Wprowadzenie do analizy inwestycji, produktywności, efektywności i zmian technicznych w rolnictwie

Pełen tekst

(1)Wprowadzenie do analizy inwestycji, produktywności, efektywności i zmian technicznych w rolnictwie.

(2) .

(3) Wprowadzenie do analizy inwestycji, produktywności, efektywności i zmian technicznych w rolnictwie Autorzy: dr inż. Agnieszka Bezat-Jarzębowska prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015.

(4) Autorzy publikacji s pracownikami naukowymi Instytutu Ekonomiki i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Publikacja afiliowana jest do dorobku IERiG-PIB.. Prac zrealizowano w ramach tematu: róda wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spoywczego w perspektywie po 2020 roku w zadaniu: Inwestycje, efektywno oraz zmiany techniczne jako róda wzrostu gospodarczego w rolnictwie w perspektywie po 2020 roku.. Celem monografii jest wprowadzenie do analitycznego i empirycznego ujcia efektywnoci produkcji, relacji technicznych i inwestycji jako ich podstawy w sektorze rolnictwa. Praca stanowi otwarcie pola przyszych bada.. Recenzenci: prof. dr hab. Bogdan Klepacki, Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie prof. dr hab. Ryszard Wilczyski, Wysza Szkoa Finansów i Zarzdzania w Warszawie. Korekta Joanna Gozdera. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG -PIB. ISBN 978-83-7658-575-8. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. wi tokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci Wprowadzenie ....................................................................................................... 7 Rozdzia I. Czynniki endogenne i egzogenne a efektywno, produktywno i relacje techniczne – wprowadzenie................................................................... 10 1.1. Pojcie czynników endo- i egzogennych oraz konwencjonalnych i niekonwencjonalnych – ujcie analityczne.................................................... 10 1.2. Czynniki endo- i egzogeniczne a koncepcja TFP ..................................... 13 1.3. Czynniki endo- i egzogenne w ujciu opisowym ..................................... 15 1.4. Endo- i egzogenne czynniki a wybór producenta rolnego ........................ 19 1.5. Czynnik endogenny – znaczenie dla opacalnoci produkcji ................... 22 Rozdzia II. Produktywno, cena i zasoby czynnika ziemia w rolnictwie ........ 29 2.1. Zwizki substytucyjne produktywno, cena i zasób czynnika ziemia .... 30 2.2. Produktywno a zasób czynnika ziemia .................................................. 32 2.3. Cena i wielko zasobów czynnika ziemia ............................................... 38 2.4. Zmiany ceny i wielkoci zasobu czynnika ziemia .................................... 42 2.5. Cena i produktywno czynnika ziemia i wybór producenta rolnego ...... 46 2.6. Niektóre dodatkowe modele ceny czynnika ziemia.................................. 50 2.7. Znaczenie produktywnoci czynnika ziemia – analitycznie i empirycznie 52 2.8. Czynniki produktywnoci czynnika ziemi ................................................ 57 2.9. Tempo wzrostu produktywnoci czynnika ziemi analitycznie ................. 64 Rozdzia III. Efektywno produkcji producentów rolnych i przetwórców – ujcie analityczne i ekonometryczne .................................................................. 67 3.1. Pracochonno i kapitaochonno w ksztatowaniu efektywnoci produkcji rolnej ................................................................................................ 67 3.2. Funkcja produkcji w ocenie efektywnoci produkcji w rolnictwie – podejcie ekonometryczne ............................................................................... 70 3.3. Wybrane dodatkowe metody oceny efektywnoci produkcji ................... 74 3.4. Porównanie wybranych metod oceny efektywnoci produkcji ................ 82 3.5. Weryfikacja empiryczna modeli oceny efektywnoci – producent i przetwórca rolno-spoywczy ......................................................................... 86 3.5.1. Ocena efektywnoci – producenci rolni ................................................. 90 3.5.2. Ocena efektywnoci – przetwórcy rolno-spoywczy ............................ 94. .

(6) Rozdzia IV. Inwestycje jako podstawa efektywnoci produkcji – zagadnienia wstpne ................................................................................................................ 98 4.1. Dochody producentów rolnych ................................................................. 99 4.2. Inwestycje a produktywno czynników produkcji w rolnictwie........... 102 Podsumowanie................................................................................................... 113 Bibliografia ........................................................................................................ 117 Zaczniki .......................................................................................................... 125. .

