Franciszek Budziński
Dynamika i struktura innowacji
technicznych we współczesnej
gospodarce kapitalistycznej
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 20, 1-10
A N N A L E S
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
Vol. XX, 1 SECTIO H 1986
Zakład N auk E k on om iczn ych F ilii UMCS w R zeszow ie
F r a n c i s z e k B U D Z I Ń S K I
D ynam ika i s tru k tu ra innow acji technicznych we w spółczesnej gospodarce kap italistycznej
Динамика и структура технических нововведений в современной капиталистической экономике
Dynam ics and Structure o f Technological Innovations in Contemporary Capitalist Economy
N iekiedy zm iany techniczne, jakie zachodzą we współczesnej gospo darce, określa się jako czw artą rew olucję przem ysłow ą. W X V III stu le ciu pojaw iły się m aszyny: tkacka, parow a oraz zastosow ano koks do w y topu żelaza. Później, w latach trzydziestych X IX wieku, nową w iel ką falę innow acyjną zapoczątkow ała kolej żelazna, a jej rozw ój spo wodował opracow anie now ych m etod produkcji lepszej jakościowo stali, cem entu itd. Jak o źródło energii stosowano coraz bardziej węgiel, k tó ry zastępow ał drew no. K olejna fala innowracji, k tóra pojaw iła się na p rze łom ie X IX i X X stulecia w iązała się z rozw ojem silników elektrycznych, św iatła elektrycznego, fotografii, telefonu, tu rb in y parow ej itd. Rodzi się przem ysł elek tryczn y i samochodowy, gw ałtow nie w zrasta przem ysł ch e miczny, k tó ry dostarcza dla produkcji samochodów paliw, sm arów i opon. R ozw ijają się rów nież intensyw nie innowacje w przem yśle stalow ym do starczający m odpowiednich m etali, blach itd.
Obecna, czw arta rew olucja przem ysłow a — to przede w szystkim sil niki odrzutow e, m asy plastyczne i polim ery oraz elektronika. O kreśla się ją często jako pierw szą rew olucję naukow o-techniczą, albow iem przew a żająca ilość innow acji realizow ana jest na gruncie poznania naukowego. Po raz pierw szy w istocie nau k a stała się w pełni dobrem ekonomicznym, a jej pro d u kcja podstaw ow ą częścią procesu repro du kcji społecznej.
ne. J e st ona przede w szystkim pożyteczna w ulepszaniu istniejących dóbr, procesów w ytw órczych, system ów zarządzania i organizacji produkcji, jest też n ajistotn iejszy m źródłem opracow yw ania now ych produktów , p ro cesów p ro d u k cy jny ch i organizacyjnych form zarządzania gospodarką. P o jaw iły się nowe przem ysły, k tó re zw iązane ściśle z produkcją nauki określa się jako przem y sły naukow e. W p rak ty ce USA p rzem ysły te za licza się ak tu a ln ie do tzw . sek tora inform atyki, k tó ry w yodrębnia się jako oddzielny sek to r obok rolnictw a, przem y słu i usług. W jego ram ach rozróżnia się dwa w ielkie działy: pierw szy, k tó ry ob ejm uje w szystkie przem y sły p ro d u k u jące środki in fra s tru k tu ry inform atycznej: kom putery, radia, telew izory, telefony, sa te lity i inne urządzenia teleko m u nik acyj ne. D rugi zaś dział sek to ra in fo rm aty ki ob ejm uje sy stem edukacji, bi blioteki, in sty tu ty badawcze. We w szystkich rozw iniętych k rajach k a p i talistycznych sektor in fo rm a ty k i w zrasta szybciej niż rolnictw o i p rze m ysł. W edług obliczeń D ep artam en tu H andlu USA w ro ku 1977 około 45°/o dochodu narodow ego USA w iązało się z prod u k cją i rozdziałem inform acji, a sektor ten zatru d n ia blisko połowię ogółu z a tru d n io n y c h 1.
2PO DIÛ : .. ECONOMIC IMPACT - !9 Jg J\ , s i i
Rye. 1. Struktura zatrudnienia w USA w latach 1860—1980 uwzględniająca podział gospodarki na cztery sektory
Structure of em ploym ent in USA in the years 1880— 1980 taking into account division of the econom y into four sectors
1 Zob. Economic Im pac t, A quarterly re vie w oj world economics, Washington, USA, 1983/4, s. 49.
Dynamika i struktura innowacji technicznych..,
W ykres ilu stru je tre n d y rozw ojow e w zakresie sektorow ej stru k tu ry zatrudnienia w USA w latach 1860— 1980 2.
