Pryzmat : Pismo Informacyjne Politechniki Wrocławskiej. Marzec 2006, nr 200

(1)

(2)

nr 200

2

marzec 2006

₃

� � ��

��

S

T

R

O

N

Y

P

W

R

P

O

C

H

I

Ń

S

K

U

(3)

17 i 18 marca odbywała się w auli Col-legium Novum Uniwersytetu Jagiellońskie-go konferencja „Model awansu naukoweJagiellońskie-go w Polsce”. Jej organizator – przewodniczą-cy powołanego przez KRASP Zespołu ds. Opracowania Modelu Awansu Naukowego w Polsce prof. Franciszek Ziejka – podkre-śla, że jest to początek dyskusji na temat modelu awansu naukowego. Trzy sesje refe-ratów, z których każda kończyła się podsu-mowującą dyskusją, zgromadziły znanych i cenionych prelegentów. Czwarta sesja mia-ła charakter dyskusji panelowej z udziałem członków zespołu kierowanego przez prof. Ziejkę i zaproszonych gości.

Początek debaty stanowiły wystąpie-nia prof. dr. hab. Michała Szulczewskiego z Rady Nauki przy MEiN (Drogi kariery

w perspektywie zmian systemu badań na-ukowych), prof. dr. hab. Ryszarda

Tadeu-siewicza (AGH) (Kariera jako cel czy jako

skutek pracy naukowej) i prof. dr hab.

Tade-usza Marka (UJ) (System awansu

naukowe-go a realizacja celów polityki naukowej).

Podczas II sesji głos zabrał prof. dr hab. Marek Chmielewski (PAN Warszawa), któ-ry postawił kwestię Czy mobilność kadktó-ry

jest warunkiem rozwoju nauki w Polsce?

Prof. dr hab. Tomasz Łuczak (UAM) zgło-sił Kilka uwag o nauce w Polsce, prof. dr hab. Marzenna A. Weresa (AGH) omówiła temat Kariera akademicka w naukach

eko-nomicznych, prof. dr hab. Zdzisław Latajka

(UWr) analizował Czynniki wpływające na

efektywność studiów doktoranckich, a prof.

dr hab. Małgorzata Dąbrowa-Szefler (UW) – Model kształcenia doktorantów w

prakty-ce – w świetle badań ankietowych.

Trzecia sesja obejmowała wystąpienia: prof. dr hab. Liliany Sikorskiej (UAM) – Co dalej młody doktorze? Czyli o

karie-rze naukowej po doktoracie, mgra Michała

Ochwata (UJ) – Studia doktoranckie jako

pierwszy stopień awansu naukowego, prof.

dr hab. Ewy Chmieleckiej (SGH) –

Wielo-etatowość i jej skutki dla kariery nauko-wej; sytuacja w Polsce, rozwiązania w nie-których krajach europejskich, mgr Anny

Tracz (PWr) – Ochrona wiedzy warunkiem

awansu naukowego doktoranta oraz mgra

Rafała Ruzika (PW) – Studia doktoranckie

w świetle Europejskiej Karty Naukowca.

„W sumie uzyskaliśmy bogaty materiał do

przemyśleń, który zostanie zaprezentowany w specjalnej publikacji. Ukaże się ona przy-puszczalnie w maju. W oparciu o ten materiał poszerzymy dyskusję, która powinna dopro-wadzić do wykreowania koncepcji mode-lu kariery.” – mówi prof. Franciszek Ziejka.

– „Oczywiście uwidoczniły się różne

stanowi-ska. Wśród naukowców są zwolennicy

wydłu-Zespół

ds. opracowania

modelu kariery

akademickiej w Polsce:

prof. Franciszek Ziejka – przewodniczący,

prof. Osman Achmatowicz, prof. Andrzej Koźmiński, prof. Grzegorz Kurzyński, prof. Janusz Lipkowski, dr Krzysztof Pawłowski, dr inż. Wojciech Pillich, prof. Henryk Samsonowicz, prof. Piotr Sztompka, prof. January Weiner, prof. Piotr Węgleński, prof. Jerzy Woźnicki

Jaka kariera

akademicka?

Zaleca:

1. Ujednolicenie we wszystkich pionach naukowych stopni i stanowisk: stopnio-wi doktora odpostopnio-wiadałoby stanostopnio-wisko adiunkta, stopniowi docenta stanowisko profesora nadzwyczajnego, a tytułowi profesora stanowisko profesora zwy-czajnego.

2. Wprowadzenie reguły, że uzyskiwanie stanowiska w zasadzie możliwe tylko po wygranym konkursie prowadzonym poza macierzystą jednostką.

3. Zatrudnienia asystentów, adiunktów, profesorów nadzwyczajnych tylko na czas określony (profesorowie zwyczajni powinni być zatrudniani na stałe). 4. Stopień docenta można uzyskać w sposób

specyficzny dla poszczególnych dyscyplin. (Nie wyłącznie na podstawie habilitacji, ale

też w oparciu o dorobek, o rozmowę kwa-lifikacyjną. W naukach humanistycznych przewód nie może być prowadzony przed własną radą wydziału.)

5. Tytuł profesora nadaje się w oparciu o wyniki ankiety rozesłanej do wybranych specjalistów, także do uczonych zagra-nicznych.

6. Utrzymanie zasady: asystentura do 5 lat, adiunktura do 7 lat.

7. Utrzymanie Centralnej Komisji ds. Ty-tułu i Stopni uprawnionej do sprawdza-nia

a) przewodów dotyczących nadania tytułu profesora,

b) procedur dotyczących uzyskania stopnia docenta,

c) wyrywkowej kontroli przewodów doktorskich.

Prof. Henryk Samsonowicz zwięźle okreslił

„Propozycje zmian w zakresie

uzyskiwania stopni i stanowisk naukowych”

żania kariery, inni chcieliby wyeliminować habilitacje. Naszym priorytetem jest jakość kadry naukowej w Polsce. Nie chcielibyśmy mieć na sumieniu kolejnych marcowych czy listopadowych docentów.”

Organizatorzy dyskusji mają nadzieję, że do końca roku kalendarzowego uda się wy-pracować rozwiązania, które znajdą odbicie w nowych przepisach.

Poniżej zamieszczamy skróty niektó-rych wystąpień.

Prof. Franciszek Ziejka – przewodniczący Zespołu ds. Opracowania Modelu Awansu Naukowego w Polsce.

(4)

Pismo Informacyjne Politechniki Wrocławskiej

Politechnika Wrocławska,

Wybrzeże Wyspiańskiego 27, 50-370 Wrocław Skład redakcji: Maria Kisza (red.nacz.), Adam Kisielnicki,

Andrzej Kulik, Maria Lewowska, Krystyna Malkiewicz Redakcja mieści się w bud D-5, pok. 7

tel. 320-22-89 (red.nacz.), 320-21-17, 320-40-67, telefax 320-27-63 e-mail: pryzmat@pwr.wroc.pl, http://pryzmat.pwr.wroc.pl Redakcja techniczna: Adam Kisielnicki, DTP: Artur Rybak Druk: Drukarnia Oficyny Wydawniczej PWr • Nakład 1.700 egz.

Fot. K. Mazur

Szanowni Państwo,

Trzymają Państwo w ręku dwusetny numer „Pryzmatu”. Pismo pod obecną redakcją ukazuje się już prawie 13 lat. Trzeba przyznać, że zaczerniliśmy przez ten czas straszne ilości papieru. Na jubileusz postanowiliśmy uraczyć naszych Czytelników modnym tematem, czy-li dyskusją o modelu kariery akademickiej. Prof. Franciszek Ziejka oświadczył, że wie, jaki będzie finał tej dyskusji, ...ale nie powie!

My – wręcz przeciwnie: nie wiemy, ale powiemy. Przywrócony zostanie stopień docenta, a liczba tytułów profesorskich wzrośnie do trzech. Byłoby to wyjście naprzeciw tym uczestnikom debaty, którzy uważają, że najgorszym nieszczęściem jest brak szczebli, na które można awansować.

Powracamy też – i to nie po raz ostatni – do tematu programu IP Socrates na PWr. Doprawdy można czuć satysfakcję, że uczel-nia ma tak utalentowanych i chętnych do pracy ludzi. Organizato-rzy tego szkolenia okazali się świetnymi ambasadorami Politech-niki i kraju. Z pewnością ich wkład pracy zaowocuje przy innych podejmowanych inicjatywach.

Chcemy też zachęcić Państwa do lektury o niewielkim, lecz po-wszechnie znanym obiekcie uczelni, czyli tzw. „zielonym domku”, o za-kończonych Wrocławskich Targach Książki Naukowej i o planach in-westycyjnych, z jakich zwierzały się rektorom władze naszego miasta. Ponadto życzymy Państwu WSZYSTKIEGO NAJLEPSZEGO Z OKAZJI NADCHODZACYCH ŚWIĄT WIELKANOCNYCH. Niech przyniosą szczęście, radość i nadzieję.