(7) Wprowadzenie1 Przedmiotem prowadzonych bada na gruncie poznawczym w ujciu analitycznym z ilustracj i weryfikacj empiryczn s produktywno, efektywnoci i zmiany techniczne oraz inwestycje w rolnictwie. S to czynniki determinujce produkcj i jej wzrost w rolnictwie. W monografii przyjmujemy, e fundamentem dla wzrostu produkcji, czy szerzej wzrostu gospodarczego w rolnictwie, s okrelone czynniki znajdujce si po stronie producentów rolnych oraz czynniki niezalene od nich. Std mona je podzieli na te wewntrzne (endogenne) i zewntrzne (egzogenne). W pracy rozróniono równie pojcie czynników konwencjonalnych i niekonwencjonalnych, mieszczce si w podstawowym przyjtym podziale. Czynniki zewntrzne – egzogenne obejmuj du liczb uwarunkowa mniej lub bardziej bezporednio oddziaujcych na przemiany dokonujce si w produkcji w rolnictwie. Idzie tu gównie o relacje rynkowe, których rezultatem s ceny otrzymywane i pacone oraz regulacje instytucjonalno-prawne i polityk roln, przejawiajce si m.in. zakresem i poziomem wsparcia producentów rolnych, a take efekty bada naukowych i upowszechnianie wiedzy i postpu we wszystkich jego odmianach. Oczywicie nie s one neutralne w stosunku do czynników endogennych i efektywnoci produkcji zwaszcza. Przyjmujemy jednak podzia rozdzielny dla potrzeb analizy. To co gównie zaley od producenta (warunek endogenny), to – efektywno wytwarzania (w sensie TFP) i jej poprawa. Ksztatowane jest to przez produktywno czynnika ziemia, czynnika kapitau i czynnika pracy, ich wzajemne relacje oraz ich zmiany2. Wynika to z maksymalizacji produkcji z danych zasobów czynników wytwórczych – przy okrelonej technice wytwarzania, dostpnych technologiach, co opisuje funkcja produkcji – jako najwaniejszej podsta 1. Prowadzone w ramach zadania prace wpisuj si w tre dokumentów strategicznych Pastwa. S zbiene z celami i priorytetami okrelonymi w: „Strategii Rozwoju Kraju 2020” cel II.2.3 „Zwikszenie konkurencyjnoci i modernizacja sektora rolno-spoywczego” oraz „Dugookresowej Strategii Rozwoju Kraju – Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci”, cel 8 – „Wzmocnienie mechanizmów terytorialnego równowaenia rozwoju dla rozwijania i penego wykorzystania potencjaów regionalnych”, Kierunek interwencji: Zrównowaony wzrost produktywnoci i konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego zapewniajcy bezpieczestwo ywnociowe oraz stymulujcy wzrost pozarolniczego zatrudnienia i przedsibiorczoci na obszarach wiejskich. Prowadzone w ramach opracowania analizy nad rentownoci gospodarstw w kontekcie wsparcia jako determinanty inwestycji wpisuj si w priorytety przyjte w PROW 2014-2020, MRiRW, 7 kwietnia 2014, w szczególnoci Priorytet 2 „Poprawa konkurencyjnoci wszystkich rodzajów gospodarki rolnej i zwikszanie rentownoci gospodarstw rolnych”. 2 Przyjmuje si, e efektywno produkcji w sensie TFP jako wska nik jest powtarzalna, std jej przydatno nie tylko w analizie, ale i w predykcji [Mundlak 2000]. 7 .