Obecnie, tzn. w latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych X X s tu lecia elektronika w ykazuje najsilniejszą dynam ikę innow acyjną. L ata 1975— 1976 zapoczątkow ały tzw. „m ikroelektroniczną rew olucję”. O piera się ona na takich technikach, jak kom putery, m ikrom echanika, optyka, kry stalografia, technika jonizacji, prom ieniow ania elektronicznego. W przeciw ieństw ie do elektroniki innow acje w innych przem ysłach w y kazują na ogół tren d spadkow y 3.
Rozwój innow acji elektronicznych podobny jest dynam ice innych in now acji z tym , że nie jest on ciągły. Nie rozw ijają się one w sposób liniowy, lecz raczej cykliczny. W idoczne są fazy intensyw nego rozw oju in now acji w ielkich oraz okresy zastoju, k tó re pozw alają na spokojne i po wolne upow szechnianie ich stosowTania. Poza tym , podobnie jak w1 in nych dziedzinach, w zakresie elektro niki w ystępują techniki ko nk uren cyjne (paralelizm techniczny), k tó re pozw alają na w ybór techniki n a j właściwszej (np. system y telew izji kolorowej).
Dziś w w aru n kach rozw iniętej gospodarki kapitalistycznej techniki konkurencyjne są często rezu ltatem technicznej i ekonomicznej ry w a li zacji o św iatow e przew odnictw o techniczne. A m erykańskie firm y oba w iając się u tra ty dom inującej pozycji w świecie w zakresie su perko m pu terów porozum iały się m iędzy sobą dla zrealizow ania kom putera, k tó ry w ykonyw ałby w jednostce czasu 100 do 1000 razy więcej obliczeń, niż najszybszy istniejący kom p uter. Podobne porozum ienia istnieją m iędzy przedsiębiorstw am i przem ysłu lotniczego i półprzewodników.
Różne firm y, zarów no w k raju , jak i za granicą, podejm ują sam o dzielnie lu b w porozum ieniu z innym i próby rozw iązania określonych problem ów technicznych opracow ując innowacje, k tó re służyć m ają po dobnym potrzebom . W ten sposób rodzą się techniki k on kurencyjne. Oczywiście pociąga to za sobą poważne m arnotraw stw o środków. O bli czono w USA, że dublow anie badań pochłania około 45% globalnych n a kładów badaw czo-rozw ojow ych4, ale owo dublow anie nie zawsze wiąże się z m arnotraw stw em . W jego w yniku pow stają techniki alternaty w ne, które określony problem techniczny rozw iązują w odm ienny sposób. Jednostronność rozw iązań technicznych stanow i często istotną przeszkodę w praw idłow ym rozw oju gospodarczym . W technice energetycznej np. z.bytnie uzależnianie się od w ykorzystyw ania jako źródła energii ropy naftow ej i rozw ijanie w szelkich technologii przem ysłow ych z tym źró
2 Zrödlo: Economic Impact..., 1978/4 s. 34.
3 Technical Change and Economic Policy, OECD, Paris 1980, s. 55.
4 Zob.: J. H. S h e r a : Documentation and the Organization oj Knowledge London 1966, s. 75.
dłem energii jako siłą napędow ą, stało się w ażną przyczyną ekonomicz nych p e rtu rb a c ji po ro k u 1973. W zrost ceny ropy naftow ej pobudzał po szukiw anie now ych procesów p ro d u k cy jn y ch w ykorzy stu jący ch odm ien ne źródła energii, tak ie jak węgiel, gaz, odpady m iejskie i rolnicze, algi itd. W iązało się z ty m rów nież poszukiw anie efektyw niejszych procesów w ydobyw ania różnych surow ców o niższej jakości.
