n srech t bei B ischofserhebungen. Z u Ausbild.ung u n d A n w e n d u n g des P rinzips der ka n o n isch en W ahl bis zu d e n A n fä n g e n der frä n k isc h e n Z e t i27. W edług d otych czasow ych badań
w y b o ru b isk u p ó w d o k o n y w a ł k ler i lu d oraz b isk u p i prow in cji. D oszła teoria d esy g n a cji p rzez pop rzed n iego biskupa. M ieli to czy n ić ap osto ło w ie. T ek sty p oap ostolsk ie, jak list K lem en sa R zym sk iego czy D id ach e m ó w ią o w yb orze przez zeb ran ie gm iny. W E gipcie w y stą p ił O rygen es p rzeciw d esy g n o w a n iu n astępcy. N a to m ia st koop tacja za k ład ała is tn ie n ie m on arch iczn ego episkopatu. B isk u p i u d z ie la li „ordinäre”. Od K o n sta n ty n a W. sobór w N icei w 325 r. żądał 3 b isk u p ów do k on sek racji. N a d a l w y b ie r a ł lud. B y ły próby d esy g n a cji następ cy. D och od ziła jednak ak la m a cja ze stron y ludu. P a p ieże w y d a w a li zakazy d esygn acji. D o łą czy ł się w p ły w w ła d c ó w św ieck ich . W V w . pap ieże od rzu cili k oo p ta - cję. W VI w p ły w a li b isk u p i F ran k on ii na w yb ór m etrop olity. U znano to za bezp raw n e. N ig d y n ie k w estio n o w a n o n a to m ia st u d ziału k leru i ludu. T en sposób w yb oru p rzetrw a ł do cza só w śa lick o -o tto ń sk ich i do w a lk o in w esty tu rę.
D a lszy ciąg prob lem u po reform ie gregoriań sk iej p rzed staw ia: K. G a n z e r , Z ur B esch rä n ku n g der B ischofsw ahl a u f die D o m kapitel in
T heorie u n d P ra xis des 12. u n d 13 J a h r h u n d e r ts S8. N a jp ierw traktuje
autor o cia ła ch w y b o rczy ch w u sta w o d a w stw ie i w d o k tryn ie X II/X III w. K onkordat w o rm a ck i n ie padał b liższy ch danych. Za w zór słu ży ł d e k ret z 110159 r. o w yb orze b isk u p a rzym skiego. Sobór la tera ń sk i II za k a za ł k an on ik om w y k lu c z a n ia relig io si v iri, cz y li w ed łu g autora d ucho w n y c h spoza k a p itu ły . D rugi rozdział m ó w i o w y b o rca ch w ed łu g D ek re tu G racjana. S ą n im i k a n o n icy i ełer ici religiosi. D ek rety ści ze szk oły boloń sk iej oraz H u gu ccio u czyli, że w yb oru d okonują d u chow ni, lud przed k ład a i aprobuje a w ła d c y doradzają. N orm ę soboru la te r a ń sk ie go II o u d ziale d u ch ow n ych spoza k a p itu ły u ch y liło p raw o z w y c z a jjw e .
27Z R G -K A LIX(1973) 112— 150.
W o sta tn ich d ziesią tk a ch la t X II w. w y b ie r a ły w w ie lu d iecezjach w y łą c z n ie k a p itu ły . P raw o zw y c z a jo w e m ogło dopuszczać in n y ch w y borców . M ógł m ieć k toś p r z y w ile j u d ziału w w yborach. Ś w ie c c y b y li jed n a k w y k lu czen i. P raw o szło raczej za sta n em fa k ty c z n y m i k sz ta ł to w a ło się stop n iow o. — D ruga część rozp raw y zaczyn a się od stw ie r dzenia, że w X II/X III w. k a p itu ły zd ołały u zysk ać w y łą czn e p raw o w y boru b isk u p ó w z w y k lu c z e n ie m in n y ch d u ch ow n ych i św ieck ich . S ta n o w isk o p a p ieży n ie b yło w ob ec tego prob lem u jed n olite. In n ocen ty III u zn a ł w y łą czn o ść p raw a k ap itu ł. S zczeg ó ło w o om ów ił autor w y b o ry ar cy b isk u p ó w T rew iru i K o lo n ii w X II/X III w . T en d en cją ruchu g reg o ria ń sk ieg o b yła elim in a cja w p ły w ó w św ieck ich . N a stą p iła k le r y k a liz a - cja życia k ościeln ego. W ybór b isk u p ó w po k a p itu ła ch p rzejęły rezerw a cja pap iesk ie. A rty k u ł jest n a w y so k im poziom ie.
