Poziom i struktura nakładów energetycznych ponoszonych na produkcję w przedsiębiorstwie rolniczym

Józef Ostrowski

Poziom i struktura nakładów

energetycznych ponoszonych na

produkcję w przedsiębiorstwie

rolniczym

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 461-471

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E С U R I E - S К Ł O D O W S К A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 29 SECTIO H 1989

I n s t y t u t N a u k R o l n i c z y c h w Z a m o ś c iu A R w L u b l i n i e

J ó z e f O S T R O W S K I

Poziom i s tru k tu ra nakładów energetycznych ponoszonych na produkcję w przedsiębiorstw ie rolniczym

У ровень и структура эн ергети ческ и х р асходов для н у ж д производства на сел ьск охозяй ств енном предприятии

T he L ev el and Stru ctu re of E nergetic E xp en d itu res B orne for P roduction in an A gricu ltu ral E nterprise

Problem energochłonności p rodukcji rolniczej n abiera coraz większego znaczenia w m iarę rosnącego zapotrzebow ania na p ro d u k ty żywnościowe oraz zm niejszania się pow ierzchni użytkow ej rolniczo. Zaspokojenie potrzeb społecznych w zakresie w yżyw ienia w naszych w arunk ach, m ożliw e jest na drodze in ten sy fik acji procesu produkcji. In ten sy fik acja w rolnictw ie polega, jak wiadom o, na przeznaczaniu coraz w iększych n akładów na je d ­ nostkę pow ierzchni. K ażdy nakład przeznaczony na p ro d ukcję zaw iera określoną ilość energii, jak ą należy w ydatkow ać na jego w ytw orzenie. W rezu ltacie więc w raz z in tensyfikacją p ro du kcji rośnie jej energo­ chłonność.

Ocenia się, że jeszcze w latach dw udziestych bieżącego stulecia, kiedy w roln ictw ie gospodarow ano ekstensyw nie, na każdą jednostkę energii uzy sk an ą w a rty k u ła c h żywnościowych w ydatkow ano rów nież tak ą sa­ m ą jej ilość. Obecnie w rolnictw ie inten sy w ny m potrzeba 2— 3 razy w ię­ cej energii, a przy uw zględnieniu dalszego p rzetw ó rstw a płodów ro lnych n aw et 5— 10 razy więcej *.

1 M. B ł a ż e k , W. W i e l i c k i : Energ och ło nność u p r a w y k u k u r y d z y na ziarn o. Z eszyty N au k ow e AR w K rak ow ie, K raków 1984.

B adania prow adzone n ad energochłonnością przez In s ty tu t B udow ­ nictw a M echanizacji i E e lek try fik ac ji Rolnictw a (IBMER) w ykazały, że w bieżącym dziesięcioleciu na każde 10% p rzy ro stu p rodukcji globalnej, p rzy ro st n akładów en erg etycznych w yniósł 25— 3 0 % 2. W następny ch latach, w w y nik u procesu in ten sy fik acji i zm iany technik w ytw arzania, przew id uje się tak że w zrost zużycia nakładów en ergetycznych — w tym głów nie paliw i energii elektrycznej.

Pow yższe rozw ażania w skazują na potrzebę podejm ow ania badań nad energochłonnością prod u kcji, zwłaszcza że w m iarę w zrostu jej poziomu, pogarsza się sto su n ek energii w ydatkow ej do uzyskanej, z uw agi na fak t, iż energia podobnie jak in n e n a k ład y podlega p raw u m alejącej efek ty w ­ ności 8. P onadto ograniczenie m ożliwości im portu, szczególnie deficyto­ w ych nośników energii, co zw iązane je st z bardzo w ysokim i kosztam i ich zakupu, m ogą stać się w przyszłości b a rie rą w zrostu produkcji. Ten w łaśnie pogląd stanow ił genezę p o d jęty c h badań. Celem ich natom iast było określenie poziom u i s tr u k tu ry n akładów en ergetycznych na p ro d u k ­ cję w przedsiębiorstw ie rolniczym .

M A TER IA ŁY ŹRÓDŁOW E I M ETODA B A D A Ń

M ateriał liczbowy, zeb rany w S tacji Hodowli Roślin w U lhów ku (woj. zam ojskie), o b ejm u je stosunkow o długi okres — 14 la t gospodarczych (1971/1972— 1984/1985). W pierw szych trzech latach w skład stacji w cho­ dziło 8 gospodarstw , a pow ierzchnia użytków rolnych w yniosła 4,9 tys. ha. W n astęp n y ch lata ch objętych badan iam i pow ierzchnia ta w zrosła na sk u te k przyłączenia jednego gospodarstw a o 1 tys. ha.