(8) wy realizacji funkcji celu producentów rolnych. Szczególn uwag powicilimy produktywnoci czynnika ziemia, jako jednego z czynników produkcji, w kontekcie nieuchronnego procesu ubytku jego zasobów i w kontekcie jego ceny. Wskazalimy tu na relacje substytucyjne i komplementarne. Przyjmuje si, i wiksze znaczenie dla ksztatowania efektywnoci wytwarzania (produkcji) maj warunki endogenne, a wic zalene od producenta rolnego, oczywicie przy implicite zaoeniu, e czynniki egzogenne nie s cakowite neutralne w stosunku do endogennych. Jest to wana przesanka dla polityki rolnej, by instrumenty nastawione byy proefektywnociowo. W niniejszej pracy, stanowicej wprowadzenie do szerszych bada nad ródami wzrostu gospodarczego w rolnictwie, uwag powicamy analizie tych endogennych oraz w mniejszym stopniu egzogennych róde w ich podstawie. Analizujemy wykorzystanie czynników produkcji (ziemia, praca, kapita) bdcych emanacj efektywnoci produkcji u producentów rolnych (gospodarstw rolnych) i w rezultacie w rolnictwie, jako ich zbiorze. To jest punkt wyjcia do badania poziomu oraz zmian efektywnociowych, jako potencjalnego róda wzrostu gospodarczego w rolnictwie. W tym etapie bada zakrelamy okrelone punkty wyjcia, wprowadzamy nowe ujcia. Wyprowadzamy autorsko lub przywoujemy odpowiednio modyfikujc nowe w polskiej literaturze przedmiotu ujcia i podejcia do kwestii efektywnoci produkcji, oczywicie wstpne na tym etapie bada. Wspóln cech definiujc podejcie do prowadzonej analizy w tej monografii jest koncepcja funkcji produkcji i wynikajce z niej okrelenia: czynników produkcji; efektywnoci produkcji; produktywnoci czynników wytwórczych i relacji technicznych. Ujmujemy j, tj. funkcj produkcji, explicite oraz implicite i wyprowadzamy na jej podstawie równania i zalenoci analitycznie, ale take i ekonometrycznie z mniej lub bardziej zaawansowanymi weryfikacjami empirycznymi. W ten sposób ujmujemy analitycznie i pokazujemy empirycznie najwaniejsze zalenoci i relacje skadajce si na czynniki endogenne, wprowadzamy te pojcie czynniki konwencjonalne, które okrelaj produktywno czynników i efektywno produkcji. Na tej samej podstawie ujmujemy te czynniki egzogenne, które okrelamy te jako niekonwencjonalne czy resztowe dla funkcji produkcji, za którymi kryje si cay zespó wspomnianych uwarunkowa zwizanych z regulacj rynkow oraz instytucjonalno-prawn. Pokazujemy równie relacje midzy tymi egzogennymi i endogennymi czynnikami. Odnosimy to do producentów rolnych, ale take do przetwórców rolno-spoywczych, nawizujc do acucha ywnociowego, stosujc tu bardziej zaawansowane podejcie ekonometryczne. Pokazujemy wreszcie analitycznie i empirycznie inwestycyjne uwarunkowania analizowanych 8 .

(9) kwestii efektywnociowych. Inwestycje finansowe wraz z oszczdnociami i transferami zewntrznymi s podstaw i niejako pocztkiem zmian relacji technicznych i efektywnoci produkcji. Analizujemy je jednak na kocu, z uwagi na zamierzony dalszy cig bada w tym zakresie. Praca ma charakter poznawczy, z oryginalnie rozwijan podstaw analityczn i metodyczn3 oraz z weryfikacjami empirycznymi. Osadzona jest mocno na gruncie podejcia i analizy charakterystycznej dla mikroekonomii z wyra nymi inklinacjami do szkoy neoklasycznej. Ma te implikacje praktyczne dla polityki rolnej oraz dla realizujcych polityk. Pozwala bowiem odróni i oddziaywa na czynniki endogenne i egzogenne czy konwencjonalne i niekonwencjonalne wpywajce na relacje efektywnociowe u producentów rolnych i przetwórców oraz ich podstawy inwestycyjne. Rozwijane ujcie analityczne i metodyka badawcza pozwala diagnozowa aktualne stany w tym zakresie i wpywa na ich zmiany w podanym kierunku. Jednoczenie ujte w tej monografii kwestie s pewnym punktem wyjcia czy podstaw dla dalszych bada uwarunkowa i zalenoci istotnych dla efektywnego i konkurencyjnego wzrostu gospodarczego w rolnictwie, implicite w caym sektorze rolno-spoywczym.. 3. Co z natury rzeczy zwizane jest z funkcjami Zakadu Zastosowa Matematyki w Ekonomice Rolnictwa IERiG -PIB i przesaniem tematu badawczego. 9. .