O d k ryw czy jest k ró tk i arty k u ł o a rch id iak on acie n a soborze try d en c kim : R. R e i n h a r d t , Das A rch id ia ko n a t u n d das K o n zil v o n T r i e n t 20.
Z aczyna się od o m ó w ien ia n a jn o w szej litera tu r y o dziejach a rch id ia k o natu. R ozróżniano arch id iak on at starszy i m łod szy, teren o w y i k a p i tu ln y. W edług au torów X IX i X X w. sobór try d en ck i sp o w o d o w a ł u p a dek tej in sty tu c ji przez od jęcie arch id iak on om są d o w n ictw a — a u d ien - tia propria. T y m czasem te k sty tegoż soboru św iad czą, że nie było tam w y stą p ie ń p rzeciw arch id iak on atow i. P o zo sta w io n o m u p raw o w iz y to w an ia. Od arch id iak on ów żądano k w a lifik a cji. O djęto im p raw o są d ze n ia jed y n ie sp ra w m a łżeń sk ich i karnych. N ie było w ię c sta n o w isk a n eg a ty w n eg o w ob ec tej in sty tu cji. D opiero w X V II i X V III w . w zro sła św iad om ość ep isk op aln a w śród bisk u p ów . C h cieli oni w y e lim in o w a ć in n e czy n n ik i w rządach: w ładców ,- zak on y w y ję te , k a p itu ły , cen traln ą w ła d zę p ap iesk ą, n u n c ja tu r y i przy ok azji arch id iak on ów . Szło o siłę p olityczn ą. A rch id iak on i z n a le ź li się bez pom ocy. J ed y n ie w e F ran cji w sp iera ł ich parlam ent. W tedy zaczęto tłu m a czy ć u ch w a ły tryd en ck ie p rzeciw archidiakonom . L ouis T hom assin, k tóry ch ciał w zm ocn ić w ła d zę p ap ieża i b isk u p ów , odrzucił p o stu la ty arch id iak on ów . On w p ły n ą ł na k ieru n ek badań.
O k a p itu ła ch zam ieszczon o w 3 tom ach na 198 stron icach jedną roz p raw ę: G. R a u c h , Das M ainzer D o m ka p itel in der N e u z e it30. Po
p rzed sta w ien iu d o ty ch cza so w ej litera tu r y i źródeł o m aw ia autor n a j p ierw stan ow isk o: D o m izella re — p rzy jęcie do k a p itu ły (nom inacje, per turnum , p ro w izje arcyb isk u p ie, p a p iesk ie i cesarsk ie, p reces p ri- m ariae), rezygn acja, w yb ór na k an o n ik ó w k a p ła n ó w i k ariera d o m icella - ra. W d aszym ciągu stu d iu m czy ta m y o człon k ach k a p itu ły — K a p itu - lare: p rzyjęcie, k a n o n icy k ap łan i, p o sied zen ia k a p itu ły , rezy d en cja i urlopy, dochody, ad m in istracja, za tru d n ien ia w k a p itu le i w ik a r iu sze oraz w p ły w k a p itu ły na zarząd a rcy b isk u p stw a — sp raw y św ieck ie.
28 Z R G -K A LXI(1975) 84— 1(010.
30 Z R G -K A LXI(197‘5) 161— 227; LXII(1976) 194—278; LXIII(1977) 132— 179.
P rzy szerok im u jęciu źród łow ym prostu je autor d otych czasow e p o g lą dy. — W d rugiej części rozp raw y om ów ion o rozw ój urzędu i b e n e fi cju m k antora, sch o la sty k a , kustosza, d ziekana i prepozyta. N a stęp n ie — w yb ory p ra ła tó w p rzeb ieg k ariery k a p itu ln ej. D odano ch arak tery sty k ę człon k ów k ap itu ły: przeciętn ość, ru tyn a, n ied b a lstw o , sk o stn ia ło ść, słab ości lu d zk ie, k on tyn u acja św ia ta śred n io w ieczn eg o itp. — C zęść trzecia zaw iera listę i dane b iograficzn e kan torów , k u stoszów , d ziek an ów i p repozytów . B iogram y są sch em a ty czn e, dobrze u d ok u m en tow ane.