O ceniając energochłonność p ro d u k cji rolniczej stosuje się coraz pow ­ szechniej m etodę zw aną początkow o enrgechłonnością ciągnioną, obecnie skum ulow aną. M etoda ta uw zlgędnia w szystkie etapy, w k tó ry ch w y d a t­ kow ano energię celem o trzym ania p ro d u k tu końcowego — zarów no zu­ żytą bezpośrednio w przedsiębiorstw ie, jak i uprzednio' na w ytw orzenie środków trw ały c h i obrotow ych niezbędnych do realizacji procesu p ro ­ dukcyjnego. B adania z zastosow aniem tej m etody podjęto w Polsce

2 J. T y m i ń s k i : E n e r g e ty z a c ja i m e c h a n i z a c j a r o l n i c t w a w a r u n k i e m w z r o s t u

p r o d u k c j i ży w n o ś c i . IBM ER, W arszaw a, 1981.

3 M iędzy innym i: J. T y m i ń s k i : P o t r z e b y p a l i w o w o - e n e r g e t y c z n e rolnic twa. „P ostęp y N auk R o ln iczy ch ” 1985, 11; Z. W ó j c i c k i : P o t r z e b y e n e r g e t y c z n e r o l ­

n ic t w a . „Z agadnienia E k on om ik i R o ln ej” 1984, 3; Z. W ó j c i c k i : P r z y r o d n ic z e

i g o s p o d a r c z e a s p e k t y e n ergochłonności p r o d u k c j i rolnic zej. „W ieś W sp ółczesn a”

Poziom i struktura nak ład ów energetycznych... 463

w 1974 r., n a jp ie rw w Politechnice W a rsz a w sk ie j4, następ nie w Instytu cie P od staw Problem ów T echniki PAN 5 i w w ielu innych placów kach n a u ­ kow o-badaw czych

Począwszy od roku 1978 m etodę tę stosuje IBMER, gdzie została adap­ tow ana do potrzeb rolnictw a. Oryginalność p rzy jęty ch rozw iązań polega na tym , że do obliczeń włączono rów nież nak ład y energetyczne zw iązane z żyw ą siłą pociągową oraz pracą ludzką. Udział tych źródeł energii jest nadal w naszym rolnictw ie, jak wiadomo, dość znaczny.

Poddając ocenie energochłonność p rodukcji w analizow anym przedsię­ biorstw ie w ykorzystano w spółczyniki energochłonności skum ulow anej stosow ane przez IBMER “, któ re każdem u kilogram ow i paliw a lub su ro w ­ ca p rzy pisują określaną w artość energetyczną, a pozostałym nakładom w artość energetyczną, jak ą trzeba ponieść na ich w ytw orzenie i d o sta r­ czenie do gospodarstw a.

Zużycie poszczególnych nakładów energetycznych w jednostkach n a ­ tu ra ln y ch ustalono na podstaw ie dokum entacji księgowej i przeliczono przy pomocy odpow iednich w spółczynników na jednostki energetyczne dżule (J). Ze w zględu na w ydaw nicze ograniczenia objętości, w pracy nie podajem y sposobu u stalen ia każdego nakładu z osobna. O graniczam y się jed ynie do w yjaśnienia, iż obliczenia te przeprow adzono zgodnie z m eto­ d yką opracow aną przez IB M E R 7. Ponadto, ze w zględu na liczbę oraz różnorodność nakładów w rolnictw ie, podobnie jak to czyni w ielu a u ­ torów 8, poszczególne n ak ład y zgrupow ano w jedn ym z czterech stru m ie ­ ni zużycia energii są to: paliw a i energia elektryczna, m ate ria ły i surow ce1, środki trw ałe i p raca żywa.

M ateriałem źródłow ym do u stalenia prod ukcji w jednostkach n a tu ra l­

4 C. M e j r o , B. W i e r z b i c k a : Ciągniona en ergochłonność s y t e m u ż y w n o ś ­

c io w e g o w Polsce i w U SA. W arszaw a 1974.

5 M iędzy innym i: Z. B i b r o w s k i : Energochło nność sk u m u lo w a n a . PW N , W ar­ szaw a 1979; W. B o j a r s k i i w s p . : S t u d i u m energ ochłonnośc i c ią gnionej w g o s­

p o d a r c e n a ro d o w e j. IP P T -P A N , W arszaw a 1978.