(10) Rozdzia I. Czynniki endogenne i egzogenne a efektywno, produktywno i relacje techniczne – wprowadzenie Przyjmujemy, e fundamentem dla wzrostu produkcji, czy szerzej wzrostu gospodarczego w rolnictwie, s okrelone czynniki znajdujce si po stronie producentów rolnych oraz czynniki niezalene od nich. Jedynie zarysowujemy problem, sprowadzajc go do ujcia ilociowego i utrzymujc si w konwencji funkcji produkcji. Konwencje czy konstrukcje funkcji produkcji przyjmujemy jako uniwersaln kategori opisujc rzeczywisto, zwaszcza w aspekcie przyjtego celu badawczego, zwizanego z produktywnoci, efektywnoci produkcji i zmianami technicznymi.. 1.1. Pojcie czynników endo- i egzogennych oraz konwencjonalnych i niekonwencjonalnych – ujcie analityczne Analiz produkcji, jako punkt wyjcia do analiz wzrostu gospodarczego, mona prowadzi, bazujc na gównych zaoeniach dotyczcych funkcji produkcji, to znaczy zalenoci midzy czynnikami produkcji a uzyskan w wyniku ich zastosowania produkcj (wartoci dodan, PKB). To samo odnosi si do sektora rolnictwa, zwykle zawajc to do pojcia wzrostu produkcji. W funkcji produkcji uwzgldnia si te, jak wiadomo, tzw. reszt Solowa, któr utosamia si z efektywnoci produkcji, jej popraw, w sensie TFP (Total Factor Productivity). T reszt, to jest rónic midzy produkcj a ujtymi w funkcji materialnymi czynnikami produkcji, przypisuje si wielu niematerialnym ródom, takim jak wiedza, umiejtnoci, organizacja, ogólnie postpowi organizacyjno-technologicznemu (w rónych jego odmianach) oraz polityce ekonomicznej. Zatem w analizie ujmuje si zarówno czynniki produkcji, w sensie fizycznym w wymiarze ilociowym i jakociowym, jak i w sensie niewymiernych róde typu efekty polityki gospodarczej. W takiej konwencji prowadzona jest analiza w tej monografii. W analizie wzrostu gospodarczego czy wzrostu produkcji w rolnictwie nie idzie jednak tylko o relacje produkcji do zaangaowanych czynników produkcji, aczkolwiek jest to najwaniejszy aspekt, np. w kontekcie dobrobytu. Równie wany jest aspekt zachodzcych zmian w relacjach technicznych, czy w technikach wytwarzania. Idzie tu o relacje midzy zaangaowanymi do produkcji czynnikami produkcji. Tu równie analiza oczywicie zwizana jest z koncepcj funkcji produkcji i wynikajcymi z tej funkcji zalenociami midzy czynnika10 .

(11) mi produkcji. W tych zalenociach uwzgldnianie s czynniki produkcji takie jak: kapita (np. w wymiarze: ilo roboczogodzin, technologia), praca (np. ilo zatrudnionych, ilo godzin pracy czy w wymiarze kapita ludzki na zatrudnionego), ziemia (w wymiarze ilociowym wielko zasobów uytków rolnych i jako) oraz wielkoci resztowe (np. efekty zmian instytucjonalnych, polityki gospodarczej, w tym rolnej). Róne te mog by postacie analityczne funkcji produkcji i w zwizku z tym waciwoci tych relacji technicznych oraz efektywnociowych4. W pracy K. Fuglie5 wprowadza si przydatn dla naszej analizy w tym punkcie ogóln posta funkcji produkcji, z podziaem na czynniki konwencjonalne, wewntrzne dla danego podmiotu (co mona odnosi do producenta rolnego, sektora rolnictwa) i niekonwencjonalne, zewntrzne dla danego podmiotu, ale majce na niego wpyw. Wedug naszych oznacze, te funkcje moemy zapisa nastpujco: y f ( X , NX ) dla: analizowanego czasu t , gdzie: X – konwencjonalne (materialne i endogenne) czynniki produkcji – praca, kapita, ziemia K , L , Z w czasie t , NX – niekonwencjonalne (egzogenne) czynniki, tj. badania naukowe, upowszechnianie postpu, infrastruktura spoeczna i techniczna, zmienne przeomowe zwizane z klimatem i chorobami w analizowanym czasie t .. Te niekonwencjonalne czynniki maj, jak zaznaczylimy, charakter zewntrzny, czyli wedug naszego ujcia egzogeniczny w stosunku do producentów rolnych. Jest to oczywicie kwestia umowna i nasza interpretacja. S to warunki rynkowe, cenowe relacje, efekty bada naukowych, dyfuzja postpu, upowszechnianie wiedzy, doradztwo, ogólny postp i rozwój gospodarczy, kultura organizacyjna itp., a wic zbiór bardzo pojemny i nieco rozmyty. Maj jednake wyra ny wpyw, jak chc powoywani autorzy, na produkcj, a co za tym idzie na efektywno produkcji, co bezporednio wynika z zapisu funkcji produkcji.. 4. W. Rembisz, A. Sielska, 2012, Mikroekonomiczna funkcja produkcji, Warszawa: Vizja Press&IT. 5 K.O. Fuglie, S.L. Wang, V.E. Ball, 2012, Productivity Growth in Agriculture: An International Perspective, CABI. 11 .