USA rów nież w zakresie techniki energetycznej staw iają sobie w y raźnie za cel uzyskanie bądź zachow anie dom inacji św iatow ej. Zdając sobie spraw ę, że ak tu aln ie nie jest rzeczą m ożliw ą u trzy m yw an ie p rze w odnictw a technicznego w e w szystkich dziedzinach zaproponow ały na sp otk an iu przyw ódców rozw iniętych k rajó w kapitalisty czn ych w W illiam s- burg w r. 1983 m iędzynarodow ą k ooperację naukow o-techniczną w za kresie lepszego w yko rzy stan ia zasobów energetycznych, akcentując go towość do spełniania czołowej roli w organizow aniu badań w dziedzinie fizyki w ysokiej energii, eksploracji system u słonecznego, budow y re a k torów atom ow ych oraz techniki k o n tro li w ybuchów jądrow ych.
W yrazem nieciągłości procesu rozw oju innow acji technicznych jest m. in. opracow yw anie różnych technologii dla w ytw arzania tych sam ych produktów , np. m echaniczne procesy w ytw órcze zastępow ane przez au to m atyczne, technika w y to p u żelaza w piecach m arteno w sk ich przez kon w e rto ry tlenow e, a te z kolei przez k o n w erto ry elektryczne. Procesy te w sposób isto tn y różnią się m iędzy sobą. W piecach m artenow skich np. w ytop trw a około 8 godzin i m a c h a ra k te r nieciągły. Piec napełnia się rudą, a w ytopioną surów kę z pieca w ylew a się, by go na nowo załado wać. W k o nw ertorach n ato m iast w ytop trw a 45 m in u t i odbyw a się w sposób siągły, surów ka spływ a, a k o n w erto r jest stale dopełniany rudą.
Podobną, nieciągłą sekw encję procesów w ytw órczych spotykam y i w innych rodzajach produkcji, ale nieciągłość ta w rozw oju kolejnych innow acji technicznych w żadnym w y padku nie oznacza, że innow acje w określonej dziedzinie p rod u k cji nie są w zajem nie uw arunkow ane. K aż da kolejna innow acja w ynika w sposób logiczny z zasobu tych, k tó re już istnieją. A utom atyczne środki p ro d u k cji rodzą się na gruncie m echanicz nych, kolejne procesy technologiczne m ają za podstaw ę zasób w iedzy ogólnej i technicznej, jak a ucieleśniona jest w poprzednich technolo giach. Bez pieców m artenow skich nie byłoby konw ertorów , a bez silni ków spalinow ych silników odrzutow ych.
Ow a ciągłość i nieciągłość procesu rozw oju technicznego w ynika z fak tu , że rozw ój techniki jest jednością zm ian ilościowych i jakościo wych. O pracow anie now ej innow acji, szczególnie w ielkiej innowacji, sta now i zaledw ie początek jej rozw oju. W ty m m om encie rozpoczyna się długi proces jej stopniow ego doskonalenia, k tó ry m a bardzo istotne zna czenie ekonomiczne. N iem niej m ożliwości doskonalenia nowego p ro d u k tu
Dynamika i struktura innowacji technicznych... 5
lub ulepszania nowego procesu wytw órczego stopniowo się w yczerpują i w pew nym m om encie dalszy w zrost ich jakości lub efektyw ności nie jest już m ożliwy. W yłania się konieczność opracow ania nowjych jakościo wo prod uk tów i procesów w ytw órczych, k tó re zadość by czyniły w ym o gom w iększej efektyw ności i użyteczności. S tru m ień innowacji technicz nych w każdej dziedzinie jest sekwTencją zm ian w ielkich i m ałych. W iel kie zm iany to nowe p ro d u k ty i procesy, m ałe to stopniowe ich ulepsza nie. W ielkie w a ru n k u ją w zasadzie nieciągłość, choć każda innow acja techniczna rodzi się na ogół na gruncie w ieloletnich m inionych przem ian technicznych. K ażda kolejna innow acja jest na ogół bardziej skom pliko w ana w sensie technicznym niż wcześniejsza, ale w swej stru k tu rz e i k on stru kcji m usi respektow ać w szystkie znane już i sprawTdzone, n a w et najp ro stsze prawTdy naukow e i zasady techniczne.