6 M iędzy innym i: R. A n u s z e w s k i i w s p . : Energ ochło nność p r o d u k c j i r o l­

niczej. Część I. M e t o d y k a bad a ń energochłonności p r o d u k c j i s u r o w c ó w ż y w n o ś c i o ­ w y c h . IBM ER, W ąrszaw a 1979; Z. W ó j c i c k i : P r o b l e m y enrgochłonności p r o ­ d u k c j i ro lnic zej. „R oczniki N au k R olniczych” 1983; seria G, t. 83, z. 2; R. A n uj-

s z e w s k i , H. G r o t o w s k a : M e t o d y k a badań e f e k t y w n o ś c i n a k ł a d ó w m a t e r i a -

ł o w o - e n e r g t y c z n y c h p r o d u k c j i w y b r a n y c h p ło d ó w ro lnych. IBM ER, W arszaw a 1986.

7 A n u s z e w s k i i w s p .: op. cit.

8 M iędzy innym i: A n u s z e w s k i i w s p . : op. cit.; R. M i c h a ł e k , J. K o ­ s e k : U w a g i o m e t o d a c h liczenia ene rg ochłonnośc i p r o d u k c j i r o ln ic ze j ra c h u n k i e m

c iągn ion ym . „Z eszyty P rob lem ow e P o stęp ó w N auk R o ln iczy ch ” PW N, W arszaw a

nych b y ły roczne spraw ozdania w ynikow e i księgi obrotu inw entarzem żyw ym . P ro d u k cję tę przeliczono na jednostki zbożowe, w yk orzystując ogólnie p rzy ję te przeliczniki ®.

A nalizując energochłonność pro d u k cji w przedsiębiorstw ie, zasadni­ cze znaczenie z p u n k tu w idzenia m etodycznego posiada określenie e n e r­ gochłonności w ytw o rzen ia jedn o stk i p ro d u k tu w poszczególnych działach. B adając to zagadnienie, stosuje się z reg u ły dw ie m etody; tzw. m etodę technologiczną analizy procesów oraz przepływ ów m iędzygałęziow ych. W iększość autorów posługuje się pierw szą z nich dlatego, iż je st ona prosta i łatw a w z a sto so w a n iu 10. P om ija się w niej jed n a k pow iązania w tó rn e zachodzące w przed sięb io rstw ie rolniczym w ram ach obrotu w ew n ętrzn e­ go. Poniew aż ilość energii p rzy p ad ająca na jednostkę p ro d u k tu z ty tu łu obrotu w ew nętrznego stanow i około 25% nakładów m a te ria ło w y c h łl, a energochłonność każdego z działów uczestniczących w w ym ianie w ew ­ n ę trz n e j jest inna, stąd w przekonan iu a u to ra niniejszej p rac y zastoso­

w anie m etody przepływ ów m iędzygałęziow ych je st ze wszech m iar w sk a­ zane i w pełni uzasadnione.

Zasadniczym zagadnieniem zw iązanym z zastosow aniem tej m etody jest praw idłow e rozdzielenie pierw otn ie poniesionych nakładów na posz­ czególne działy p ro du k cy jn e. Zaliczenie w ielu spośród nakładów energe­ tycznych do określonego działu nie stw arza pow ażniejszych trudności. D otyczy to tak ich pozycji, ja k naw ozy m ineralne, środki ochrony roślin, pasze itp. Je d n a k n iek tó ry m i n ak ładam i tru d n o je s t obiążyć bezpośrednio k o n k retn y dział p ro d uk cji, gdyż zw iązane są one z funkcjonow aniem ca­ łego przedsiębiorstw a (nakłady ogólnogospodarcze) bądź w ięcej niż je d ­ nego działu. Nie w nik ając w szczegóły zw iązane ze sposobem rozdziele­ nia tego ty p u n akład ó w lub ich części składow ych, należy w yjaśnić, że przy u sta la n iu poziom u ich zużycia w pszczególnych działach, posłużono się jed n y m z dw óch kluczy podziałow ych. W edług pierw szego z nich n akład y rozdzielono p rop o rcjo n alnie do rozm iarów produkcji, w edług drugiego propo rcjo n alnie do z a tru d n ie n ia bezpośredniego.

Ze w zględu na ograniczoną objętość p ra c y oraz fakt, że m etodzie p rz e ­ pływ ów m iędzygałęziow ych poświęcono liczne p u b lik a c je 12, w op raco­

9 E n c y k lo p e d i a ek o n o m i c z n o -r o ln i c z a . PW RiL, W arszaw a 1984, s. 280— 282. 10 R. A n u s z e w s k i : E n ergoch łon n ość p r o d u k c j i roln iczej w la tach 1975—

1990. „Z agadnienia E konom iki R o ln ej” 1980, 4.