Redakcja

200 numer PRYZMATU

W numerze

Spis treści

Model kariery akademickiej

Jaka kariera akademicka? ...3

Propozycje zmian w zakresie uzyskiwania stopni i stanowisk naukowych ...3

Jak powinna wyglądać kariera naukowa?...5

Wstępne propozycje w sprawie nowych rozwiązań dotyczących ścieżki kariery naukowej ...6

Kariera jako cel czy jako skutek pracy naukowej...6

O karierze akademickiej...7

Czy mobilność kadry jest warunkiem rozwoju nauki w Polsce?...9

Kariera akademicka w naukach ekonomicznych ...10

Kilka uwag o nauce w Polsce ...11

Uwagi na temat modelu kariery akademickiej Polsce...11

Ochrona wiedzy warunkiem awansu naukowego doktoranta ...12

Wyższe szkolnictwo artystyczne ...13

O racjonalny model awansu naukowego ...13

Z prac ciał kolegialnych

Wspierajmy edukację techniczną...15

VII posiedzenieSenatu...16

Posiedzenie KRUWiO...18

Model kariery i status doktoranta...20

Informacje

Wyjaśnienia Ministerstwa Edukacji i Nauki ...21

Wspomnienie

Profesor Zdzisław Bubnicki...22

Współpraca z zagranicą

Modelowa współpraca ...23

Drugi dyplom z INSA?...24

Nauka i badania

Stypendyści FNP...25

Spotkanie praktyków przetwórstwa tworzyw sztucznych...40

Targi książki

Coś pięknego. I niedrogo...28

Dydaktyka

Drzwi lekko uchylone ...31

Otwarcie europejskich studiów ...32

Przemysł silnikowy w Polsce ...35

Popularyzacja nauki

Pasaże naukowe i interaktywne pokazy, czyli IX edycja Dolnośląskiego Festiwalu Nauki ...38

Rozmaitości

Minisumo po raz trzeci...40

Historia zielonego domku...41

Ambasador Zrównoważonego Rozwoju ...44

Po wyborach w NSZZ „Solidarność” przy PWr ...45

Coś do czytania

Filozofia i wszechświat. Wybór pism...46

(5)

Słowo „kariera” ma dla mnie wydźwięk pejoratywny, gdyż kojarzy się raczej z osią-gnięciem statusu zawodowego, które nie-koniecznie wiąże się z osiągnięciem sukce-su naukowego. Można np. mieć tak zwane szerokie plecy, koneksje rodzinne lub to-warzyskie. Niestety o takim modelu kariery każdy wielokrotnie słyszał. Trudno mi po-wiedzieć, jak często to się zdarza w naszym kraju, lecz według opinii wielu znajomych sytuacja taka nie należy do rzadkości.

Wyobraźmy sobie młodego naukowca, który obronił doktorat w wieku 27 lat (za-ledwie kilka miesięcy po uzyskaniu dyplo-mu ukończenia studiów), habilitację zakoń-czył w wieku 30 lat, a przed 35 rokiem życia uzyskał tytuł profesora. Według wielu kryte-riów osiągnął sukces zawodowy i niejedno-krotnie słyszał wypowiadane po cichu sło-wa: „ten to ma szerokie plecy”. Nawet jego żona często dziwi się, jak mu się to wszyst-ko udało. No właśnie, udało mu się. Uda-ło mu się przede wszystkim to, że trafił do świetnego zespołu, w którym spotkała się grupka prawdziwych zapaleńców, umiejęt-nie prowadzona przez człowieka, który bę-dąc wybitnym naukowcem przez wiele lat musiał przebijać się przez blokowane etapy kariery naukowej. Przez wiele lat nie mógł wyjechać za granicę do dobrego ośrodka naukowego, bo pochodził ze „złej” rodzi-ny, inteligenckiej i patriotycznej. Mógłby się odgrywać na kolejnych pokoleniach naukowców za swoje trudności, frustra-cje, chwile załamania. Być może jednak właśnie to „złe” pochodzenie każe mu te-raz postępować inaczej. Wszyscy w opi-sywanym zespole, od samego początku pracy naukowej, mieli ogromną wolność i samodzielność w podejmowaniu proble-mów badawczych, pod jednym jednakże warunkiem – nie można się zajmować ba-nalnymi problemami. Wszystko, co robili, miało być ambitne i miało mieć cel. Ponie-waż zajmowali się poszukiwaniem nowych sposobów leczenia nowotworów, celem tym jest próba niesienia pomocy ludziom cier-piącym z powodu tych budzących trwogę chorób. Jednocześnie ów „szef” nieustannie dbał o to, aby jego pracownicy byli w porę wynagradzani za osiągnięcia i sukcesy

na-ukowe. Pilnował wszystkich nagród i sty-pendiów, o które mógłby dla nich wystąpić, wysyłał na szkolenia zagraniczne do naj-lepszych ośrodków naukowych na świecie, pomagał w pisaniu grantów i uczył zdoby-wania funduszy na badania, wreszcie dbał o błyskawiczny rozwój owej kariery nauko-wej. Podczas pisania rozprawy doktorskiej profesor już myślał o ich habilitacji, gdy ta już była na ukończeniu, rozmawiał o profe-surze. Spośród pięciu pracowników nauko-wych w zakładzie trzej to już profesorowie, jeden kończy pisanie rozprawy habilitacyj-nej, a piąty intensywnie nad nią pracuje. Ciekawe, czy ktokolwiek uwierzy, że ta sytuacja jest prawdziwa?

Kariera naukowa powinna właśnie tak wyglądać. Profesor, promotor czy też opie-kun naukowy powinien dołożyć wszelkich starań, aby jego podopieczni nie musieli się martwić jakimiś układami, koneksja-mi, załatwianiem spraw na skróty. Mło-dym ludziom należy dać absolutną swobo-dę w wyborze zainteresowań naukowych, nie ograniczać ich, stwarzać im komforto-we warunki pracy.

Co zatem należy zrobić, aby opisana przeze mnie sytuacja zdarzała się częściej? Jestem oczywiście świadomy, że z reguły tak nie jest. W naszej nauce zazwyczaj jest wprost przeciwnie. Kierownik zakładu wi-dząc, że ma w zespole zdolnego, charyzma-tycznego i lubianego przez kolegów młode-go człowieka, dokłada wszelkich starań, aby mu przeszkodzić w rozwoju kariery nauko-wej. Zleca mu wykonywanie bezsensow-nych analiz, obładowuje go nadmiarem dy-daktyki, zniechęca do pracy twórczej. Wielu młodych adeptów nauki odchodzi, niektórzy zaciskają zęby i po zrobieniu doktoratu wy-jeżdżają za granicę. Co zrobić, aby wśród nas było więcej prawdziwych profesorów, przejętych swoją rolą i wypełniających po-wierzoną im misję? Mam wrażenie, że żad-ne reformy do tego nie doprowadzą. Toczo-na od lat dyskusja dotycząca utrzymania lub zniesienia habilitacji niewiele zmieni. Uwa-żam jednak, że habilitacja nie jest potrzeb-na. To jest kolejny etap, który umożliwia utrzymanie właśnie patologicznej sytuacji

w naszej nauce, bo przede wszystkim jest to kolejny etap, który zależy od kierowni-ka zakładu lub od sympatii Rady Wydziału, członków CK. Każdy układ zależności ka-riery naukowej od humoru, nastroju, sym-patii promotora jest zwykłym stręczyciel-stwem. Nie przekonuje mnie argument, że habilitacja jest potrzebna, bo poziom dok-toratów jest zbyt słaby. Należy podnieść po-ziom doktoratów. Nawet jeśli jednak się to nie uda (bo jak to zrobić?), to przecież awans z tytułu doktora na profesora powinien być rezultatem prawdziwych osiągnięć nauko-wych. No właśnie, jest to tytuł naukowy, niewynikający z liczby przepracowanych lat, czyli – jak to się często mówi – dojrza-łości kandydata. Zbyt często okazuje się, iż ci kandydaci są już po prostu przejrzali. Mierny doktorat nie da gwarancji dalszego rozwoju kariery naukowej. Przynajmniej nie powinien dać. Z pewnością będą nad-użycia. Na wielu, nawet najlepszych, uczel-niach wypromowani zostaną przeciętni pro-fesorowie. Ale to będzie tylko powód do wstydu dla tych „profesorów” oraz uczelni, które ich wypromowały. Dlatego wszystkie etapy kariery naukowej powinny być jaw-ne. Doktoraty, wraz z recenzjami podpisa-nymi przez recenzentów, powinny być pu-blikowane i powszechnie dostępne. Decyzje o nadaniu tytułu profesora też powinny być opatrzone publicznie dostępnym uzasadnie-niem. Konkursy na wszystkie stanowiska na wyższych uczelniach powinny być otwarte, a informacje o nich powinny być z dużym wyprzedzeniem ogłaszane. Wyniki tych konkursów, z podaniem nazwisk i dorob-ku kandydatów, również.