(12) Jest to przedmiotem licznych analiz zwizanych z wpywem polityki na efekty produkcyjne, w bardziej opisowo-werbalnym ujciu lub w ujciu analitycznym6. Ujte w powyszej funkcji konwencjonalne czynniki: y f ( X ) w tradycyjnym zapisie ujmowane byy w funkcji w postaci ogólnej: y f ( K , L ) . Ich wzajemne relacje odzwierciedlay techniki wytwarzania, opisywane rónymi postaciami analitycznymi tej funkcji, np. potgow typu Cobba-Douglasa7, a w odniesieniu do produkcji ich produktywnoci i efektywno produkcji w sensie TFP. O ile ujte tu relacje konwencjonalnych czynników produkcji zwizane z tradycyjnym ujciem funkcji produkcji s relatywnie znane, to ujcie w nowej formule zgodnie z: y f ( X , NX ) ju nie jest znane. Nie jest jednak atwo oddzieli wpyw konwencjonalnych i endogenicznych czynników od egzogenicznych i niekonwencjonalnych czynników na produkcj i, co za tym idzie, na efektywno produkcji. Analitycznie funkcj obejmujc konwencjonalne (endogenne) i niekonwencjonalne (egzogenne) czynniki mona uj nastpujco: f ( X , NX ). h( X ) g ( NX ). dla danego t , gdzie: h ( X ) – funkcja czynników konwencjonalnych, endogennych, jak wyej, kapita, praca, g ( NX ) – funkcja czynników niekonwencjonalnych, egzogennych. Ilustracja hipotetyczna relacji midzy tymi czynnikami moe by nastpujca:. 6. Np. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, A. Sielska, 2013, Wpyw polityki rolnej na decyzje producentów rolnych odnonie dochodów i inwestycji, Program Wieloletni 2011-2014, nr 97, Warszawa: IERiG -PIB. 7 W. Rembisz, A. Sielska, 2012, Mikroekonomiczna…, op. cit. 12 .

(13) Rysunek 1.1. Zaleno midzy czynnikami konwencyjnymi i niekonwencjonalnymi. ródo: Opracowanie wasne.. Z tej hipotetycznej ilustracji wynika zaoenie, czy wrcz hipoteza, e rola czynników niekonwencjonalnych w stosunku do konwencjonalnych ronie. Bdzie to przedmiotem dowodzenia w dalszych badaniach.. 1.2. Czynniki endo- i egzogeniczne a koncepcja TFP Tak zaproponowane ujcie funkcji, jak i ujcie klasyczne, czy si z fundamentalnym podejciem do efektywnoci produkcji, jakim jest koncepcja TFP, czyli stosunek produkcji – ilorazowy bd rónicowy – do ujtych czynników wytwórczych. Klasycznie ujcie TFP to relacja funkcyjna produkcji do konwencjonalnych (materialnych i mierzalnych – zatem i endogennych) i zagregowanych (sumy) czynników produkcji, jednake uwzgledniajca efekt czynników egzogennych, bdcy efektem resztowym8. Powysze ujcie wprowadza pewne rozszerzenie bez podwaenia podstaw koncepcji klasycznej. Utrzymujc si w konwencji powyszej, zmodyfikowanej funkcji produkcji, z wyodrbnieniem czynników endogennych i egzogennych, moemy przyj nastpujcy zapis TFP9: TFP y / h( X ) g ( NX ) . 8. W. Rembisz, 2008, Mikro- i makroekonomiczne podstawy wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Vizja Press&IT. 9 F.O. Fuglie, S.L. Wang, V.E. Ball, 2012, Productivity Growth…, op. cit. 13 .