11 B i b r o w s k i: op. cit.

12 M iędzy innym i: R. A l l e n , W. G o s s l i n g : E sti m a t in g and P r o je c t in g

I n p u t - O u t p u t C oefficie nts. In p u t-O u tp u t P u b lish in g Co. L ondon 1975; T. C z e ­

c h o w s k i : W p r o w a d z e n i e do z a s t o s o w a ń m a t e m a t y k i w ekonom ii. PW N , W arszaw a 1972; S. G a j o s : Z a g a d n ie n ie b il a n s o w a n ia s z a c h o w n i c o w e g o w r o ln ic tw ie . „Za­

Poziom i struktura n ak ład ów energetycznych.., 465

w aniu tym nie podajem y szczegółów zw iązanych z procedurą obliczenio­ wą. Zaznaczam y jednak, że przy k o n stru k cji schem atu tablicy p rzep ły ­ w ów m iędzygałęziow ych w yodrębiono trz y działy, tj. prod uk cję roślin­ ną, zw ierzęcą i przem ysł ro ln y (mieszalnia pasz), a za nośnik nakładów energetycznych p rzy jęto jednostkę zbożową produkcji.

OMÓW IENIE WYNIKÓW

Z przeprow adzonych badań w ynika, że na przestrzen i 14 la t w SHR U lhów ek n astą p iły znaczne zm iany zarówno w poziomie i s tru k tu rz e produkcji, ja k i n akładów energetycznych. Św iadczą o tym inform acje liczbowe zamieszczone w tabelach 1 i 2. W zajem ne relacje zachodzące pom iędzy poszczególnym i działam i prodkucji w badanym przedsiębior­ stw ie ch a ra k te ry z u je s tru k tu ra procentow a podana w tabeli 1. A nalizując

dane zaw arte w danym zestaw ieniu m ożem y zauważyć, iż zm iany w po­ ziomie p ro d uk cji końcowej b ru tto przedsiębiorstw a spowodow ane b y ły głów nie w zrostem lub spadkiem produkcji zw ierzęcej. W ahania poziomu pro d u k cji roślinnej w relacji do produkcji zw ierzęcej (tab. 1) b yły m n ie j­

sze. N atom iast p rodukcja zwierzęca w pierw szym okresie (1971/1972— 1978/1979) w zrosła z 70 tys. do 213 tys. JZ, a w przeliczeniu na 1 ha UR z 14, 5 do 36,1 JZ , tj. p raw ie 2,5-krotnie. W tym sam ym czasie n astąpił w zrost zużycia energii z 122544,0 do 298357,4 G J, tj. o 143%>. Począw szy od roku gospodarczego 1979/1980 obserw ujem y spadek p rod ukcji zw ie­ rzęcej, a także zm iejszenie zużycia energii zarów no w tym dziale p ro ­ dukcji, jak i ogółem w przedsiębiorstw ie (tab. 2).

Poziom zużycia energii w rolnictw ie uzalażniony jest, jak w iadom o, od w ielu różnych czynnków . Pod koniec la t siedm iedziątych i na początku osiem dziesiątych w w ielu gospodarstw ach zaobserw ow ano ten dencję spad­ kową w prod uk cji zw ierzęcej, co znalazło także w y raz w b adan ym p rzed ­ siębiorstw ie. T endencja ta spowodowała zm ianę zarów no s tru k tu ry p ro ­ dukcji, jak i nakładów energetycznych. Zagadnienie to posiada istotne znaczenie, gdyż w yw iera z kolei określony w pływ na k ształtow anie s tru k ­

tu ry k o n su m p c jilł. Pow szechnie bowiem przyjm ow an y jest pogląd, iż

gad n ien ia E konom iki R o ln ej” 1963, 4; R. K r e f f t , H. B a c z ę w s ki : Z a s to s o w a ­

nie m e t o d y p r z e p ł y w ó w m i ę d z y g a ł ę z i o w y c h do p la n o w a n i a p r o d u k c j i w PPG R.

M ateriały z k on feren cji. Cz. II, In stytu t E konom iki O rganizacji i K ierow an ia AR, S zczecin 1978; W. W. L e o n t i e f : The S tr u c tu r e of A m e r i c a n E conom y. N ew Y ork, 1941; P. S u l m i c k i : P r z e p ł y w y m i ę d z y ga łęz io w e. W arszaw a 1959; S. W a - c ł a w o w i c z : Z w i ą z k i m i ę d z y g a ł ę z i o w e p r o d u k c j i ro lnej. PW RiL, W arszaw a 1964.