M ówimy, że w rozw oju innow acji jest ciągłość i nieciągłość, k tó ra wTynika z zasady jedności w ielkich i m ałych zm ian technicznych. Pod ty m w zględem w rozw oju techniki w świecie kapitalistycznym po drugiej w ojnie św iatow ej zaszły bardzo poważne zmiany. L ata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte charak teryzo w ały się dużą ilością w ielkich innow acji tech nicznych, realizow anych w różnych przem ysłach, choć oczywiście zm ia ny techniczne dokonyw ały się w nich z różną dynam iką. N atom iast po roku 1970 nastąpiło poważne osłabienie rozw oju strum ienia innowacji technicznych i w swej zdecydow anej większości innow acje te polegają na m ałych zm ianach technicznych, są w zasadzie ulepszaniem p ro d u k tów lu b technologii już istniejących. Nie ulega wątpliwości, że c h a ra k te r innowacji w istotnej m ierze zdeterm inow any jest przez w arun k i ekono miczne. Dwa pow ojenne dziesięciolecia to okres dynamicznego rozw oju gospodarki kapitalistycznej zachęcający do ryzykow nych przedsięw zięć innow acyjnych. L ata siedem dziesiąte to okres recesji, kryzysów i d ep re sji gospodarczej. W ywołał on poważne niew ykorzystanie mocy pro du k cyjnych i konieczność znacznych zmian stru k tu ra ln y ch . W tych w a ru n kach zm ienił się również c h a ra k te r realizow anych innowacji. S tały się one m niej radykalne, a bardziej ulepszające i uzupełniające. Ilustracją tego fa k tu są dane za wdarte w tabeli 1.
W globalnych nakładach na badania i prace rozw ojow a zm niejszał się udział w ydatków na p ro d u k ty nowe, a w zrastał do roku 1977 udział w ydatków na ulepszanie produktów" znanych. W latach 1976— 1977 ten rodzaj innow acji pochłaniał około 60% całkow itych nakładów badawczo- -rozw ojow ych. Rok 1978 ch a ra k te ry z u je się zm ianą tych proporcji na ko rzyść w zrostu udziału nakładów' na poszukiw anie nowych produktów oraz now ych procesów w ytw órczych.
Tabela 1 pozwala rów nież stw ierdzić inny fak t wielce c h a ra k te ry styczny dla rozw oju współczesnej gospodarki kapitalistycznej, a m
iano-Tab. l. Proporcje nakładów na nowe produkty, ulepszanie produktów istniejących i now e procesy produkcyjne w USA w latach 70-tych 5
Proportions of outlays for new products, im provem ent of existing products and new processes of production in USA in the 1970s
Rok
Procent przem ysłowych w ydatków na badania i prace rozwojowe przeznaczonych na:
Przewidywana sprzedaż no wych produk tów jako °/o całkow itych obrotów produkty nowe ulepszanie produktów istniejących nowe pro cesy w ytw ór cze 1971 (42) (46) (12) 16 1973 (38) (44) (18) 13 1974 36 50 14 14 1975 33 53 14 15 1976 29 58 13 13 1977 26 57 17 14 1978 34 42 24 13
wicie że w y siłk i badaw czo-rozw ojow e skierow ane są przew ażnie na inno w acje w zakresie pro d u któ w , a w stosunkow o m ałym stopniu na inno w acje dotyczące procesów w ytw órczych.
Ekonom iści zachodni uw ażają, że now e lub ulepszone p ro d u k ty s ta nowią najw ażniejszy bodziec w zro stu gospodarczego 6. Jednakże owo szczególne zainteresow anie przedsiębiorstw kapitalistycznych w opraco w yw aniu innow acji p ro d u kto w y ch w ynika przede w szystkim z w a ru n ków k o n k u ren cji m iędzy oligopolam i, k tó ra stanow i dziś dom inującą fo r mę w alk i o rynek.
K on k u ren cja poprzez p ro d u k ty jest w przekonaniu przedsiębiorców k ap italisty czny ch łatw iejsza niż k on k u ren cja poprzez ceny. W tej k o n k u ren c ji w a ru n k i g ry są na ogół znane. W sy tu a c ji oligopolistycznej w ia domo jacy są p a rtn e rz y i jak oni zachow ują się zarów no w sensie po dejm ow ania decyzji o zm ianie ceny, jak i w sensie reagow ania na tak ą zm ianę p od jętą przez konkurentów . N atom iast te w a ru n k i nie są znane w odniesieniu do now ych produktów . S tą d innow acje w zakresie p ro du k tó w d ają lepsze szanse zapew nienia w iększej rentow ności niż inno w acje w procesach w ytw órczych p ro duk tó w znanych, k tó re prow adzą ty lk o do k o n ku ren cji poprzez ceny.
s Źródło: Technical Change and Economic Policy, Paris 1980, s. 35.