Przypuszczam, że nie da się uregulo-wać wszystkiego przepisami. Nie przepisy czynią nas bohaterami codziennego życia. Moja mama zawsze powtarzała mi „synku, mało gadaj, dużo rób” i to chyba powinna być wskazówka dla wszystkich robiących karierę naukową.

Jakub Gołąb

Jak powinna wyglądać

kariera naukowa?

(6)

„Przestaje być korzystne dla rozwoju

na-uki polskiej utrzymywanie habilitacji jako stopnia naukowego. Nie oznacza to jednak, iż należy wyeliminować habilitację ze ścież-ki kariery pracownika naukowego.” – oto

nowatorska myśl zawarta w wystąpieniu prof. dr hab. Jerzego Woźnickiego.

Po obszernym zestawieniu form zatrud-nienia poszczególnych nauczycieli akade-mickich i głównych przepisów określają-cych ich sytuację wynikającą ze stosunku pracy, prof. Woźnicki omówił założenia ide-owe i przesłanki zmian dotyczące ścieżki kariery naukowej. Są to: spójność i szcze-blowość [chodzi tu chyba o hierarchiczność

gremiów decydujących o awansach, bo au-tor mówi o „pogodzeniu zasady utrzymania uprawnień organu centralnego jako organu nadzorującego i regulacyjnego z kompeten-cjami decyzyjnymi w odniesieniu do konkret-nych spraw na szczeblu lokalnym” – red.]

procesu awansów naukowych, uproszczenie systemu tych awansów, odmłodzenie kadry, wprowadzenie procedur ankietyzacji i inter-nacjonalizacji przy ocenie dorobku pracow-nika oraz jawność dorobku.

Wstępne propozycje zmian obejmują: – zachowanie struktury stanowisk i

wy-magań kwalifikacyjnych wymienionych w Prawie o szkolnictwie wyższym [mimo braku habilitacji??],

– utrzymanie tytułu profesora,

– zniesienie habilitacji przy zwiększeniu rangi doktoratu,

– przekształcenie habilitacji w procedurę oceny dorobku naukowego kandydata według centralnie określonych kryte-riów. Pozytywny rezultat umożliwiałby ubieganie się przez doktora o stanowisko profesora nadzwyczajnego bez zgody Centralnej Komisji (inną drogą dojścia do stanowiska profesora nadzwyczajne-go byłoby uzyskanie pozytywnej opinii CK). Spełnienie ww. kryteriów i warun-ków nie dawałoby podstaw do ubiegania się o tytuł profesora.

– zachowanie Centralnej Komisji, przy czym jej członkowie byliby wybierani w innym trybie i na ograniczoną ilość kadencji.

Nowy system powinien zapewnić • kontrolę (rozumianą chyba jako

równowagę „czynników centralnych i lokalnych” z zaleceniem „korzystania z doświadczeń amerykańskich i brytyj-skich”).

• autonomię uczelni (szczegółowy aspekt: ze względu na prawa habilita-cyjne rad naukowych Centralna Komi-sja nie powinna mieć bezpośredniego wpływu na drogę kariery naukowej pracownika z wyjątkiem wymogu pozytywnej opinii dla zatrudnienia doktora bez habilitacji na stanowisku profesora nadzwyczajnego, a także procedur wnioskowania o nadanie ty-tułu profesora).

• stabilizację systemu (Gwarantem stabilności powinno być nadawanie tytułu profesora przez prezydenta RP. Uzasadniałoby to też stan spoczynku zamiast emerytury dla profesorów ty-tularnych.)

• internacjonalizację (udział zagranicz-nych naukowców w procedurach oceny dorobku naukowego pracownika; tak rozumiana postulowana ankietyzacja

międzynarodowa powinna towarzyszyć obligatoryjnej ankietyzacji wśród krajo-wych naukowców.)

• selekcję (innowacją jest postulat jawno-ści dorobku naukowego)

• transparentność (?? – „dzięki jawno-ści i przejrzystojawno-ści zapewniony byłyby bardziej obiektywny charakter systemu awansów naukowych”)

• spójność (z wprowadzonym w nowej ustawie systemem stanowisk).

Nieodłącznym elementem pracy badaw-czej, której poświęca się obecnie coraz wię-cej ludzi, jest kariera naukowa. Pozornie nie ma w tym nic niezwykłego, bo proces awan-sowania i uzyskiwania coraz większego pre-stiżu zawodowego jest nieodłącznie związa-ny z każdym rodzajem aktywności. Jednak w polskiej nauce sytuacja jest o tyle wyjąt-kowa, że towarzyszy temu cały rozbudo-wany system stopni i tytułów naukowych, zgodny z akademicką tradycją i wyraziście denotujący różnice osiągnięć oraz kwalifika-cji, ale wywierający także dodatkową presję Prof. dr hab. Jerzy Woźnicki

„Wstępne propozycje

w sprawie nowych rozwiązań

dotyczących ścieżki kariery naukowej”

na zaangażowanych w naukę ludzi – wła-śnie w kierunku „robienia kariery”. Stąd na wszystkich uczelniach (oraz w innych pla-cówkach naukowych) i wszystkich szcze-blach naukowej hierarchii obserwuje się dwa rodzaje motywacji i dwa rodzaje dro-gowskazów w wybieraniu obszarów i kie-runków działalności badawczej.

Z jednej strony wybór tematów wych jest motywowany walorami nauko-wymi podejmowanych zagadnień, możli-wością znalezienia odpowiedzi na ważne pytania lub otwierającymi się

perspekty-wami. W dziedzinach nauk stosowanych może dodatkowo chodzić o jakieś aspek-ty pozanaukowe, na przykład badania nie-zbędne dla rozwoju gospodarczego, spo-łecznego, politycznego itp. Takie badania przynoszą pożytek całej nauce, rozwijają cy-wilizację, służą dobru Ludzkości – ale czę-sto nie wiążą się z „robieniem kariery”, bo wiele osiągnięć i dokonań zostaje właści-wie ocenionych i docenionych dopiero po latach, nierzadko po śmierci ambitnego, ale niedocenianego przez sobie współcze-snych badacza.

Z drugiej strony mamy do czynienia z badaniami, dla których główną motywa-cją jest chęć awansu naukowego. Towarzy-szy temu poszukiwanie tematów, które roz-wiązują wprawdzie problemy banalne albo przyczynkarskie, jednak gwarantują łatwe i szybkie osiągnięcie pozytywnych wyników. Proponując tematy doktorantom zawsze sty-kam się z pytaniami typu „ale czy to się da zrobić w ciągu jednego roku, bo ja nie zamie-Ryszard Tadeusiewicz

Kariera jako cel czy

jako skutek pracy naukowej

(7)

rzam dłużej odwlekać początku działalności zawodowej”. Coraz częściej też pojawiają się u mnie koledzy wypytujący o tematy badań, które mogą szybko i skutecznie doprowadzić do habilitacji „bo Radzie Wydziału pilnie po-trzeba kolejnego samodzielnego pracownika, żeby uruchomić studia w zakresie informa-tyki”. Tymczasem w prawdziwie ambitnych zadaniach naukowych gwarancji takiej nie ma się niejako z definicji, bo każde niebanal-ne zadanie naukowe wiąże się nieodmiennie z nieprzewidywalnym wynikiem badań, zaś czas potrzebny do zgromadzenia wymaga-nych dowodów naukowych na rzecz określo-nej tezy jest też nieprzewidywalny, bo Przyroda zazdrośnie kryje swo-je taswo-jemnice. Dlatego w pościgu za karierą naukową mierzoną łańcusz-kiem kolejno zdobywanych stopni naukowych często poświęca się te-maty ambitne i ważne naukowo re-zerwując swój czas i talent wyłącznie dla tematów „dysertabilnych”, co w codzien-nej praktyce oznacza tematy lubiane przez prominentnych przedstawicieli różnych ciał opiniodawczych. Podobne kompromi-sy pomiędzy ambicjami badacza a pragma-tycznym nastawieniem na sukces wiążą się z chorobliwą pogonią za liczbą uzyskiwa-nych punktów za publikacje. W wyniku tego podejmuje się badania „pod” określo-ne czasopisma, koniecznie z „Listy Filadel-fijskiej”, bo ostatnio nikt nie pyta o to, czy artykuł był mądry, tylko gdzie został

opu-„Ostatnio nikt nie pyta o to,

czy artykuł był mądry,

tylko gdzie został opublikowany”

blikowany. Takie badania nie pomnażają na ogół w znaczący sposób intelektualnego bo-gactwa Ludzkości, gwarantują jednak takim kunktatorskim badaczom szybką i bezkon-fliktową karierę naukową.