13 R. M i c h a ł e k i w s p , : A n a liza energochłonności p r o d u k c j i r o ln iczej na

p r z y k ł a d z i e R S P w o j e w ó d z t w a k a to w ic k ie g o . „Z eszyty P ro b lem o w e P ostęp ów N auk

Tab. 1. S tru k tu ra prod u k cji k oń cow ej brutto w SHR U lh ó w ek T he stru ctu re of th e fin a l production brutto in SHR U lh ó w ek

L ata gospodarcze P rodukcja roślinna P rodukcja zw ierzęca P rzem ysł rolny O gółem JZ «/o JZ % JZ %>

jz 1

°/.

Źródło: O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie u d ok u m en tow an ych zaszłości gospodarczych. Tab. 2. W ielkość sk u m u lo w a n y ch n a k ła d ó w en ergetyczn ych w ed łu g rodzaju

prod u k cji w SH R U lh ó w ek

T he size o f th e cu m u lated en erg etic o u tla y s accord in g to the typ e of production of SSR U lh ó w ek Lata gospodarcze P rodukcja roślinna P rodukcja

zw ierzęca P rzem ysł rolny Ogółem

GJ °/o GJ o/o GJ % GJ %> 1971/72 1180402, 49,00 122544,0 50,86 337,5 0,14 240921,7 100,0 1972/73 109493,8 43,56 141632,9 56,34 258,5 0,10 251385,2 100,0 1973/74 104039,3 35,61 187588,6 64,20 566,6 0,19 292194,5 100,0 1974/75 119939,9 36,94 204397,3 62,95 344,9 0,11 324682,1 100,0 1975/76 96152,7 26,60 265043,1 73,32 300,6 0,08 361496,4 100,0 1976/77 118074,4 30,43 269831,6 69,54 114,9 0,03 388020,9 100,0 1977/78 97491,9 24,18 304849,5 75,63 759,5 0,19 403100,9 100,0 1978/79 127808,2 29,96 298357,4 69,95 382,8 0,09 426548,4 100,0 1979/80 109412,4 28,27 276013,0 71,30 1671,6 0,43 387097,0 100,0 1980/81 118408,2 33,49 232758,8 65,84 2378,3 0,67 353545,3 100,0 1981/82 105797,6 33,82 205525,2 65,69 1547,7 0,49 312870,5 100,0 1982/83 131742,3 41,41 184802,9 58,09 1584,7 0,50 318129,9 100,0 1983/84 123440,9 39,22 189125,0 60,09 2176,9 0,69 314742,8 100,0 1984/85 129598,1 42,63 172495,7 56,75 1875,1 0,62 303968,9 100,0 Źródło: O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie u d ok u m en tow an ych zaszłości gospodarczych.

P oziom i struktura n ak ład ów energetycznych.., 467

p ro d u k ty pochodzenia zwierzęcego są o wiele bardziej energochłonne, a w konsekw encji bardziej kosztow ne, w porów naniu do p ro duk tów roślin­ nych. Chęć bliższego poznania tych zagadnień skłoniła nas do p rzean a­ lizow ania poziomu i s tr u k tu ry nakładów energetycznych zarówno w sk a­ li całego przedsiębiorstw a, jak i w poszczególnych jego działach p ro d u k ­ cyjnych. W końcow ym efekcie obliczono energochłonność w ytw orzenia jedn ostki zbożowej w pro d u kcji roślinnej i zwierzęcej.

W tabeli 3 podano s tru k tu rę procentow ą nakładów energetycznych dla całej stacji oraz dla każdego działu z osobna 14. A nalizując dane w niej zaw arte zaobserwow ać m ożem y, że najw iększa dynam ika zm ian w y stęp u je w p rzy padk u paliw i energii elektrycznej oraz m ateriałów i surow ców.

Tab. 3. P rocen tow a struktura skum ulow anych nak ład ów energetyczn ych w w yb ran ych latach w SH R U lh ów ek

The proportional st,ructure of cum ulated en ergetic ou tlays in selected years in SHR U lh ów ek

D ział gospo­ darstw a

R odzaj nakładu

Struktura n ak ład ów w °/o

1971/72 1975/76 1979/80 1984/85 P rodukcja P aliw a i energia

roślinna elek tryczn a 23,83 32,29 38,22 36,45 S u row ce i m ateriały 39,86 35,74 31,23 27,41 Środki trw a łe 8,00 7,78 7,81 10,59 Praca żyw a 28,31 24,19 22,74 25,55 P rodukcja P a liw a i energia

zw ierzęca elek tryczn a 22,77- 25,01 31,16 33,66 S u row ce i m a teria ły 45,45 46,38 39,96 33,59 Środki trw a łe 6,33 7,43 7,81 9,42 Praca żyw a 25,45 21,18 21,07 23,33 P rzem y sł P a liw a i energia

rolny elek tryczn a 7,17 6,49 11,31 17,29 S u row ce i m a teria ły 78,37 83,70 75,30 61,47 Środki trw a łe 2,58 2,56 3,54 7,01 P raca żyw a 11,88 7,25 9,85 14,23 O gółem P a liw a i energia

elek tryczn a 23,27 26,93 33,07 34,75 S u row ce i m ateriały 42,76 43,58 37,65 31,12 Środki trw a łe 7,14 7,52 7,79 9,91 P raca żyw a 26,83 21,97 21,49 24,22 Źródło: O bliczenia w łasn e.