« K. B o r h a r d t : Die Veränderlichkeit der K on su m güterstruktur in der wachsenden Wirtschaft, [w] Theorien des einzelwirtschajlichen und ge s a m tw irt schaftlichen Wachstums, Berlin 1965, s. 113.
Dynamika i struktura innowacji technicznych... 7
Obniżka ceny p ro d u k tu znanego w yw ołuje podobne decyzje k onku rentów , stąd szybko zm niejszony zostaje w zrost zysków, jak i m iało za pew nić zw iększenie obrotów (poprzez obniżkę ceny produktu). N atom iast w w ypadku w prow adzenia na rynek nowego pro d u k tu reak cja ko nk u ren tów nie może n aty ch m iast ograniczyć m ożliwości w zrostu obrotów po w ysokich stosunkow o cenach, k tó re oprócz norm alnej stopy zysku za p ew niają dodatkow o tzw. re n tę innow acyjną. K onkurencja poprzez p ro d u k ty stw arza większe przeszkody w dostosow aniu się do nowej sy tu a c ji rynkow ej niż ko nkurencja poprzez ceny. S tw arza to możliwość k ró t szego lub dłuższego w czasie monopolu dla przedsiębiorstw a, k tó re p ierw sze w y tw arza now y p ro du k t. Monopol ten w zm acnia fakt, że k o n k u ren cja z now ym p ro d u k tem rynkow ym w ym aga dużych nakładów i to w m ożliw ie n ajk ró tszy m czasie na odm ienne opracow anie tego samego p ro d u k tu . Niemożność dokonania tych nakładów lub niemożność zreali zowania p ro d u k tu w odpowiednio k ró tk im czasie spraw iają, że dziś w ie le przed sięb io rstw może przez stosunkow o długi okres zachować pozycję m onopolistyczną w p rod u kcji określonych rodzajów now ych dóbr i re a lizować z tego ty tu łu ogrom ne zyski. Stanow i to potężny bodziec i n a cisk na poszukiw anie now ych dóbr.
O pracow yw anie i w prow adzanie na rynek now ych p ro du któ w jest rów nież skutecznym środkiem przeciw cyklicznej ew olucji gospodarczej, np. przem ysł m aszynow y w prow adzał na ry nek najw iększą ilość now ych m aszyn narzędziow ych w okresach, kiedy spadało zapotrzebow anie na znane a so rty m en ty tego przem ysłu. P rzesłan ką do kształtow ania odpo w iedniego stru m ien ia innow acji technicznych przez w ielkie przedsiębior stw a k apitalistyczne stają się analizy ew olucji popytu na określone do bra, stopnia nasycenia ry n k u i odpowiednio do przew idyw ań w ty m za kresie reg u lu ją one p rodukcję dóbr znanych oraz organizują opracow y w anie dób r nowych, k tó re otw orzą now e możliwości zbytu, gdy zm niej szy się zapotrzebow anie na dobra trady cy jne. W tej sy tuacji poszukiw a nie sposobów potanienia arty k u łó w stary ch byłoby m ało efektyw ne bądź naw et nieopłacalne. W prow adzanie na ry n ek now ych p roduktów to śro dek przeciw zm niejszaniu się w zrostu zapotrzebow ania lub zm niejszaniu się zapotrzebow ania na p ro d u k ty znane.