Z p raw a zak on n ego zn a jd u jem y dw a ciek a w e artyk u ły. N ajp ierw : V. P f a f f, Sarikt P eters A b te ie n im 12. J a h r h u n d e r t31. W oparciu
o L iber C e n su u m z 1192 r., zesta w io n y przez C enciusa S a v e lli kam er-
lin k a K ościoła R zym sk iego, p óźn iejszego H on oriu sza III op isu je autor stan zależn ości op actw od S to lic y Ap. B y ły to p rzew a żn ie stare op ac tw a b en ed y k ty ń sk ie lub k a n o n ik a ty au gu stian ów . O trzy m y w a ły one p r zy w ileje od fu n d atorów , b isk u p ów , k ró ló w i cesarzy. S to lica Ap. ota czała je opieką. Stąd e r y g o w a n e k lasztory w cześn iej od d a w a ły się pod w ła d zę R zym u. Gdy idzie o treść p rzy w ilejó w , szło g łó w n ie o w o ln y w yb ór op atów i o b en ed y k cję opacką. W płacano z tego ty tu łu czyn sz do K am ery A p ostolsk iej. K la szto ró w b ęd ących w ła sn o ścią p ap iesk ą było 134 w Italii, F ran cji i w N iem czech . C zynsz b y ł zn a k iem w ła sn o ści. 13 k la szto ró w n a leża ło do S to lic y Ap. a le n ie p łaciło czynszu. O drębny b y ł stan klasztorów , k tóre p o d legały k la szto ro w i w C luny i przez n ie go sta n o w iły w ła sn o ść p apieską. B y ły też k lasztory w y ję te — nie b ę dące w ła sn o ścią S to lic y Ap. N iek tó re p o d leg a ły zdaje się w p rost b i skupom . Co do części k la szto ró w nie zd ołan o z id en ty fik o w a ć ich p rzy należności.
D ru gi artyk u ł dotyczy X:VI—X IX w.: F. S c h r a d e r, Die k a th o - lisch gebliebenen Z iste rzie n sin n e n k ló ste r in den B istu m e rn M agdeburg u n d H alberstadt u n d ihre B ezieh u n g en z u m O rd e n s v e r b a n d 32. Idzie
o 7 k la szto ró w cy stersek na teren a ch arcy b isk u p stw a M agdeburg i b isk u p stw a H alb erstad t, gd zie zap an ow ał p o w szech n ie protestan tyzm . A utor op isu je n a jp ierw p o w sta n ie i p rzy jęcie tych k la szto ró w do orga n iza cji zakonnej. P rzed sta w ia ich h istorię w czasie reform acji, w iz y ta cje ze strony b isk u p ó w oraz pon ow n e w łą c z e n ie ich do organ izacji za k o n n ej w ok resie resty tu cji. D a lszy etap — to sto su n ek tych k la sz to ró w do w ła d zy zak on n ej w czasie od pokoju w e stfa lsk ie g o do se k u la ryzacji w r. 1809—1810. S zło o d o sy ła n ie d u szp a sterzy -k a p ela n ó w i o sp ow ied n ik ów . W ładcy in te r e so w a li się obsadą tych stan ow isk . In gero w ali rów n ież przy w y b o ra ch opatek. K ról p ru sk i n ie sp rzeciw ia ł się jednak łą czn o ści z k la szto ra m i cy stersó w . Z astrzegał sobie jednak p raw o nadzoru i w y sy ła ł sw y ch kom isarzy.