14 W ta b eli 3 zam ieszczono w y n ik i tylk o dla n iek tórych la t, gdyż chodziło o pok azan ie ten d en cji zm ian w stru k tu rze nak ład ów en ergetyczn ych .

Jeśli chodzi o paliw a i energię udział ich w s tru k tu rz e nakładów sy ste­ m atycznie w z ra sta ł z 23,3% w 1971/1972 r. do 34,8% w 1984/1985 r. W zrost ten spow odow any został przede w szystkim w prow adzeniem no­ w oczesnych technologii op arty ch o w ym ienione nośniki energii. Prognoza opracow ana dla naszego k ra ju przez Z. W ójcickiego15, w ykazała, że w rok u 1990 w skaźnik zużycia energii w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w zrośnie do 197 GJ, tj. trz y k ro tn ie w poró w nan iu do roku 1970.

N ajw iększy udział w s tru k tu rz e nakładów energetycznych stanow iły m ate ria ły i surow ce. Spadek procentow ego udziału tej g ru p y nakładów zw iązany był ze zm ianam i zużycia energii w obrębie g ru p (relaty w ny w zrost paliw i energii elek try cznej oraz m aszyn i urządzeń), a w o sta t­ nich latach spow odow any został ograniczeniem dostaw naw ozów m ine­ raln y ch oraz pasz treściw ych. Podobną ten den cję odnotow ano w b ad a­ niach przeprow adzonych przez H. G rotow ską 16.

Stosunkow o w ysoki udział p racy żyw ej w s tru k tu rz e nakładów e n e r­ getycznych, w p orów naniu do w yników uzy sk an ych w przedsiębiorstw ach p aństw ow ych przez inn y ch au to ró w 17, w iąże się z p rzy ję ty m w oblicze­ niach w spółczynnikiem energochłonności. Stosow any dotychczas w spół­ czynnik 7 M J/rb h budził duże zastrzeżenia co do poziomu w yceny e n e r­ getycznej p rac y ludzkiej. Obecnie coraz pow szechniej stosuje się w spół­ czynnik 40 M J /r b h 18 i tak i p rzy ję to w opracow aniu. R elatyw nie n a j­ m niejszy udział w s tru k tu rz e nakład ów energetycznych p rzy pad ł na środki trw ałe, do k tó ry c h zaliczano b u d y n k i i budow le oraz m aszyny i urządzenia. Pom im o w y raźn ej p o p raw y technicznego w yposażenia p rzed ­ siębiorstw a, szczególnie w m aszyny i urządzenia, udział tej g ru p y w ahał się w g ranicach 6— 10%. Różnice w s tru k tu rz e nakładów en ergetycznych w p rzem yśle ro ln y m (m ieszalnia pasz), w porów naniu do in ny ch działów p ro d u kcji, w iążą się z jego specyfikacją i nie w ym agają dodatkow ych w yjaśnień, zwłaszcza że zaobserw ow ane tend encje dotyczące zm ian w s tru k tu rz e n akładów są podobne ja k w pro du kcji ro ślinnej i zw ie­ rzęcej.

Dla pełniejszego p rzeanalizow ania in te resu jąc e j nas p ro blem aty ki obliczono w skaźniki zużycia energii w przeliczeniu na jed no stk ę p ro d u k ­ tu (JZ), 1 ha UR i 1 zatrudnionego. W yniki dotyczące pierw szego z tych

15 W ó j c i c k i : P r o b l e m y e n erg o ch ło n n o ści (...) op. cit.

16 H. G r o t o w s k ą : N a k ł a d y e n e r g e t y c z n e w ro ln ic tw ie , „M echanizacja R o l­ n ic tw a ” 1986, 11.

17 M iędzy in n ym i: R. A n u s z e w s k i : E f e k t y w n o ś ć n a k ł a d ó w e n e r g e t y c z n y c h

w P G R . „M echanizacja R o ln ic tw a ” 1984, 8; G r o t o w s k ą - : op. cit.