W sferze oceny moralnej omówionych wyżej dwóch postaw badawczych nie mamy oczywiście żadnych wątpliwości. Wszyscy wiedzą, że do prawdziwego rozwoju nauki, a w rezultacie do rozwoju Kultury i Cywi-lizacji, przyczyniają się głównie badania podejmowane zgodnie z pierwszym z wy-mienionych modeli motywacji. Natomiast karierę naukową robią zwykle ci, którzy

hołdują drugiemu z rozważanych modeli. Dlatego gdy czytam lub słucham o „mo-delu kariery naukowej”, mam zawsze mie-szane uczucia.

Na szczęście postawy naukowego kon-formizmu i kunktatorstwa nie są aż tak bar-dzo rozpowszechnione, jak tego by pragnęli zwolennicy parametrycznych ocen w Mini-sterstwie Edukacji i Nauki. Mimo fetyszy-zowania punktów, „impact-factorów”, listy filadelfijskiej i innych pozamerytorycznych ocen w nauce – jest wciąż bardzo wielu

ta-kich naukowców, którzy uprawiając swój zawód i realizując swą misję odwołują się głównie (a czasem nawet wyłącznie) do na-ukotwórczych motywacji. Dlatego główny nurt rozwojowy nauki polskiej jest zdro-wy, a zasób ważnych faktów ustalonych na-ukowo jest stale skutecznie zasilany. Jed-nak warto się zastanowić, co należy zrobić, aby zdrowy i uświęcony tradycją system awansów naukowych nie skłaniał do ta-kich działań pseudonaukowych i wynika-jących z nich karier badaczy, którzy wy-szukując i rozwijając „modne” dyscypliny naukowe – nie przyczyniają się istocie do rozwoju wiedzy jako takiej ani pro-fesjonalnych zastosowań wyników naukowych w gospodarce.

W referacie autor przedyskuto-wał związki, jakie dają się prze-śledzić w dwóch wzajemnie od-działujących, ale strukturalnie przeciwstawnych obszarach: w szarze modeli karier naukowych oraz w ob-szarze modeli rozwoju nauki jako takiej. Po-kazał, jak postępujące zbiurokratyzowanie i zurzędniczenie zarządzania nauką, wyzna-czone szlakiem od pierwszego, historycz-nego, kompetentnego i odważnego Komi-tetu Badań Naukowych do zetatyzowanego i sformalizowanego Ministerstwa Edukacji i Nauki wraz z pozbawioną rzeczywistych kompetencji decyzyjnych Radą Nauki – prowadziło od modelu kariery dla nauki do modelu kariery za pomocą nauki.

reprezentuje nauki ścisłe. Jego wnioski mają jednak zastosowanie do wszystkich nauk eksperymentalnych. Jest on zwolen-nikiem zachowania stopnia doktora habi-litowanego i tytułu profesora, a szansę na przyspieszenie kariery widzi w lepszym wy-pełnieniu przez uczelnie dwóch podstawo-wych zadań, którymi są: stwarzanie mło-dym pracownikom dogodnych warunków do twórczej pracy i rozwoju naukowego oraz wnikliwa selekcja kandydatów (kon-kursy) i zdecydowane eliminowanie osób niespełniających oczekiwań (zatrudnienie na czas określony).

Odejście od tych zasad grozi starzeniem się kadry i frustracją zainteresowanych. Za-trudnienie na stałe może mieć miejsce tylko w przypadku osób, i to nie od razu

wszyst-kich, które osiągnęły najwyższy – trzeci etap rozwoju, czyli profesorów.

Przebycie Ietapu (asystentura, stu-dia doktoranckie) powinno dawać stopień doktora nauk, a II etapu – doktora habili-towanego. III etap wymaga od pracownika umiejętności wskazywania młodszym pra-cownikom ważkich tematów badawczych, kierowania ich pracą, kierowania w zakresie naukowym i organizacyjnym pracą zespo-łu badawczego, a także umiejętności opra-cowywania podsumowań wyników na-ukowych i przygotowywania opracowań dydaktycznych.

Autor uważa, że ze względu na maso-wość doktoratów ich obrona powinna się od-bywać nie publicznie, a przed komisją rady wydziału (naukowej). Zlikwiduje to

jedno-cześnie problem pisania rozprawy w innym niż polski języku.

Przyjęcie na studia doktoranckie jest pierwszą z wielu faz selekcji potencjal-nych pracowników nauki (choć kształci się też kadry dla wielu innych instytucji). Drugi etap jest najważniejszy w karierze akademickiej. By można go było przebyć w rozsądnie krótkim czasie, konieczne jest Prof. Osman Achmatowicz piszący o

„Karierze akademickiej”

(8)

stworzenie warunków do staży naukowych krajowych i zagranicznych oraz systemu stypendialnego (środki będące w dyspozy-cji uczelni, lub lepiej –z zewnętrznych źró-deł). Konkurencja w ubieganiu się o gran-ty badawcze byłaby kolejnym środkiem selekcji. Najszybszym rozwiązaniem było-by przebyło-bycie tego etapu jako stypendysta. Dopiero uzyskanie stopnia doktora habili-towanego byłoby podstawą do zatrudnienia w drodze konkursu na stanowisko nauko-wo-dydaktyczne na uczelni [docent? pro-fesor pomocniczy?].

Wymagania stawiane kandydatowi do tytułu profesora są dobrze znane. Rzeczy-wista praktyka w różnych dziedzinach jest zróżnicowania. Mam na myśli nie różnice w charakterze czy rodzaju wymagań, ale dotyczące poziomu i znaczenia osiągnięć naukowych oraz osiągnięć w dydaktyce i w kierowaniu pracą badawczą.

Tabela 1 pokazuje tempo rozwoju pra-cownika naukowego. Szybkość awansu za-leży od indywidualnych predyspozycji, ale i od warunków pracy.

Tabela 1. Droga rozwoju pracownika naukowego wiek początkowy lata etap czas trwania lata wiek po zakończeniu lata 6 szkoła średnia 12 18 18 studia wyższe 4 (5) 22 (23)

22 (23) studia doktoranckie, _{przygotowanie rozprawy; dr nauk} 4 (5-6) 26 (28-29) 26 (28-29) staż naukowy: krajowy lub zagraniczny 2 28 (30-31) 28 (30-31) własny projekt badawczy habilitacja; _{dr habilitowany} 4 (5-6) 32 (35-37) 32 (35-37) kierowanie pracą badawczą, _{promowanie doktorów; profesor} 6 (7-8) 38 (42-45)

Zatrudnienie na każde stanowisko na-stępuje w drodze konkursu na czas określo-ny. Zatrudnienie na czas nieokreślony może (nie musi) mieć miejsce w przypadku sta-nowiska profesora nadzwyczajnego. Okre-sy zatrudnienia muszą być sprecyzowane. Uczestnik studiów doktoranckich jest roz-liczany z postępów co rok.

Dlaczego stopień doktora habilito-wanego, tytuł profesora oraz Central-na Komisja ds. Stopni i Tytułów są po-trzebne?

Habilitacja jest najważniejszym etapem na drodze rozwoju pracownika naukowe-go. Daje mu uprawnienia do samodziel-nej pracy naukowej i dydaktyczsamodziel-nej, kształ-cenia młodej kadry; jest więc ważna dla jego studentów i wychowanków. Powie-rzenie tej odpowiedzialności musi być na-stępstwem kompetentnej, rzetelnej oceny kwalifikacji kandydata. Forma oceny pra-cownika nie jest istotna. Natomiast decy-dujące znaczenie ma: kto, jak, na jakich

cie. Jak to możliwe? Czy mechaniczne prze-jęcie tego systemu spowoduje sanację szkol-nictwa wyższego i nauki w Polsce?

W USA absolwent studiów wyższych, odpowiednik naszego magistra, podejmuje studia doktoranckie na ogół na innej uczel-ni uczel-niż ta, na której uzyskał dyplom. Po dok-toracie może ubiegać się o staż podoktorski, ale na jeszcze innym uniwersytecie. Jeśli ma ambicje pracy akademickiej, po stażu przy-stępuje do konkursu – na kolejnej uczelni. Żeby zostać assistant professor, musi speł-niać warunki mniej więcej takie, jakie sta-wia się w Polsce kandydatowi do stopnia doktora habilitowanego. Różnica w tym, że w USA jest to rzeczywisty konkurs. Nawet bardzo dobry kandydat może nie dostać sta-nowiska, bo pojawił się ktoś lepszy. Do tego zatrudnienie jest na czas określony i kon-trakt nie zostanie przedłużony, jeśli młody

assistant professor nie spełni ostrych

kryte-riów oceny pracy dydaktycznej i naukowej. Ponadto decydujące znaczenie mają sukce-sy w konkurowaniu o finansowanie projek-tów badawczych, których zdobycie wspo-maga finansowo cały wydział. Rotacja na tych stanowiskach jest duża. Początkujący pracownik uczelni był już trzykrotnie (co najmniej!) oceniany przez trzy różne nie-zależne gremia, a uzyskał tylko kilkuletni kontrakt. Do stabilizacji na stanowisku aka-demickim daleka i trudna droga.