81 Z R G -K A LVII.(1971) 150— 19:5. 32 Z R G -K A LX(1974) 168—212.
3. P raw o rzeczow e
Z d zied zin y p raw a o sak ram en tach zn ajd u jem y 3 artyk u ły. P o u cza jąca jest rozpraw a: W. T r u s e n , F orum in te r n u m und, gelehrtes R ec h t im S p ä tm itte la lte r. S u m m a e con fesso ru m u n d T ra k ta te als W eg bereiter der R e z e p tio n 33. A utor zaczyna od zarysu h istorii pokut w
c h rześcija ń stw ie od czasu ch ry stia n iza cji E uropy zach od n iej i środ k o w ej. P isz e o z a in tereso w a n iu k a n o n isty k i sp raw ą foru m internum . C ho dziło o b ad an ie circu m stan tiae. N a stęp n ie o m aw ia problem ten u p i sarzy: B urchard z W orm acji (19 księga: C orrector et m edicus), R obert de S a n cto P atern o (ok. 1200 r.), R obert z F lam borough, T om asz de Chobham . P o d k reśla zn a czen ie k o n sty tu cji soboru la tera ń sk ieg o IV Ornnis u triu sq u e se x u s o sp o w ied zi corocznej u w ła sn eg o k apłana. Z a znacza tru d n o ści w recep cji tego p rzyk azan ia ze w zg lęd u na n ie d o stateczn ą sieć p ara fia ln ą oraz zn a czen ie za k o n ó w żebrzących, szcze g ó ln ie d om in ik an ów . W d a lszy m ciągu czy ta m y o d ziełach k a n o n istó w na tem at sa k ram en tu pokuty: P a w e ł z W ęgier, K onrad z H öxter, R aj m und z P en y a fo rt, Jan z F ryburga, B ertold z Fryburga. P od k reśla ro lę fran ciszk an ów . O m aw ia d zieła autorów : H en ryk z M erseburga, B a ld - w in z B ran d en b u rgii, Jan z E rfurtu, M onaldus, B a p ty sta z S alis, A n gelu s z C lavasio, K onrad S u m m en h arts z C alow i i. P od aje też za rys rozw oju p rob lem ów p raw nych: ju rysd yk cja sp o w ied n ik a , za g a d n ie nia p raw a k arn ego w forum intern u m , n orm y p raw a św ieck ieg o , z w ła szcza na od cin k u p raw a c y w iln eg o , w y k u p rent, lich w a itp. P o p ra w ia szereg tez w sp ra w ie au torów i ich dzieł, p od aw an ych przez F. W. S ch u lteg o i in n y ch h isto ry k ó w praw a.
D w a arty k u ły dotyczą sak ram en tu m a łżeń stw a . N ajp ierw : V. P f a f f,
Das kirch lich e E herech t am Ende des z w ö lfte n Ja h rh u n d e rts 34. W opar
ciu o d ek reta ły C elestyn a III, zaw arte w różnych zbiorach, szczeg ó ln ie w D ek retałach G rzegorza IX i przez n a św ie tle n ie sy tu a c ji p raw n o- -o b y cza jo w ej p rzed sta w ia autor w sposób p ogłęb ion y p rob lem y łą c z ą ce się z p raw em m ałżeń sk im . N a jp ierw om aw ia stan ow isk o k o b iety w św ie c ie i w K o ściele — prądy św ie c k ie i in sp ira cje k o ścieln e oraz zdania autorów . N a stęp n ie — p o jęcie K ościoła i k a n o n isty k i o m a ł ż e ń stw ie i sta n o w isk o p apieży. W d alszym ciągu zajm u je się p ro b le m em b ezżeń stw a k ap łan ów : ślu b y zak on n e oraz n ie le g a ln i sy n o w ie d uch ow n ych . P od k reśla, że część d u ch ow n ych b yła żon ata i tra k to w a n ie ich żon jako k on k u b in b yło w ó w cza s p ra w n ie w ą tp liw e . Z k o lei zajm u je się autor m a łżeń stw a m i osób św ieck ich w ś w ie tle p raw a k a nonicznego. W yróżnia m a łżeń stw a : leg a ln e w ed łu g p raw a k ościeln ego, leg a ln e w ed łu g p raw a św ieck ieg o , ta jn e m a łżeń stw a i p ow tórn e m a ł żeń stw a. O m aw ia przeszkodę p o k rew ień stw a , p rzyczyn y sep aracji i rozw odu, przeszkodę różności religii, o zięb ło ści i n iem ocy p łcio w ej, orze czen ie rozw odu i k a n o n iczn y proces m ałżeń sk i. W zak oń czen iu za j
33 Z R G -K A LVII(1971) 83—126. 34 Z R G -K A LXIII(1977) 72— 117.
m u je się rea liza cją p o gląd ów p ap iesk ich przez w y d a w a n ie d ek retałów , w y sy ła n ie leg a tó w , z w o ły w a n ie sy n o d ó w w p row in cjach k o ścieln y ch
oraz przez sobory la tera ń sk ie III i IV.