(14) Estymacja tej funkcji wymaga wielu dodatkowych zabiegów i bdzie przedmiotem dalszych bada. Podajemy j, poniewa stanowi to bardzo dobr, na gruncie funkcji produkcji i koncepcji efektywnoci produkcji w sensie TFP, teoretyczno-metodologiczn podstaw dla wyodrbniania czynnika endogennego i egzogennego. W tym ostatnim wzorze czynnikowi egzogennemu przypisuje si praktycznie cao TFP. Wydaje si to nadinterpretacj i jest do dyskusyjne, w wietle naszych dalszych przeksztace i rozwaa, aczkolwiek mieci si w logice rozumowania Solowa, Denisona, Jorgensona i Griliches’a – luminarzy ekonomii zajmujcych si t kwesti. Dla lepszego zrozumienia tej kwestii mona nawiza do bardziej ogólnego, ale mocniej umiejscowionego w tradycji funkcji podejcia10, jeli funkcje zapiszemy jako: y. f ( A, N ). gdzie: N. aK bL cZ – suma zastosowania czynników produkcji wraz z ich pa-. rametrami strukturalnymi – parametrami udziau w sumie nakadów, A TFP. y – efektywno produkcji (Total Factor Productivity). N. W tym zapisie funkcji, w postaci ogólnej, wielko produkcji (w rolnictwie, w gospodarstwie rolnym) jest zdeterminowana przez wielko zaangaowania czynników wytwórczych, tj. kapitau, pracy, ziemi, oraz poziom ich wykorzystania, czyli efektywno produkcji. Oczywicie na efektywno produkcji w sensie TFP skada si produktywno poszczególnych czynników: A. a p K b wL c p Z. gdzie: pK. y – produktywno czynnika kapitau, K. wL. y – wydajno czynnika pracy, L. pZ. y – produktywno czynnika ziemia (ten wska nik bdzie przedmioZ. tem osobnej uwagi w nastpnym rozdziale). 10. Na podstawie O. Blanchard, 2011, Makroekonomia, Warszawa: Oficyna Wolters Kluwer business; odniesionego w oryginale jedynie do czynnika pracy i jego wydajnoci. 14. .

(15) Sens miernika efektywnoci produkcji w sensie TFP, polega na tym, e przesdza on o dobrobycie, który wynika z tego, jak dana gospodarka, dany sektor czy dany producent wykorzystuje dostpne czynniki dla maksymalizacji efektu produkcyjnego, dla zaspokojenia nieograniczonych potrzeb, bd ile potrzebuje tych czynników, by wytworzy dany efekt produkcyjny. Ten drugi aspekt, majcy coraz wiksze znaczenie wobec ogranicze lecych obecnie bardziej po stronie popytu ni po stronie poday11, mona uj nastpujco: N. y . A. Zaangaowanie (zatrudnienie) czynników wytwórczych w produkcji jest równe wielkoci produkcji podzielonej przez efektywno produkcji TFP. Przy danym efekcie produkcyjnym (wielkoci produkcji) im wysza efektywno produkcji, tym mniej potrzeba czynników produkcji dla jej osigniecia, tym nisze moe by ich zatrudnienie. Oczywicie skala, w jakiej poszczególne czynniki musz by zatrudnione, zaley od ich produktywnoci. Produktywno jednego z nich, specyficznego dla produkcji rolniczej, jakim jest czynnik ziemia, bdzie egzaminowana w kolejnym rozdziale. Te ostatnie wzory jednoczenie mog by podstaw wyjanienia rónicy midzy pojciem efektywnoci produkcji i pojciami produktywnoci. Bdzie to przedmiotem oddzielnej uwagi w kolejnym etapie bada.. 1.3. Czynniki endo- i egzogenne w ujciu opisowym Tak wymienione czynniki produkcji, konwencjonalne czy endogenne, oraz niekonwencjonalne egzogenne, w relacji do uzyskanej produkcji s te zgodne z behawioraln konwencj podziau. Mianowicie, wymieni tu mona róda zalene, wynikajce z wyboru i zachowania danego podmiotu (kapita, praca, technika produkcji, stosowana technologia, wiedza, umiejtnoci, staranno), czyli róda endogenne oraz te, na które producent nie ma wpywu, a którym si poddaje, czy które wpywaj na jego zachowanie (rynek i ksztatowane na nim ceny, polityka, regulacje prawno-instytucjonalne) – egzogenne. Czynniki endogenne, zalene od producenta, zwizane s z potrzeb czy przymusem poprawy produktywnoci zaangaowanych czynników dla maksy 11. A. Kowalski, W. Rembisz, 2003, Model zachowa gospodarstwa rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Nr 1, Warszawa: IERiG -PIB, s. 3-13. 15. .