Na polskich uczelniach żaden z tych warunków nie jest spełniony. Nie ma rze-czywistych konkursów, zatrudnienie jest praktycznie na czas nieokreślony, kariera akademicka odbywa się bez zmiany wy-działu czy instytutu. Brak jest oceny przez zewnętrzne gremia. I wreszcie w USA (i nie tylko) profesor musi stale powiększać swój dorobek naukowy, i to tak, żeby mieć pod-stawę do pozyskiwania funduszy na pro-wadzenie badań, a więc musi stale wal-czyć o znalezienie się ponad przeciętną. Pieniądze z jego projektów mają również zasilić kasę uczelni i nikt nie będzie tolero-wał, a tym bardziej awansował profesora, który dla zatrudniającej jednostki jest bala-stem. Wzorowa dydaktyka jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym. Nato-miast w Polsce istnieje finansowanie statu-towe, które m.in. zależy od liczby profeso-rów i doktoprofeso-rów habilitowanych, ale nie od ich aktywności. Jaka Rada Wydziału po-wstrzyma się od awansowania kolegi o mi-zernych kwalifikacjach, jeśli to nic nie kosz-tuje, a nawet jest pod wieloma względami doraźnie korzystne?

Zatem jeśli mamy wzorować się na za-chodnim systemie, to powinno w Polsce obowiązywać:

W optymalnych warunkach studia wyż-sze mogą trwać 4 lata, piąty rok jest już pierwszym rokiem studiów doktoranc-kich. Doktorat jest osiągany szybciej na studiach doktoranckich niż na stanowisku asystenta. Habilitacja (po stażu nauko-wym) w 4 lata pod warunkiem uzyskania własnego stypendium na pracę badawczą i znacznego odciążenie od obowiązków dydaktycznych i organizacyjnych. Z ko-nieczności habilitacja na pełnym etacie musi trwać dłużej.

Osoba z magisterium mogłaby być dok-torantem lub asystentem, po doktoracie pracownik byłby stażystą, stypendystą lub adiunktem, zaś po habilitacji docentem (wzgl. profesorem pomocniczym). Po uzy-skaniu tytułu profesora można by uzyskać stanowisko profesora nadzwyczajnego lub zwyczajnego.

zasadach i jakimi kierując się motywami (nie deklarowanymi, a faktycznymi) do-konuje takiej oceny.

Autor uważa, że warto czerpać przykła-dy z nauki europejskiej i amerykańskiej, ale pod warunkiem przyswojenia istoty zachod-niego systemu i odpowiedzachod-niego dostosowa-nia go do polskich warunków.

Podstawą wartościowania w europejskim i amerykańskim świecie akademickim jest tzw. peer review – ocena przez środowisko naukowe danej dyscypliny, lecz nie to naj-bliższe, a niezależne, zewnętrzne. Doty-czy całego życia naukowego, procesu za-trudniania i awansu. Stany Zjednoczone są szczególnie dobrym przykładem: nie ma tam stopnia doktora habilitowanego, tytułu profesora ani centralnego organu kontrolne-go, a mimo to uczelnie funkcjonują dobrze, a badania naukowe rozwijają się

(9)

(i) zatrudnienie i awans w różnych, kolej-nych uczelniach,

(ii) konkurs na stanowiska,

(iii) racjonalnie określona, ograniczona liczba etatów,

(iv) zatrudnienie na czas określony, (v) finansowanie ad personam poprzez

projekty badawcze.

Dopiero wtedy nawiążemy do standar-dów europejskich czy światowych. Obec-nie systemowo ich Obec-nie spełniamy.

Zaś co do habilitacji i tytułu profeso-ra – są to obecnie dwa etapy kariery aka-demickiej odwołujące się do zewnętrznej oceny, niezależnej od środowiska jego ma-cierzystej jednostki. W ten sposób pojawia się w naszym systemie kariery akademic-kiej to, co jest najistotniejszym elemen-tem oceny kwalifikacji uczonego w nauce światowej: peer review. Zadanie to speł-nia Centralna Komisja do Spraw Stopni i Tytułów, m. in. poprzez wyznaczanie

re-cenzentów w przewodach habilitacyjnych i zatwierdzanie wniosków o tytuł profeso-ra. W obecnie funkcjonującym systemie, a właściwie obyczaju zatrudniania i awan-sów pracowników naukowych, ogranicze-nie uprawogranicze-nień pochodzącego z wyboru, niezależnego gremium uczonych, jakim jest Centralna Komisja nie zbliża nas (wbrew oczekiwaniom i deklarowanym intencjom pomysłodawców), a oddala od standardów światowych.

Fundamentalne reguły kariery nauko-wej są wszędzie podobne. Decydujące są: wiodąca rola liderów i ich niewiel-ka liczba, mobilność pomocniczej niewiel-kadry naukowej (zmiana miejsc pracy na kolej-nych etapach kariery) i konkurencja mię-dzy uczelniami. Obecny system oddala nas od sprawdzonych rozwiązań światowych. Najzdolniejsza młodzież emigruje, grozi gwałtowna zapaść nauki i edukacji uni-wersyteckiej w Polsce. Autor proponuje przeciwstawienie się nieodpowiednim rozwiązaniom bez rewolucyjnych rozwią-zań. Przez dłuższy czas obok nowego mo-delu powinien funkcjonować stary (lecz poprawiony).

O efektywności badań decydują kompe-tencje kierowników naukowych i środki, ja-kimi oni dysponują. Stabilizacja zawodo-wa powinna obejmozawodo-wać kadrę profesorską i nieliczne osoby zajmujące się jedynie dy-daktyką.

Ważnym elementem kształcenia kadry jest praca w zróżnicowanym (w sensie eta-pu kariery) zespole. Sprzyja to pogłębianiu wiedzy, uczy samodzielności, formułowa-nia założeń projektów badawczych i współ-pracy naukowej.

Należy upowszechnić w kraju rocz-ne lub dwuletnie staże naukowe po dok-toracie, np. dzięki grantom ministe-rialnym lub fundacji pozabudżetowych (grant przyznawany zainteresowanemu lub udzielony mu jako realizatorowi pro-jektu badawczego). Grant powinien po-krywać rzeczywisty koszt projektu, a od

wnioskodawcy nie należy wymagać po-dawania w aplikacji grantowej imiennej listy współpracowników lub doktoran-tów. Na szczęście MEiN i FNP zaczy-nają uruchamiać granty finansujące sta-że podoktorskie.

Natomiast granty promotorskie są niepo-rozumieniem. Studia doktoranckie powin-ny być finansowane ze środków właspowin-nych uczelni lub instytutu.

Staż podoktorski i przewód habilitacyjny powinny być realizowane poza macierzystą uczelnią (instytutem).

Co do habilitacji, część naukowców i polityków widzi w niej przyczynę późne-go osiągania samodzielności naukowej. To błędny pogląd; habilitacja nie powinna być uważana za nabycie prawa do ści naukowej, lecz wynikać z samodzielno-ści naukowej. Przyczynami zbyt powolnego pokonywania szczebli kariery naukowej są, przede wszystkim:

1o _{dominujący tradycyjny sposób}

wy-konywania pracy doktorskiej (studia doktoranckie, o których się tyle dzisiaj mówi, są studiami tylko z nazwy), 2o _{stałe zatrudnienie doktorów, zwłaszcza}

pod kierunkiem byłego promotora roz-prawy doktorskiej.

Propozycja pozostawienia jedynie stop-nia doktora (jak w USA) mogłaby być ak-ceptowania tylko pod warunkiem spełnie-nia innych przyjętych tam zasad.

W obecnym systemie habilitacja powin-na być wykonywapowin-na bezpośrednio po

sta-żu, w ramach kilkuletniego grantu, który w pełni pokrywałby koszty osobowe oraz badawcze. Habilitant korzystający z 3-let-niego grantu z możliwością przedłuże-nia o dalsze 3 lata byłby odpowiednikiem amerykańskiego „assistant professor”; tam maksymalny czas tej formy zatrudnienia to 7 lat.

Adresatami aplikacji o grant habilitacyj-ny mogłyby być: MEiN, FNP, szkoły wyż-sze lub instytuty zainteresowane wspiera-niem takiej działalności. Oceną aplikacji powinni zajmować się niezależni recen-zenci. Habilitant musi być świadomy, że nawet znakomicie oceniona rozprawa nie zapewnia dalszego zatrudnienia na tej pla-cówce.