D ru gi artyk u ł porusza c iek a w y problem z h istorii form y praw n ej zaw arcia m a łżeń stw a : P. L e i s c h i n g, E heschliessungen vor d em N o tar im 13. J a h r h u n d e r t35. Z aczyna się od w p row ad zen ia in sty tu c ji n ota-
riu szó w w k r ó le stw ie L on gob ard ów i zasto so w a n ia p rzym u su n o ta ria ln eg o przy n iek tó ry ch ak tach praw n ych . Od X w. rozszerzył się no ta r ia t w ca łej Italii. Od p o czą tk ó w X II w . znani są obok n otariu szy k ró lew sk ich n otarii A p o sto lica e Sedis. U p ra w n ien ia n otariu szy w spra w ach m a łżeń sk ich za częły się od op iek i (Munt) k ró lew sk iej nad w d o w am i. P rzy za w iera n iu m a łżeń stw a badał k on sen s ze stron y k ob iety hrabia, m issu s lub notariusz. W drugim d ziesiątk u X III w. stw o rzy ł szk o łę n o ta riu szy R an ieru s P eru sin u s. P o ja w iła się litera tu ra na tem a t n otariatu , u k ład an o fo rm u larze i u tw orzon o szk o łę sztu k i notarialn ej: M artinus de Fano i G u iłielm u s D urantis. P rzy za w iera n iu m a łżeń stw zw racan o u w agę na form ę p raw n ą zaw arcia zw iązku: v erb a de pra- esen ti. D oszła b en ed y k cja k apłańska. Istotę sta n o w ił k onsens. O drzu cano tra d y cy jn e trad itio sponsae. R o zw in ęła się rzym sk a prak tyk a za w iera n ia m a łż e ń stw in fa cie E cclesiae. W X III w . przyjęto ją w róż n y ch m iastach w ło sk ich . D od an o cerem onie: w ręczen ie p ierścien ia i ob scu latio m a rita li a ffectu .
N a u w a g ę za słu g u je n ie w ie lk i ale w a żn y p rzyczyn ek do d ziejów szk o ln ictw a k ościeln ego: O. H e g g e l b a c h e r , Eine A k a d e m ie stiftu n g in F r a n k e n 36. Idzie o realizację nakazu soboru tryd en ck iego z 1563 r.,
aby zakładać sem in aria d u ch ow n e. B isk u p B am b ergu E. v. M enger- sd orf (1583—1591) p rzezn aczył na ten cel dochody fu n d a c ji b en e d y k ty nek św. T eodora. W r. 1642 p odniesiono szkołę do rzędu akadem ii. P o w ięk szon o dotację. G dy w r. 1773 zn iesion o zakon jezu itów , p rzek a zano ich dobra u n iw ersy teto w i. Obok tej u czeln i p o w sta ło liceum . A utor o m aw ia h istorię p oszczególn ych dóbr fu n d a cy jn y ch . W X I X w. dodano do zesp ołu szk ół gim n azju m . A utor p rzed sta w ia d zieje p oszcze gó ln y ch b u d yn k ów . K oń czy u w a g a m i o w sp ó łp ra cy w ła d zy p a ń stw o w ej przy e k sp lo a to w a n iu m a ją tk ó w fu n d a cji oraz o p orozu m ien iu w ład z k o ścieln y ch z w ła d za m i p a ń stw o w y m i na odcinku u n iw ersy tetu , liceu m i gim nazjum .
Z d ziejów k o ścieln eg o p raw a m ajątk ow ego ogłoszono d w ie rozpraw y. N ajp ierw : A. C s i z m a d i a, Die rech tlich te E n tw ic k lu n g des Z e h n te n (Decima) in U n g a rn 37. A utor zaczyna od w p row ad zen ia na W ęgrzech
d ziesięcin y przez św . S tefan a. W zorow ano się przy ty m na prak tyk ach fran k oń sk ich — syn od w M ogu n cji w 847 r. Podczas gdy w e F ran - k o n ii dzielpno w p ły w y z d ziesięcin na 4 części, na W ęgrzech odda