(16) malizacji funkcji jego celu. To uwarunkowanie zwizane jest z regulacyjnym mechanizmem rynkowym, ze struktur rynku (równowaga konkurencyjna, bd jej brak, co zwizane jest z pozycj producenta jako cenobiorc lub cenotwórc). To niejako przymus szukania moliwoci poprawy efektywnoci produkcji jako róda dochodu i utrzymania si w produkcji, nie mówic ju o utrzymaniu pozycji konkurencyjnej. Jak pokazalimy w innych pracach12, ten przymus jest osabiany przez polityk roln jako czynnik egzogenny. Nastpuje bowiem substytucja efektywnoci przez rent polityczn, czyli substytucja wysików na rzecz poprawy efektywnoci produkcji przez korzyci z okrelonych rozwiza polityki rolnej, w tym zwaszcza patnoci bezporednie. Poza tym efektem w postaci renty politycznej, dziaanie czynników egzogennych naley natomiast utosamia z kreowaniem parametrów rynkowych, czyli gównie cen otrzymywanych i cen paconych przez mechanizm rynkowy, take stóp procentowych oraz z impulsami wywoywanymi przez odpowiednio prowadzon polityk ekonomiczn, w tym roln i zwaszcza okrelone regulacje prawne. Najlepiej oczywicie, by te dwa róda byy w odpowiedniej synergii. Jak jednak wskazywalimy w innych przywoywanych pracach, nie zawsze tak jest13. W odniesieniu do rolnictwa14, czynniki determinujce poziom produkcji, jej wzrost oraz szerzej rozwój mona równie podzieli na te wewntrzne i zalene od producentów (endogenne) oraz zewntrzne i niezalene od producentów (egzogenne). Uwarunkowania zewntrzne i niezalene (egzogenne) obejmuj du liczb czynników mniej lub bardziej bezporednio oddziaujcych na przemiany dokonujce si w rolnictwie, oraz mniej lub bardziej identyfikowalnych i mierzalnych. Mona je podzieli na kilka grup: rynkowe, instytucjonalne, rodowiskowe, regionalne, makroekonomiczne i globalne15. Zewntrzne regulacje obejmuj – poza polityk fiskaln i monetarn jako podstaw makroekonomiczn – polityk roln, ale równie regulacje prawno 12. Np. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, A. Sielska, 2012, Wybór polityki i jej wpyw na decyzje producentów rolnych w ujciu analitycznym z elementami weryfikacji empirycznej, Program Wieloletni 2011-2014, Nr 49, Warszawa: IERiG -PIB. 13 A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2013, Renta polityczna i ekonomiczna jako ródo dochodu producenta rolnego [w:] Ekonomiczne, spoeczne i instytucjonalne czynniki wzrostu w sektorze rolno-spoywczym w Europie (red.) Kowalski A., Chmieliski P., Wigier M., nr 67, Warszawa: IERiG -PIB, s. 28-41. 14 O specyfice sektora rolnego wicej w: A. Kowalski, 2007, Istota i funkcjonowanie rynku ywnociowego, [w:] Rembisz W., Idzik M. (red.), 2007, Rynek rolny w ujciu funkcjonalnym, Wyd. Wysza Szkoa Finansów i Zarzdzania, Warszawa: IERiG -PIB, s. 13-40. 15 L. Klank, 2006, Sukcesja gospodarstw rolnych w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa, s. 34. 16 .