W Instytucie Chemii Organicznej PAN oferuje się możliwość ubiegania się o ro-dzaj czteroletniego grantu habilitacyjnego (tzw. szybka ścieżka). Aplikacje są anali-zowane przez zespół profesorów powoła-ny przez dyrektora. Proponowana tematy-ka nie może być prostą kontynuacją ani tej z doktoratu, ani ze stażu. Efekty są nad-spodziewanie dobre, ale ograniczają się do własnej kadry: tylko byli doktoranci IChO PAN składają aplikacje o ww. gran-ty, a miejsca kończących karierę zawodo-wą samodzielnych pracowników zajmują Prof. Marek Chmielewski

„Czy mobilność kadry

jest warunkiem rozwoju

nauki w Polsce?”

(10)

wypromowani tu habilitanci. Nie powstał mechanizm odchodzenia z instytutu dokto-rów habilitowanych po zakończeniu szyb-kiej ścieżki.

Dzisiejszy model kariery w jednej pla-cówce prowadzi do degeneracji tematyki badawczej placówki, do wadliwej struktu-ry zatrudnienia i powoduje negatywne zmia-ny w całym procesie kształcenia. Usamo-dzielnienie bowiem to również umiejętność pozyskania środków i współpracowników. Jeśli dzięki obecności wybitnego uczonego uczelnia rozbuduje jego tematykę i umoż-liwi formalny awans jego licznych wycho-wanków, rozmnaża się nadmiernie tę kadrę kosztem innej.

Do rozdrobnienia tematycznego przyczy-niają się wewnętrzne decyzje komisji i ze-społów Ministerstwa Nauki, które (mimo obietnic, iż o przyznaniu grantu będzie de-cydować wartość merytoryczna) uzależnia wysokość finansowania od formalnej wiel-kości zespołu i uniemożliwia liderowi na-ukowemu zespołu kierowanie więcej niż jednym grantem. Warto uzmysłowić

de-cydentom, iż w krajach rozwiniętych je-dynie kadra profesorska może występo-wać o granty.

Przy okazji zmian dostosowawczych do systemu kształcenia w Unii Europejskiej (licencjat – magisterium – doktorat) nale-ży lansować konieczność rozdzielania eta-pów kształcenia na dwie uczelnie lub uczel-nię i instytut Akademii Nauk.

Pełne wykształcenie na poziomie dok-torskim musi być zakończone 1- lub 2-let-nim stażem w ośrodku naukowym. Osoba zdecydowana na pracę naukową powinna następnie aplikować o grant habilitacyjny. Podjęta (w nowej instytucji) tematyka ba-dań nie powinna być prostą kontynuacją tej z okresu doktorantury lub stażu podok-torskiego. Kolejna zmiana miejsca pracy powinna nastąpić po habilitacji. W skła-dach komisji decydujących o przyjęciu nowych profesorów powinni znajdować się przedstawiciele resortu edukacji lub RGSzW. Dopuszczalny byłby powrót na-ukowca do instytucji, w której pracował nad doktoratem.

Wymóg mobilności zmusi młode ka-dry do samodzielności, pomoże zwalczać patologie, uaktywni całe środowisko ukowe, usprawni przepływ informacji na-ukowej i ograniczy wieloetatowość. Ko-nieczność zdobycia grantu habilitacyjnego i dobrego miejsca pracy uruchomi aktyw-ność naukową i kreatywaktyw-ność kandydatów. Naukowcy, którzy sprawdzają się w pro-gramach badawczych wytyczonych przez kogoś innego, znajdą się w laboratoriach przemysłowych, gdzie kierunek badań jest wyznaczany przez rynek. Oby był to rów-nież przemysł krajowy, który na razie fi-nansuje jedynie prace odtwórcze. Wielu dyrektorów chwali się likwidacją pionu badawczego w swoim zakładzie („wypro-wadziłem za bramę”). Zaś liczni politycy i organizatorzy nauki obiecują społeczeń-stwu gruszki na wierzbie mówiąc, że na-uka uzdrowi gospodarkę. Uzdrowi ją tylko wtedy, kiedy gospodarka będzie tego chcia-ła. Rolą ludzi nauki jest uzmysławianie de-cydentom, zarówno w sferze polityki, jak i gospodarki, wagi tych problemów.

Oczywiście chodzi jej o kreowanie wła-snej kariery naukowej. Zapewne jednak nie według koncepcji K.I. Gałczyńskiego, który na potrzeby swojej pracy magisterskiej wy-myślił poetę irlandzkiego wraz z całą jego twórczością. Niezbędne atrybuty naukow-ca to talent, kreatywność, odwaga oraz pa-sja poznawcza, która pozwala naukowcowi na pewien „zysk duchowy”. Naukowiec po-winien też umieć wkomponować swoje kon-cepcje w obowiązujące procedury przygoto-wywania projektów. Nawet dla ekonomisty nie jest to proste.

Kariera akademicka opiera się na trzech filarach: pracy badawczej, dydaktyce oraz działalności organizacyjnej.

Kluczowym walorem w karierze nauko-wej jest kontakt z profesorem-mistrzem. Warsztat naukowy buduje się własną pra-cą, ale pod kierunkiem promotora, które-go postawa, wskazówki, uwagi i zdolność syntezy pozwalają na pogłębienie pracy. Cenny jest też udział we współpracy mię-dzynarodowej, m.in. także ze względu na

walor publikacji w renomowanych cza-sopismach. Szczególną wartość mają też kontakty byłych stypendystów (np. inter-dyscyplinarne forum Klubu Stypendystów Zagranicznych Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, który powstał przed kilkoma laty z inicjatywy Fundacji).

Jakość pracy naukowej decyduje o praw-dziwym sukcesie w dydaktyce. Istotny jest też warsztat dydaktyczny. Dlatego nauczy-ciel akademicki powinien mieć możliwość doskonalenia zdolności pedagogicznych, umiejętności interpersonalnych, orator-skich, nowych technik pedagogicznych, sztuki atrakcyjnej prezentacji itp. To istot-ne zadanie dla władz uczelni. Taką dzia-łalność wspierającą prowadzą fundacje naukowe (np. FNP), ale obejmuje ona nie-licznych.

Czy i w jakim stopniu naukowcy są przygotowani do tzw. działalności orga-nizacyjnej? Badacze nauk ekonomicz-nych dysponują elementarną merytoryczną wiedzę o zarządzaniu organizacją. Jednak

jednostka naukowa to specyficzna, „inteli-gentna”, a przy tym silnie zhierarchizowa-na (formalnie i nieformalnie) organizacja. Aby zyskać w niej znaczącą pozycję, trze-ba postępować delikatnie i dyplomatycznie. Do tego kolegialność wielu decyzji ogra-nicza możliwość skutecznego zarządzania na szczeblu jednostki organizacyjnej (np. decyzje personalne o zatrudnieniu i awan-sach podejmowane są w drodze głosowa-nia rady naukowej, więc trudno mówić o au-tonomicznej polityce kadrowej kierownika jednostki i swobodzie doboru współpracow-ników, co m.in. rzutuje na jakość realizowa-nych projektów). To zmusza do wytrwałości i determinacji, ale też raczej umiarkowania niż radykalizmu.

Umiejętności zarządzania zespołem są przydatne przy realizacji projektów na-ukowych, a zwłaszcza europejskich, któ-rych strona proceduralna jest szczególnie skomplikowana. Ułatwieniem i pomocą są szkolenia organizowane (niekiedy nie-odpłatnie!) przez Krajowy Punkt Kontak-towy Programów Badawczych Unii Euro-pejskiej. Niestety jest ich mało, a uczelni ani indywidualnych uczonych nie stać na finansowanie kursów na temat zdobywa-nia projektów UE i zarządzazdobywa-nia nimi. Brak też chyba świadomości w środowisku na-ukowym, że aktywność w pozyskiwaniu środków na badania jest niezbędna w ka-rierze akademickiej i będzie zyskiwała na znaczeniu.

„Najlepszą metodą przewidywania przyszłości jest jej tworzenie” cytuje Petera Druckera Marzenna A. Weresa z SGH.

„Kariera akademicka

w naukach ekonomicznych”

(11)

przedstawił trzy proste pomysły, które mogą polepszyć działanie systemu awansu nauko-wego w Polsce. Od czasu powołania Fun-dacji na rzecz Nauki Polskiej (która bardzo dobrze sobie radzi) i Komitetu Badań Nauko-wych (właśnie pogrzebanego), nie powstały wartościowe rozwiązania. Sytuację pogar-sza zaskakująca inercja większości środo-wisk naukowych. Zamiast powoływać kolej-ne gremia dyskusyjkolej-ne należy zwrócić się do kilku naukowców o przedstawienie ich wi-zji rozwoju i organizacji nauki, by następnie z pomocą małych zespołów ekspertów przy-gotowali odpowiednie akty prawne. Mogło-by to dać w ciągu roku konkretne, rozsądne i spójne propozycje dalszych działań.