35 Z R G -K A LXIII(1977) 20—46. 38 Z R G -K A LXI(1975) 101— 112. 37 Z R G -K A LXI(1975) 228—257.
w a n o ca łcść b isk u p ow i. T en p rzek a zy w a ł 1/4 duszpasterzom . W prow a dzane n a W ęgrzech w X I I —X III w. k a p itu ły o trzy m y w a ły d ziesięcin y z dóbr w ła sn y c h i z dóbr obcych. D u szp asterzom p ozostaw ion o w te d y za m ia st 1/4 ty lk o 1/8 a n a w et 1/16. Z ależało to od terenów . W n ie k tó rych ok olicach p ob ierał król 1/20 d ziesięcin y. P a te n ty w sp raw ie d zie się c in y w y d a w a li k ró lo w ie w X V II i X V III w . K om itaty o g łaszały sta tu ty d ziesięcin n e. D och od ziły d ek rety k ró lew sk ie i w y tw a rza ją ce się p raw a zw y cza jo w e. Przed b itw ą pod M ohacsem w T505 r. d ostar cz a ły d ziesięcin y p o ło w ę d ochodów biskupa. P óźn iej n astąp iło z m n ie j szen ie tych w p ły w ó w . S ą d o w n ictw o d ziesięcin n e p rzejął król i żu p a- naty. Z d ziesięcin czerp ali T urcy na u trzym an ie tw ierdz. L eopold I w p ro w a d ził w 17101 r. 10'% d ochodów z d ziesięciu dla fisk u sa . P od atek ten zniesiono. W X V III w. zaczęto k r y ty k o w a ć in sty tu cję d ziesięcin . W ysu w an o p ro jek ty u reg u lo w a n ia tej sp raw y. Po w . r ew o lu cji fr a n cu sk iej żądano zn iesien ia d ziesięcin . D y sk u sje n a te n tem a t p o w ta rza ły się w r. 1831, 1834, 1)841 i w 1847/48. Za rząd ów L ajosa K ossu th a zrzek ły się w p a rla m en cie k a p itu ły p raw a do d ziesięcin . B isk u p i pró b o w a li się opierać. K ról p odpisał zn iesien ie tej in sty tu cji. Z atroszczono się o zab ezp ieczen ie ek on om iczn e niższego kleru . N a sk u tek in fla c ji po I w o jn ie św ia to w e j stało się ono bez znaczenia. R ozpraw a sta n o w i za ch ętę do sy n tety czn eg o op racow an ia h istorii d ziesięcin y w in n ych krajach.
D rugi arty k u ł d otyczy czyn szów : A. B l o m e y e r , A u s der C on- silien p ra x is zura ka n o n isch e n Z in $ v e r b o t38. A utor rozw aża opinie k a -
n o n istó w z X III—X IV w. w sp ra w ie u su rarii m a n ifesti, cautio i n ie w ażn ość testa m en tu . N a stęp n ie — w sp raw ie żądania czyn szu z racji za leg a n ia z w y p ła c e n ie m posagu i roszczeń pod n oszon ych przez k o b ie ty z teg o pow odu. C iek aw a jest k a zu isty k a praw na.
4. P r a w o p r o c e s o w e i k a r n e
Z d zied zin y są d o w n ictw a k o ścieln eg o zam ieszczon o w 10 tom ach 8 rozpraw . P oza d w iem a w ię k sz y m i są to raczej m n iejsze prace. Z a słu g u ją jed n ak na w zm ia n k ę. S zersze zn aczen ie dla historii są d o w n i ctw a feu d a ln eg o m a rozpraw a: E. B o s h o f, U ntersu ch u n g en zur K irch e n vo g te i in L o th rin g e n im 10. u n d 11. J a h r h u n d e r t39. J est to
stu d iu m nad ad w ok atu rą k o ścieln ą w G órnej L otaryn gii, w p ro w in cji trew irsk iej. A d w o k a tu ra ta w y w o d z i się z in sty tu c ji hrab stw a i z im m u n itetu k ościeln ego. P o w sta ła w czasach karoliń sk ich . W ok resie ottoń sk im m ia ły b isk u p stw a w o ln y w yb ór ad w ok atów . Z a ła tw ia li oni sp ra w y gospodarcze i strzeg li p raw K ościoła. B y li urzęd n ik am i, k tó rym nadano dobra k o ścieln e. U rząd b y ł dziedziczny. Z czasem a d w o k a ci sta w a li się szlachtą. W X I w . m ia ły ad w o k a tó w także k lasztory. W y stęp o w a li w icea d w o k a ci. O trzy m y w a li oni z len n a m i d om in iu m et