18 M iędzy innym i: A n u s z e w s k i , G r o t o w s k ą : op. cit.; H. G r o t o w s k ą :

O cena energ o ch ło n n o ści te ch n o lo g ii w y b r a n y c h p r o d u k t ó w r o l n y c h p r z y z a s to s o ­ w a n iu ETO. IBM ER, W arszaw a 1988.

Poziom i struktura nak ład ów energetycznych... ₄₆₉

w skaźników zamieszczono w tabeli 4. Inform acje zaw arte w tym zesta­ w ieniu w skazują, że ilość energii p rzypadająca na w ytw orzenie J Z p ro­ dukcji zwierzęcej w yniosła średnio 1683 M J i była wyższa o 31°/o w po­ rów nan iu do pro du k cji roślinnej. Średnio w analizow anym przedsiębior­ stw ie energochłonność JZ w yniosła 1486 M J. N ajw yższa energochłon­ ność p rodukcji (1858 M J/JZ ) w ystąpiła w ro ku gospodarczym 1980/1981, w k tó ry m w yn ik i p ro du k cy jne spadły, m iędzy innym i na sk u tek złych w arun ków atm osferycznych. W ty m p rzypadku w przedsiębiorstw ie n a ­ stąpiło zwiększone zużycie nakładów energetycznych, szczególnie paliw i energii elektrycznej, a jednocześnie uzyskano gorsze efekty p ro d u k cy j­ ne. N ajniższy w skaźnik energochłonności w prod uk cji zw ierzęcej w y ­ stąp ił w latach 1975/1976— 1978/1979, kiedy to produ k cja osiągnęła n a j­ w yższy poziom. Analogiczne zależności m ożem y zaobserwow ać także w p rzyp ad k u p ro d u k cji roślinnej (tab. 1 i 4).

Na podstaw ie zebranego m ateriału obliczono także zużycie energii na 1 h e k ta r UR i 1 zatrudnionego. Zarówno w przy pad ku pierwszego, jak i drugiego w skaźnika o bserw ujem y analogiczne tendencje jak przy zu­ życiu nakładów ogółem (tab. 1). W pierw szym okresie, tj. w latach

Tab. 4. W skaźniki sk u m u low anej energochłonności produkcji końcow ej brutto w SHR U lh ów ek

brutto in SHR U lh ów ek

T he in d ex es of cu m u lated en ergy-ab sorp tiven ess of th e fin a l production Lata gospo­ darcze Produkcja roślinna M J/JZ Produkcja zw ierzęca. M J/JZ Pr em y sł rolny M J/JZ R azem w przed sięb iorstw ie

M J/JZ 1971/72 1000 1744 1017 1278 1972/73 1022 1726 1047 1327 1973/74 1334 1596 1124 1491 1974/75 1352 1682 1081 1542 1975/76 1395 1487 936 1461 1976/77 1085 1487 958 1336 1977/78 1437 1542 926 1513 1978/79 1440 1398 982 1409 1979/80 1435 1660 1019 1586 1980/81 1712 1954 1189 1858 1981/82 1354 1837 1090 1635 1982/83 1288 2055 1165 1643 1983/84 1064 1826 1142 1420 1984/85 1062 1567 1103 1300 Średnio 1284 1683 1056 1486

1971/1972— 1978/1979, w skaźniki te w z ra sta ją odpow iednio z 49,7 G J/h a UR i 389,2 GJ/1 zatrudnionego, do 72,1 G J/ha UR i 503,0 GJ/1 z a tru d ­ nionego, a n astęp n ie poziom ich zm niejsza się i w ostatnim ro ku badań w yniósł 51,76 G J/h a UR i 424,5 GJ/1 zatrudnionego.

W N IO SK I

1. P rzeprow adzone badania w ykazały, że w przedsiębiorstw ie ro ln i­ czym w y stęp u je w y raźn y zw iązek pom iędzy poziomem nakładów e n e r­ getycznych a s tr u k tu rą produkcji. Ilość zużytej energii ogółem u w a ru n ­ kow ana jest przede w szystkim udziałem p rod u kcji zw ierzęcej.

2. W s tru k tu rz e n akładów energetycznych najw iększy udział p rz y ­ pada na m a te ria ły i surow ce oraz paliw a i energię elektryczną. W za­ leżności jed n ak od działu p rod u k cji w ew n ętrzn a s tru k tu ra nakładów je s t zróżnicow ana. Z decydow anie najw iększym tem pem w zrostu w e w szy st­ kich p rzy p ad kach c h a ra k te ry z u ją się paliw a i energia elektryczna, stąd w y d aje się, że głów nym k ieru n k iem b ad ań i rozw iązań technicznych w i­

nien być k ieru n ek zm ierzający do obniżenia zużycia ty ch deficytow ych źródeł energii.