Oczywiście opracow yw anie now ych produktów w określonym stopniu pociąga za sobą konieczność realizow ania określonych innow acjam i p ro duktow y m i i procesow ym i w gospodarce kapitalistycznej w ynika nie ty le stąd, że na gruncie tej sam ej technologii można w ytw arzać w iele aso rty m entów pro d uk tó w określonego rodzaju, lecz rów nież stąd, że w gospo d arce tej w spom niany m echanizm konkuren cyjny dynam izuje w sposób przesad n y rozwój innow acji produktow ych. Z resztą m ając na uw adze owe relacje m iędzy nakład am i na innow acje produktow e i procesow e nie
należy zapom inać, że w iele innow acji co do prod uk tów jest w istocie in now acją w zakresie procesów w ytw órczych, albow iem p ro d u k ty te sta nowią elem en ty procesów w ytw órczych w innych przedsiębiorstw ach i przem ysłach. P ro d u k ty te zwie się dobram i pośrednim i, m ateriałam i, k tó re stanow ią n ak ład y w różnych procesach w ytw órczych, a przem ysły, k tó re te m ate ria ły w y tw a rz ają zw ie się przem ysłam i procesowym i. I gdyby w łaśnie rozróżnić innow acje produktow e dokonyw ane w gospo d arce k ap italisty cznej z p u n k tu w idzenia ich przeznaczenia, a więc na innow acje dotyczące dóbr p rod u k cy jn y ch i innow acje dotyczące dóbr konsum pcyjnych, to okaże się, że w ogólnej ich ilości dom inują innow a cje w zakresie dóbr kapitałow ych, tych, co stanow ią elem enty różnych procesów produkcyjnych. Ich procentow y udział wynosi 70— 75°/o ogółu innow acji produktow ych.
P ro p o rcje te pozostają w zgodzie z podstaw ow ym i tren d am i rozw oju gospodarczego, jak ie pociąga za sobą postęp techniczny. Proces su b sty tu cji ludzkiej siły roboczej w procesie produkcji, zarów no w jej fu n k cjach fizycznych, jak i um ysłow ych, zw iązany jest bow iem z pojaw ia niem się coraz w iększej ilości różnych procesów technologicznych, k tó re w y m ag ają stale now ych środków p rac y i przedm iotów pracy, czyli śro d ków produkcji. P ostęp techniczny w e w spółczesnej gospodarce k a p ita li stycznej — podobnie jak w poprzednich stuleciach — m a c h a ra k te r p rze w ażnie pracooszczędny i kapitałochłonny. S tą d też ciągle w globalnym produkcie społecznym zm niejsza się udział środków konsum pcji, a w zra sta udział środków produkcji.
M echanizm ry n k o w y w łaściw y gospodarce kapitalistycznej nie jest w stanie zapew nić praw idłow ego rozw oju innow acji technicznych. W y w ołuje on znaczne m arn o traw stw o środków , pow ażne dysproporcje w śród tych innow acji, jak ie są realizow ane oraz pozostaw ia odłogiem w iele dzie dzin bardzo w ażnych ze w zględu na in te res ogólnospołeczny. Szczególnie kryzys energetyczny, surow cow y i ekologiczny, jak i obecnie ta gospo d ark a przeżyw a, w ysuw a potrzeby, z k tó ry m i p ry w a tn e przedsiębiorstw o nie może się uporać. W ynika to po pierw sze stąd, że koszty realizacji w ielkich innow acji, jakich w ym aga now a sy tu acja ekonomiczna, p rz e k rac z a ją finansow a m ożliw ości n ajw ięk szych n a w e t m onopoli, a po d rugie stąd, że m echanizm ry nk o w y nie stw arza dostatecznych bodźców dla re a lizacji innow acji n ajb ard ziej nieodzow nych w in teresie społecznym .
K onieczną zatem staje się in terw en cja p ań stw a i innych organów p u blicznych n a rzecz rozw oju naukow o-technicznego. W k ra ja c h k a p ita li stycznych rozum ie się, że rozw ój n a u k i i tech n ik i nie może być zależny od flu k tu a c ji gospodarczych. P ań stw o m usi na siebie p rzejąć ciężar fi nansow ania i organizow ania rozw oju technicznego w sposób niezależny od w szelkich zm ian k o n iu n k tu ry . P rz ed e w szystkim państw o powinno
za-Dynamika i struktura innowacji technicznych... £
pewnie rozw ój badań podstaw ow ych, k tó re spotykają się na ogół ze sła bym zainteresow aniem ze stro n y pryw atnego kapitału . W iedza uzyskana w tych badaniach ma c h a ra k te r publiczny, jest w olnym dobrem , stąd pożądane jest dla jej rozw oju publiczne finansow anie, a allokacja śro d ków w ty m zakresie nie m oże być uw arunkow ana przez wym ogi p ry w atnej rentowności, lecz opierać się m usi na rach un ku efektyw ności spo łecznej. Żadne jednakże państw o nie może dziś angażować się w rozwój w szystkich kierun k ó w badań podstaw ow ych. Obecnie niezbędna jest co ra z w iększa selektyw ność badań. W dziedzinie bezpośrednio związanej z realizow aniem innow acji technicznych państw o m a obowiązek stw arza nia odpow iednich w arunków rozw oju tzw . technik podstaw ow ych. Z ali cza się do nich m. in. technikę energetyczną, k tóra ma służyć produkcji i d y stry b u c ji energii dla potrzeb ogólnospołecznych. Do podstaw ow ych technik zw iązanych z zaspokajaniem celów całego społeczeństw a zalicza się rów nież publiczny tra n sp o rt, usługi zdrow otne, edukację, in sty tu cje k u ltu raln e.