38 Z R G -K A LXVI(1981) 317—335. 38 Z R G -K A LXV(1979) 55— 119.
d efen sio. A d w o k a ci o d b y w a li 3 razy w roku sądy. U d ziela li też p o m ocy p rzeciw opornym . Z nany jest sta tu s p raw n y ad w ok atu ry z 1043 r. A d w o k a ci p ob ierali 1/3 d ochodów sąd ow ych . In n y b ył n ieco typ a d w o k a tu ry k la szto ró w b isk u p ich . W X I w. p o ja w iła się ten d en cja do zastęp ow an ia d zied ziczn ych ad w o k a tó w przez M eier, m ian ow an ych p rzez opata czy prepozyta. O drębną grupę sta n o w ili a d w o k a ci n arzu ca n i przez w ła d zę św ieck ą . S ą d zili oni ró w n ież i p ob ierali 1/3 docho dów . P od k on iec X I w. p o w sta ły spory m ięd zy a d w ok atam i a k la sztoram i. S zło o serv itia , o w icea d w o k a tó w i i. W ładze św ieck ie c h cia ły rozbudow ać tę in sty tu cję. N a to m ia st ze stron y k o ścieln ej r e a lizo w a no E n tvogtu n gsp olitik . S zło o w y e lim in o w a n ie św ieck ich z są d o w n ic tw a. A utor n ie w sp o m in a jed n ak o id each gregoriańskich.
D ru gi w ię k sz y arty k u ł to A. S t e i n s , Der o rdentliche Z ivilp reze ss nach den O ffizia la tssta tu te n — Ein Beitrag zu r G eschichte des g eleh rten Prozesses in D eutschland im, S p ä tm itte la lte r 40. A utor oparł się na 24
sta tu ta ch o fie ja la tó w n iem ieck ich . O m ów ił h isto rię tych sta tu tó w , ich p ow stan ie, w zory, n a k tórych b y ły oparte: u sta w y p a p iesk ie i b isk u pie. O pisał ich treść i styl. P rzed sta w ił procedurę sto so w a n ą w o fi- cjalatach : ogóln e zasad y — k an on iczn e m y śle n ie p raw n icze, p rzep isy o sk racan iu procesu, zasad y d y sp o zy cy jn o ści u sęd ziego i stron oraz zasad a procedury — V erh a n d lu n g sm a x im e, jaw n ość p ostęp ow an ia, u st- ność procesu, zob ow iązan ie do pod aw an ia praw dy i b ezpośredniość. W re szcie om ów ion o zagad n ien ia: w ła ściw o ść rzeczow a i tok zw yczajn ego procesu, p rzygotow an ie, litisco n testa tio i k o n ty n u a cja aż do w yrok u koń cow ego. A rty k u ł m a ch arak ter m ateriałow y.
C iek a w y jest p rzy czy n ek do p o w sta n ia są d o w n ictw a in k w izy cy jn eg o : T. B iih ler-R eim a n n , E nq u ête — In q u esta — I n q u is it io 41. Z aczyna się od rozw ażań z d zied zin y filo lo g ii historycznej: od zn aczen ia fra n cu sk iego en q u ête w język u są d o w y m w X III w. i później. N astęp n ie, w y ja śn ia autor ła ciń sk ie in q u esta (w ulgarne) i in q u isitio (klasyczn e). O m aw ia zn a czen ie ty ch w y ra zó w w historii są d o w n ctw a k o ścieln eg o w X II i X III w. oraz kary w y m ierza n e za herezję, zrów n an ą z rzy m sk im laesio' m a iesta tis. O pisuje u rzędy ścigan ia, b ad an ie przez sę dziego i są d y dla ścig a n ia zabobonów p ogańskich. In n ocen ty III w p ro w a d ził sądy in k w iz y c y jn e p rzeciw h erezji i p rzeciw n a ru szan iu d y scy p lin y k o ścieln ej. W ścig a n iu zaczyn ało się od zasad y a k u za cji — q u iv is e x populo (Jederm ann) i fam a publica.
O góln iejsze zn aczen ie m a k rótk i artyk u ł: M. Ż u r o w s k i , Das R ec h t zu r A b ä n d eru n g eines fe h le r h a fte n R ech tssp ru ch es im m itte la l te rlic h en kanonischen R e c h t42. C hodzi g łó w n ie o ek sk om u n ik i. Po
w zm ian ce o com m unio, do której w ch o d zi czło w ie k przez chrzest, rozw aża autor problem n iep ra w id ło w eg o orzeczen ia o w y stą p ie n iu lub
40 Z R G -K A LIX(1973) 191—262. « Z R G -K A LXI(1975) 53—62. 42 Z R G -K A LXIII(1977) 118— 131.
o w y k lu c z e n iu ze sp ołeczn ości — latae i feren d a e sen ten tia e. N ap ra w ie n ie b łęd u jest n ak azem sp ra w ied liw o ści. A utor om aw ia d alej od w o ła n ia się do sy n o d ó w i in n e sposoby n a p ra w ien ia w yrok ów , w y d a w a n ych przez p o p rzed n ik ów i przez danego zw ierzch n ika. Idzie o zab ez p iecze n ie dobra duchow ego. W yroki d otyczące tego dobra, a zw łaszcza w sp raw ach m a łżeń sk ich n ie przechodzą n ig d y w stan rzeczy osąd zo nej. Ze w zg lęd u na p ericu lu m anim arum n ie jest ograniczona m o żli w o ść ich zm iany.