3. A naliza w ykazała, że ilość energii p rzy p adająca na w ytw orzenie JZ p ro du k cji zw ierzęcej w yniosła średnio 1683 M J i była wyższa o 31% w porów naniu do p ro d u k cji roślinn ej. Energochłonność w ytw orzenia jed n ostk i p ro d u k tu w poszczególnych latach była mocno zróżnicow ana i k ształtow ała się odw rotnie propo rcjo nalnie do uzyskanej produkcji. Tak w ięc w w a ru n k a ch zaostrzającego się k ryzy su energetycznego, przed rolnikam i sta je w ażne zadanie, aby na drodze w zrostu w ydajności z je d ­ nostki pow ierzchni i od sztuki in w en tarza zm inim alizow ać zużycie e n e r­ gii niezbędnej do w yp ro d u ko w ania żywności.

Р Е З Ю М Е В статье о б су ж д а ет ся ур овен ь и стр ук тур а эн ер гети ч еск и х р асходов на п о л ь зу п роизводства в сел ьск охозяй ств ен н ом предприятии. М атериал был собран на р астен и еводч еск ой стан ц и и в с. У л ь гув ек Зам осцького воеводства за 14 х о ­ зя й ствен н ы х лет 1971/1972— 1984/1985. О ценка кум улированной энергоем кости п роизводства п роизводилась с прим ен ением м етода м еж от р асл ев ы х связей. А н ал и з п оказал, что на сел ьск охозя й ств ен н ом предприятии сущ ествует тесная связь м е ж д у разм ером и струк турой продук ц и и с одной стороны и з а ­ тратами энергии с другой. У ровень затрат энергии зав и сел главным образом от разм ера ж и в отн ов одч еск ой продукци и. В теч ен и е первы х восьми л ет и ссл е­ дований по м ере б ол ее чем д в ухк р атн ого роста ж и в отн ов одч еск ой продукци и (с 14,5 до 36,1 зер н ов ой единицы на 1 га угодий) т а к ж е б ол ее чем в два р аза

У ровень и структура энергетических расходов.., ₄₇₁ вы росли энергетические расходы . Начиная с хозяйственного года 1979/1980 ж и в отнов одческая продукци я сн и ж ается , и вм есте с ней сн и ж ается р асход энергии. В структуре эн ергети ческ и х расходов самыми высокими темпами роста отличались расходы на горю чее и электроэнергию , значительно превы ш ая остальны е группы: сы рье и материалы, основны е ф он ды и ж и в ой труд. И сследования обн аруж и ли , что показатель энергоем кости ж и вотной ед и ­ ницы составил в среднем за исследуем ы й период 1683 м егадж уля (ММ), что по сравнению с растениеводством выш е на 31%. В отдельны е годы наблю ­ даю тся знач ительны е колебания этого показателя, сохраняю щ его обратную пропорцию к разм ерам продукции. S U M M A R Y

T he paper concerns th e le v e l and structure of energetic ex p en d itu res borne for production in an agricu ltu ral enterprise. The num erical data w ere co llected at th e S tation of P la n t C u ltivation at U lh ów ek (the Z am ość region) for th e period of 14 econom ic y e a js 1971/1972— 1984/1985. The m ethod of inter-b ran ch flo w s w as applied to estim a te the cu m u lated en ergy-ab sorp tiven ess o f production.

The a n a ly sis sh ow ed that in an agricultural en terp ise there e x is ts a close .rela­ tion b etw een th e production le v e l and structure and energy utilization . The le v e l of ex p en d itu res w as depen d en t m ainly on the size of anim al production. In th e fir st 8 years of stu d ies th ere en su ed an over double rise of en ergetic ex p en d itu res togeth er w ith th e in crease of anim al production from 14,5 to 36,1 cereal u n its/h a of arab le lands w h ich also m eant a double rise. B egin n in g w ith 1979/1980 a drop of anim al production w as observed togeth er w ith a drop of energy utilization .

In th e stru ctu re of en ergetic exp en d itu res, am ong th e four stream s, i. e. fu els and electric en ergy, raw m aterials, durable m eans and liv e labour, th e fir st group of ex p en d itu res w as ch aracterized by th e g reatest .rate of grow th.

T he stu d ies sh ow ed th at th e average in d ex o f en erg y -a b so rp tiv en ess o f cereal units in an im al p roduction in the in v estig a ted period w a s 1683 m eg a -J u le (MJ) and it w a s h igh er by 31% as com pared w ith p lan t production. In in d iv id u a l y ears the v a lu e o f this in d ex w a s h ig h ly d ifferen tiated and stood in an in v erse proportion to th e production w h ich w as achieved.