Nie należy rezygnować z prób stopnio-wej naprawy stanu polskiej nauki. Z pew-nymi kwestiami i tak przyjdzie środowisku się zmierzyć. Jedną z nich jest struktura or-ganizacyjna polskich uczelni. Czy wszyst-kie powinny funkcjonować na podobnych zasadach? Może np. niektóre mogłyby mieć rady nadzorcze?

Szeroko dyskutowana jest kwestia odej-ścia od habilitacji. Autor ocenia, że większość naukowców uważa habilitację za anachro-nizm, ale obawia się spowodowanego zmianą obniżenia poziomu badań naukowych.

Nie-stety brak propozycji stopniowego ogranicza-nia roli habilitacji jako wyznacznika prawi-dłowego rozwoju naukowego.

Jako zwolennik strategii stałych, widocz-nych i konsekwentwidocz-nych zmian pozostają-cych w zgodzie z istniejącym prawem, au-tor proponuje, by:

1. Wszystkie wnioski o habilitację i pro-fesurę składać poza macierzystą jednostką kandydata, jeśli tylko uprawnienia habilita-cyjne w danej dziedzinie mają minimum trzy polskie ośrodki akademickie. Dziś taki tryb obserwujemy sporadyczne, a osoba z uzna-nego ośrodka akademickiego starająca się o otwarcie postępowania poza macierzystą jednostką jest traktowana podejrzliwie.

Korzyści z tego rozwiązania to wzrost poziomu ocenianych wniosków, silniej-sze kontakty między ośrodkami, zwięksilniej-sze- zwiększe-nie możliwości awansu młodych badaczy, przeciwdziałanie ewentualnej dyskrymina-cji jednostek.

Gdyby senaty dużych polskich uczel-ni i Zgromadzeuczel-nie Ogólne PAN wezwały podległe sobie jednostki naukowe do pod-dania swoich pracowników zewnętrznej we-ryfikacji, zmiany te stałyby się obyczajem, a z czasem zapewne zostałyby uregulowa-ne prawnie.

2. Należy ożywić martwy art. 26. ust.2. ustawy z 2003 roku głoszący: Centralna

Komisja może w szczególnych przypad-kach na wniosek rady właściwej jednostki organizacyjnej posiadającej uprawnienie do nadawania stopnia doktora habilitowa-nego, dopuścić do wszczęcia postępowania o nadanie tytułu profesora osobie, która uzyskała stopień doktora i posiada wybitne osiągnięcia naukowe lub artystyczne.

Ostat-nie zmiany ustawowe dodatkowo utrudnia-ją zastosowanie tego przepisu w praktyce, ale rady naukowe mogłyby składać wnio-ski o tytuł profesora bezpośrednio po ko-lokwium habilitacyjnym biorąc pod uwagę sugestie recenzentów.

Centralna Komisja powinna elastycznie traktować artykuł 26. ust.1 ustawy mówią-cy o „poważnych osiągnięciach dydaktycz-nych i kształceniu kadry naukowej”, zali-czając też do nich np. kierowanie znanymi na arenie międzynarodowej zespołami ba-dawczymi.

3. Na stronie internetowej MEiN powin-no się udostępniać coroczne sprawozdania jednostek naukowych podlegających kate-goryzacji. Forma prezentacji powinna uła-twić stwierdzenie, kto i kiedy zdobywał punkty dla danej jednostki, publikował etc. Da to obraz pozycji danej placówki w kra-ju, pozwoli odnaleźć ośrodki zajmujące się wybraną tematyką, a nawet prześledzić po-stęp krajowych badań w konkretnej dziedzi-nie. Baza ukazałaby też udział młodych lu-dzi w tworzeniu polskiej nauki.

Te stopniowe zmiany byłyby też świa-dectwem, że to środowisko naukowców jest siła sprawczą zmian w polskiej nauce. Prof. Tomasz Łuczak w

„Kilku uwagach

o nauce w Polsce”

opowiada się za utrzymaniem większości wypracowanych w polskim środowisku na-ukowym zwyczajów, lecz dąży do ich do-skonalenia i usunięcia zjawisk patologicz-nych. Kilka nowych propozycji ma na celu podnoszenie poziomu merytorycznego na wszystkich szczeblach kariery naukowej.

Praca naukowa jest nieustanną, inten-sywną, zdyscyplinowaną działalnością

ba-dawczą, która musi być wbudowana w sa-mą strukturę pozycji społecznych typowych dla środowiska naukowego. Motywacja au-toteliczna (poznawcza) jest najczęściej nie-wystarczająca.

Stąd potrzeba zbudowania hierarchicz-nej struktury awansu skorelowanego z pre-stiżem, dochodami i władzą (wpływami w środowisku). Nawet uczeni najwyższej

kategorii muszą mieć nad sobą jakiś możli-wy możli-wyższy pułap (Nobel, doktoraty hono-rowe, członkostwo Akademii itp.). Wszel-kie spłaszczania hierarchii naukowej są dysfunkcjonalne.

Piotr Sztompka w

„Uwagach na temat modelu

kariery akademickiej w Polsce

(stanowisko konserwatywne)”

(12)

Reforma musi zatem zmierzać do napra-wienia zniekształceń z lat dziewięćdziesią-tych (sztuczne „przyśpieszanie” niezasłużo-nych karier, notoryczne nadużycia związane z zupełnym rozmyciem sensu pojęcia „pro-fesor” itp.).

Zalecane jest:

(1) powrót do 2 tytułów „belweder-skich”: profesora nadzwyczajnego i zwy-czajnego, przy wprowadzeniu na uniwer-sytetach (i tylko na uniweruniwer-sytetach) przez Senaty tytułu „profesora uniwersyteckiego” (dotyczącego tylko danej uczelni).

(2) przywrócenie jednoznacznej relacji pomiędzy hierarchią stopni i tytułów na-ukowych a hierarchią stanowisk: magister – asystent, starszy asystent; doktor – adiunkt, doktor habilitowany – docent; profesor nad-zwyczajny – profesor nadnad-zwyczajny; sor zwyczajny – profesor zwyczajny; profe-sor uniwersytecki. Uzyskanie stopnia/tytułu powinno automatycznie powodować przy-znanie odpowiedniego stanowiska.

(3) utrzymanie habilitacji jako odpo-wiednika amerykańskiego „tenure” (przy rezygnacji z wykładu habilitacyjnego).

stawia problem: jak chronić wytworzo-ną wiedzę przed nadużyciem ze strony osób trzecich i czy istnieje potrzeba takiej ochrony? Omawia zarówno normę praw-ną i obyczajową. Tą drugą zajmują się np. prace: „Dobre obyczaje w nauce – zbiór za-sad i wytycznych”1_{wydane przez Komitet}

Etyki w Nauce PAN.

Uregulowania prawne są zawarte w ustawach: z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności prze-mysłowej i z 16 kwietnia 1993 r. o zwal-czaniu nieuczciwej konkurencji i przepi-sy unijne (np. postanowienia dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 22 maja 2001 r. w sprawie har-monizacji niektórych aspektów praw au-torskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym).

(4) zaostrzenie rygorów i skrócenie okre-sów rotacji, co wymusi intensywniejszą pra-cę i wcześniejsze pokonywanie szczebli ka-riery; przedłużenie urlopów dydaktycznych powinno być uprawnieniem pracownika. Umożliwienie okresowego przenoszenia na stanowiska badawcze (bez dydaktyki), np. w celu ukończenia przedsięwzięcia ba-dawczego.

(4) utrzymanie CKK lub ciała podob-nego, złożonego z autorytetów naukowych – by podtrzymywać wysokie i jednolite kryteria awansowe [Chciałoby się

zapy-tać: skoro istnieje takie ciało, dlaczego nie zapobiegło obniżeniu standardów? – red.].

CKK oprócz oceny pojedynczych przypad-ków powinna też formułować wiążące dla środowiska wytyczne.

(4) Kreowanie hierarchii uczelni przez rankingi (co 2-3 lata) przy pomocy stan-daryzowanych kryteriów określanych przez służby Komisji Akredytacyjnej (a nie przypadkowe czasopisma). Od pozycji uczelni powinna zależeć dotacja budżeto-wa dla uczelni państwowych i skala wyna-grodzeń ich pracowników, a w przypadku

uczelni niepaństwowych – ulga podatkowa. Wytworzona tak hierarchia motywowałaby pracowników do zmian miejsc pracy.

(5) O sukcesie zdecyduje system kryte-riów oceny oraz podnoszenie merytorycz-nych i moralmerytorycz-nych standardów osób oce-niających (dotyczy doktoratów, profesur, pozycji uczelni). Temu służyć może regu-ła zewnętrznego recenzowania doktoratów i habilitacji w zewnętrznej instytucji. Kie-rowanie habilitacji na poszczególne uczel-nie powinno być zadauczel-niem CKK.

(6) Jakościowe, a nie ilościowe oceny dorobku naukowego! Nie wszystkie dys-cypliny mogą stosować „listę filadelfijską” czy „impact factor”, ale każda odróżnia pre-stiżowe recenzowane czasopisma, od publi-kacji lokalnych, o minimalnym zasięgu.