P om ijając a rty k u ły d otyczące zagad n ień szczeg ó ło w y ch z X IV i X V w . za sy g n a lizu jem y o 2 rozpraw ach od n oszących się do S y g n a tu ry A p o sto lsk iej. N a p isa ł je R. P u z a. P ierw szy : R esc rip tu m u n d com m issio — Die E n tste h u n g der Sig n a tu ra iu stitia e im 16. u n d 17. J a h r h u n d e r t43.
A utor o m aw ia in s ty tu c ję com m issio, p o w sta n ie S y g n a tu ry iu stitia e, zło żonej z k a rd y n a łó w i referen d arzy, w ła d zę p refek ta oraz op in ie a u to rów tra k ta tó w i zbiorów form u ł w X V I i X V II w. Z a sta n a w ia się nad ch a rak terem p raw n ym resk ry p tó w i o rzeczn ictw em Sygn atu ry. W y ja śn ia pojęcia: com m issio, brew e, resk ry p t i sty l Sygn atu ry.
D ru gi arty k u ł tegoż autora: Sig n a tu ra iu stitia e u n d com m issio — E in B eitrag z u m P rezessgang an der rbm ischen K urie in der N e u z e it44
o m a w ia w szczęcie procesu za p o śred n ictw em com m issio i w ła d zę w ła śc iw ą do u d ziela n ia tejże com m issio dla R oty R zym sk iej. A utor om a w ia p rzek a zy w a n ie sp raw R ocie od X V w. do 1816 r., k ied y to z n ie siono są d o w n ictw o zlecen ia w p a ń stw ie k o ścieln y m . P rocedurę p rze k a z y w a n ia u reg u lo w a ł S y k stu s IV i A lek sa n d er VI. C zytam y o po jęciu co m m issio w e d łu g różnych autorów , o reg u ła ch p rzek azyw an ia spraw , o referen d arzach , o p rzygotow an iu com m issio, o syg n o w a n iu jej przez p refek ta S y g n a tu ry , o reg en sie k a n cela rii i o u ży w a n y ch fo r m u łach . G dy id zie o ju ry sd y k cję S y g n a tu ry , p rak tyczn ie m oże być n o v a a u d ien tia in in d efin itu m . Z aw sze jest jednak prout in iure. D o p u szczan e są sk argi o n iew a żn o ść z w y łą c z e n ie m 3 ty tu łó w : brak ju rysd yk cji, brak m an d atu i brak cytacji. S yg n a tu ra sp ełn ia też czy n n o ś c i k asacyjn e. P o w sta ła ona, gd y n ie było jeszcze p odziału w ła d z i są d ó w nad a k ta m i a d m in istracyjn ym i. R ota ro zw in ęła procedurę com m i ssio. O b ow iązyw ało adagium : causa se m e l R otalis — sem p er R otalis. W 3 d odatkach zam ieszczon o różne ty p y com m issio.
Z h isto rii p raw a k arn ego zam ieszczon o tylk o jed en n ie w ie lk i ale c ie k a w y artyk u ł: M. Ż u r o w s k i , Die E rstrecku n g der S tra fsa n k tio n a u f n ic h t schuldige P ersonen nach der L eh re der D ek retiste n un d D e k r e ta lis te n 45. W e w stęp ie w y licza autor różne m ożliw ości karania
osób zw ią za n y ch z p rzestępcą. N a stęp n ie sta w ia p ytan ie, czy m ogą być ukarane osob y n ie w in n e . W y ja śn ia adagium : bez w in y a le n ie bez przyczyn y. T ak ie k a ra n ie z pow odu „p rzyczyn y” od n osi się do rodziców ,
43 Z R G -K A LXVI(1980) 354— 370. 44 Z R G -K A LXIV(1978) 95— 115. 45 Z R G -K A LIX.{1973) 175— 190.