Szczególne m iejsce w rozw oju współczesnej techniki zajm ują inno wacje, k tó re służyć m ają ochronie środow iska geograficznego. Państw o ma określać odpow iednie w ym ogi i norm y, jakim odpowiadać pow inny wszelkie rozw iązania techniczne. Dotyczą one przede w szystkim dopu szczalnych ilości zanieczyszczeń atm osfery, wód i gleby zw iązanych ze stosow aniem określonych procesów technologicznych, zaw artości su b stan cji toksycznych w pestycydach i naw ozach sztucznych, stan d ard u leków oraz różnych m ateriałó w chemicznych, rozw iązań technicznych stosow a nych w pojazdach m echanicznych, szczególnie z p u n k tu widzenia ich bez pieczeństw a jazdy, ilości w ydzielanych spalin, hałaśliw ości itd. Uznaje się, że państw o pow inno w spółpracow ać i rzeczyw iście w spółpracuje dziś z firm am i p ry w a tn y m i w zakresie opracow yw ania i realizow ania p ro jektów technicznych, k tó re m ają odpowiadać określonym w yraźnie in te resom ogólnospołecznym.
D ynam ika rozw oju innow acji technicznych zawsze w decydującej m ie rze zależy od intensyw ności ich upow szechniania. Oznacza to, że w w a run k ach , kiedy realizow ane innow acje nie zn ajdu ją szerokiego i coraz pełniejszego ząstosow ania w p rodukcji nie może być m owy o now ych rodzajach innow acji technicznych. U znaje się, że to w łaśnie państw o powinno stw orzyć odpow iednie ram y in stytucjonalne oraz w łaściw y k li m at dla zapew nienia innow acjom technicznym jak najszerszych m ożliw o ści szybkiego ich upow szechniania, a w ślad za ty m i w arunków szyb kiego ich dalszego rozw oju. W ym aga to zastosowania racjonalnej p o lity ki finansow ej, k redy to w ej, podatkow ej, inw estycyjnej, handlu zagra nicznego, ustanow ienia odpow iednich n orm w zakresie system u p a te n
tow ego, stan d ary zacji p ro d u k tó w i procesów oraz w łaściw ej reg u lacji m iędzynarodow ych stosunków gospodarczych, w ty m rów nież m iędzy narodow ej w spółpracy naukow o-technicznej.
Р Е З Ю М Е Акцентируя возможность выделения на ф оне технических изменений, вво димых с самого начала машинного производства, четырех переломных момен тов революционного характера, статья приносит краткую характеристику со временной технической революции, связанной интенсивным образом с разви тием науки. Выясняются технические и экономические причины появления в настоящее время так называемых конкуренционных техник, а такж е смысл количественных и качественных изменений в технике, определяемых иногда термином прерывности процесса технических изменений. Касаясь вопроса о структуре изменений техники, автор кратко определяет зависимость м еж ду новшествами в области производственных процессов и в об ласти продуктов, в частности, проявляющуюся в соответственной взаимозави симости динамики их развития. S U M M A R Y
The paper, w hile em phasizing a possibility of distinguishing four revolutionary turning points on the grounds of technological changes which have taken place since the beginnings of m achine production, provides a brief characterization of contem porary technical revolution in ten sively connected with scientific advan ces. It explains technological and econom ic causes of the appearance of so-called com petitive techniques as w ell as the sense of qualitative and quantitative techno logical changes, som etim es termed as non-continuity of the process of technological changes.
In reference to the problem of the structure of changes in technique, the paper b riefly defines the dependence b etw een innovations in the sphere of produc tion processes and in th e sphere of products, which is also reflected in appro priately inter-dependent dynam ics of their developm ent.