(7) Nagrody (państwowe, resortowe, uczelniane) powinny być narzędziem po-lityki naukowej.

(8) Należy stworzyć mechanizmy „mar-ketingu naukowego”, tj. kompetentnie pro-wadzonej promocji wybitnych badaczy, by budować odpowiednie wzorce osobowe i autorytety naukowe.

Z ustawy o prawie autorskim i

pra-wach pokrewnych wynika, że utwór jest

przedmiotem prawa autorskiego od chwi-li ustalenia, chociażby miał postać nie-ukończoną.

Czy praca doktorska jest utworem w ro-zumieniu prawa autorskiego i komu służą autorskie prawa osobiste i majątkowe wy-nikające z faktu stworzenia takiej pracy? Każdy przejaw twórczej, indywidualnej działalności doktoranta, utrwalony w jakiej-kolwiek postaci, jest utworem w rozumie-niu ww. ustawy i podlega ochronie nawet wówczas, jeśli ma postać nieukończoną i to niezależnie od spełnienia jakichkolwiek przesłanek formalnych. Jak daleko zatem sięgają mechanizmy ochronne w tym zakre-sie, na co pozwalają i w jaki sposób, zgodnie z prawem korzystać z utworów osób trze-cich, po to, by się rozwijać?

Alina Domańska-Baer w artykule „Stu-dent i doktorant a obrót własnością inte-lektualną” podkreśla, że prawa autorskie – osobiste i majątkowe – służyć będą dok-torantowi jako autorowi, o ile doktorant nie pozostaje z uczelnią w stosunku pracy, tzn. jest stypendystą albo pisze doktorat jako wolontariusz.”2

W przeciwnym razie dotyczą go przepisy art. 14 ustawy o prawie autorskim i prawach

pokrewnych: uczelni będzie służyć prawo

pierwszej publikacji pracy doktorskiej, jak również prawo do wykorzystania materiału naukowego zawartego w tej pracy. Autorka podkreśla, że udostępnianie przez uczelnię materiału zawartego w pracy osobom trze-cim wymagałoby – wg niej - uzyskania zgo-dy doktoranta, gzgo-dyż w odniesieniu do takiej pracy nie można mówić o uzgodnionym przeznaczeniu utworu. Musiałaby zatem powstać umowa między uczelnią a dokto-rantem określająca warunki, na jakich ma-teriał zawarty w tej pracy mógłby być udo-stępniany osobom trzecim.

Przypisy

1_{Dobre obyczaje w nauce. Zbiór zasad}

i wytycznych wydanych przez Komitet Etyki w Nauce przy Prezydium PAN, War-szawa 1994, str. 10.

2_{A. Domańska-Baer, Student i}

dokto-rant a obrót własnością intelektualną, str. 102.

Mgr Anna Tracz z Zakładu Innowacji i Przedsiębiorczości PWr w wystąpieniu

„Ochrona wiedzy

warunkiem awansu

naukowego doktoranta”

(13)

przedstawił specyfikę kariery w szkołach ar-tystycznych, które wciąż z oporami podcho-dzą do dwustopniowych studiów. Powoły-wanie studiów doktoranckich, jak ocenia, powinno przyśpieszyć ten proces. Prze-wód doktorski powinien opierać się przede wszystkim na stronie praktycznej wykony-wanej profesji – pozostawiając badania na-ukowe kierunkom uniwersyteckim – uważa Grzegorz Kurzyński. Zaleca przy tym tro-skę o artystyczn walory kandydatów, gdyż kryteria uzyskiwania stopni doktorskich za-czynają być stopniowo zaniżane.

Większość kadry profesorskiej uczel-ni artystycznych chce utrzymauczel-nia

habili-tacji. Uzasadnia to m.in. potrzebą tworze-nia ekskluzywnego środowiska i czuwatworze-nia nad wysokim standardem kształcenia

[któ-ry jednak spada? – red.]. Specyficzna dla

uczelni artystycznych relacja mistrz-uczeń wymaga też od dydaktyków szczególnych kompetencji.

Prof. Kurzyński jest zwolennikiem nie-zatrudniania na stałe pracowników samo-dzielnych, choć przyznaje, że to propozycja dyskusyjna. Natomiast profesorowie powin-ni być zatrudpowin-niapowin-ni na stałe (tenure), choć-by ze względu na wiek zainteresowanych. (Nie wyklucza to zatrudniania na stanowi-skach visiting professor).

Rekomendowa-ny jest konkurs otwarty na stanowisko pro-fesora, także dla kandydatów z zagranicy. Można rozważać również okresową wery-fikację osiągnięć osób na stanowiskach pro-fesorskich. Prelegent nie popiera mianowań na to stanowisko osób bez tytułu naukowe-go (w zakresie sztuki).

Zaleca umiędzynarodowienie prze-wodów doktorskich, a tym bardziej ha-bilitacyjnych. Dotyczy to zarówno kan-dydatów, jak również członków komisji oceniających!

Dziś model kariery akademickiej ma cha-rakter wyraźnie środowiskowy. Zatrudnia-nie osób spoza macierzystej uczelni ma cha-rakter doraźny – 80% kadry akademickiej zatrudnionej w ten sposób wraca na swo-ją uczelnię, przede wszystkim ze względu na małą mobilność Polaków. Trzeba ponad-to tworzyć jednoznaczne zasady obsadza-nia stanowisk poprzez otwarte, rzeczywi-ste, a nie fikcyjne – jak obecnie – konkursy oraz udział uczonych zagranicznych w oce-nach doktoratów i habilitacji oraz w komi-sjach konkursowych.

Prof. Grzegorz Kurzyński z wrocławskiej Akademii Muzycznej w interesującym referacie

„Wyższe

szkolnictwo artystyczne”

Krajowa Sekcja Nauki NSZZ „Solidar-ność” (KSN) zrzesza i reprezentuje pra-cowników uczelni publicznych, jedno-stek badawczo-rozwojowych oraz części instytutów PAN. Ma więc dobry przegląd problemów całej sfery wyższej eduka-cji i nauki.

Nie należy stawiać zarzutu związkom za-wodowym, że bronią pracowników przed zwolnieniem, gdyż jest to ich rola spo-łeczna. KSN będzie występować w obro-nie pracowników, zwłaszcza że obro-niektóre uczelnie i jednostki naukowe lekceważą prawo. W ostatnich latach KSN reprezen-towała pracowników w kilkudziesięciu po-stępowaniach przed sądami pracy. Kilkuset osobom sądy przywróciły prawa pracowni-cze. Kilka instytutów ochroniono przed po-chopną likwidacją.

Pojawiające się w dyskusji sugestie, że to związki zawodowe należy obarczyć odpowiedzialnością za nieprawidłowości w sferze nauki i szkolnictwa, są wysoce

nieuzasadnione. Samorządne społeczno-ści akademickie, reprezentowane przez swoich najlepszych przedstawicieli w ra-dach wydziałów i senatach uczelni, a tak-że w Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższe-go i Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów, dysponują potężnym zasobem prawnych narzędzi zarządzania. W orga-nach tych znaczącą większość stanowi pro-fesura i to ona stanowi o „stanie rzeczy” w szkolnictwie wyższym. Związki zawo-dowe pełnią w tych gremiach rolę co naj-wyżej obserwatorów.

Wyrażony tu pogląd o możliwości prze-kazania dużej części dydaktyki doktoran-tom przypuszczalnie wynika z chęci oszczę-dzania na wynagrodzeniach. Odbiłoby się to z pewnością na jakości nauczania. Do-sadnie taką sytuację opisuje porzekadło „uczył Marcin Marcina”. Doktoranci czę-sto nie potrafią wyegzekwować wiedzy od swoich niewiele młodszych kolegów. Na uczelni potrzebna jest dostatecznie

licz-na kadra z doświadczeniem dydaktycznym i praktyką, której nie zdobywa się w kilka miesięcy.

Środowisko KSN zabierało głos w dys-kusji nad prawem dotyczącym szkolnic-twa wyższego i nauki. Temat modelu ka-riery akademickiej był omawiany podczas prac nad ustawą o szkolnictwie wyższym z 12 września 1990 r. Już wtedy uznawano potrzebę jego zmiany, lecz na dyskusjach i propozycjach się kończyło. Kolejne pro-pozycje zmian w ustawie przygotowały: w roku 1993 zespół prof. Władysława Fin-deisena (PW), w roku 1994 zespół prof. Jerzego Fedorowskiego (UAM). W latach 1997 i 1998 zespół pod przewodnictwem prof. Jerzego Osiowskiego (PW) przygo-W dyskusji zabrał głos dr przygo-Wojciech Pillich z Krajowej Sekcji Nauki NSZZ

„Solidar-ność”. Poniżej jego wystąpienie