(17) -instytucjonalne w zakresie ochrony rodowiska, prawa wodnego, itp. Widoczna jest równie wielofunkcyjno rolnictwa, jego rola w utrzymaniu odpowiedniej kondycji rodowiska naturalnego, w zachowaniu dorobku kulturowego, czy podtrzymaniu ywotnoci obszarów wiejskich i integralnoci spoecznoci lokalnych16. Natomiast endogenne – w opisie werbalnym – uwarunkowania rozwoju rolnictwa tkwi przede wszystkim w jego potencjale produkcyjnym, na który skadaj si zasoby czynnika ziemi, czynnika pracy, czynnika kapitau w ich wymiarze ilociowym i jakociowym oraz wspomniane wyej zasoby niemierzalnych czynników (w teorii ekonomii gównego nurtu – reszta Solowa), takich jak wiedza, umiejtnoci, dowiadczenie np. zakresie zarzdzania itp., a wic równie zalene od producenta rolnego. Szczególnym czynnikiem produkcji w rolnictwie jest ziemia (który wyróniamy ze wzgldu na jego produktywno jako warunek efektywnoci w rozdziale drugim), której warto, w sensie praktycznym, zaley od jakoci gleby i klimatu w danym regionie, co determinuje jej produktywno. W jeszcze innym ujciu, bardziej opisowym i mniej rygorystycznym, czyli niewynikajcym bezporednio z koncepcji funkcji produkcji, za najwaniejsze uwarunkowania wewntrzne wedug literatury mona wskaza17: wydajno pracy w rolnictwie (warto dodana) w przeliczeniu na 1 pracujcego, zatrudnienie w rolnictwie, w % ogóu zatrudnionych, wielko (rozmiar i struktura gospodarstw) oraz zwizana z tym skala produkcji, poziom dochodu rolniczego w przeliczeniu na 1 zatrudnionego w rolnictwie, udzia sprzeday w produkcji (produkcja towarowa). Przyjmuje si18, i wiksze znaczenie dla ksztatowania efektywnoci wytwarzania (produkcji) maj warunki endogenne, a wic zalene od producenta. Wydaje si to suszne i zostao wielokrotnie udowodnione, chociaby wynika to te z faktu, e w tych samych uwarunkowaniach egzogennych, np. dla tych sa 16. Spór o to, jak dalece polityka rolna i aktywne wspieranie rozwoju obszarów wiejskich niezbdne s dla przeprowadzenia procesu przeksztace, trwa i wci dzieli nie tylko rodowiska naukowe. Jedni domagaj si radykalnego ograniczenia subsydiów, prognozujc trwale uzalenienie wsi od „darmowych pienidzy”. Inni sdz, e nawet jeli protekcjonizm rolny bdzie ograniczany, to i tak rynek rolny nie bdzie ani w peni wolny, ani konkurencyjny, B. Fedyszak-Radziejowska, 2015, Szanse rozwoju gminy wiejskiej pod biaorusk granic , Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, dostpne na: http://www.isp.org.pl/files/ 14612676550071003001128606435.pdf. 17 A. Rosner, 2002, Zrónicowanie przestrzenne obszarów wiejskich pod k tem widzenia struktur gospodarczych, [w:] Rosner A. (red.), 2002, Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, Warszawa: IRWiR PAN. 18 W. Rembisz, 2006, Endogenne i egzogenne warunki wzrostu dochodów producentów rolnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, Warszawa: IERiG -PIB, s. 14-30. 17 .

(18) mych relacji cenowych cen otrzymywanych i cen paconych i tych samych regulacji instytucjonalno-prawnych, tego samego wsparcia w ramach polityki, jednym producentom produkcja si opaca, natomiast innym si nie opaca. Wskazuje to, czy potwierdza, znane zaoenie funkcji produkcji, e efektywno produkcji, w sensie TFP, to kategoria mikroekonomiczna zalena od producenta. Podobnie, na innym poziomie uogólnienia i abstrakcji, wedug Gobiewskiej19, w danych warunkach (pooenie geograficzne), to siy wewntrzne w znacznej mierze decyduj o powodzeniu na rynku. Potwierdza to istotne znaczenie wewntrznego potencjau przedsibiorstwa, obejmujcego w szczególnoci zasoby produkcyjne, bezporednio wpywajce na wielko uzyskiwanego dochodu20. Z drugiej strony, wedug innych autorów, wspóczenie coraz bardziej powszechne jest stwierdzenie, e rozwój rolnictwa w mniejszym stopniu zaley od uwarunkowa wewntrznych, a gównie od uwarunkowa zewntrznych21. Uwarunkowania rynkowe w gospodarce, w której mechanizm alokacji czynników i produkcji dokonuje si za porednictwem rynku, oddziauj w sposób znaczcy na sytuacj ekonomiczn rolnictwa. Do grupy tych czynników, równie na niszym poziomie uogólnienia, naley zaliczy gównie popyt na artykuy ywnociowe oraz surowce pochodzenia rolniczego, co okrela wielko poday i poziom cen otrzymywanych, jako ródo przychodów producentów i sektora, przy odpowiedniej relacji do cen paconych. ródem popytu mog by bezporedni konsumenci, przedsibiorstwa przemysu spoywczego oraz przedsibiorstwa przemysów wykorzystujcych do produkcji surowce pochodzenia rolniczego oraz coraz bardziej eksport22. Podzia na endogenne i egzogenne uwarunkowania produkcji i jej wzrostu w jakie mierze, w sensie analizy ilociowej, mog uzupenia czy nawet by podstaw w analizie rozwoju industrialnego czy indukowanego rolnictwa23.. 19. B. Gobiewska, 2008, Zrónicowanie wykorzystania zasobów produkcyjnych rolnictwie krajów UE, Roczniki Naukowe SERiA, t. X, z. 1, s. 91-96. 20 W. Poczta, J.

(19) redziska, A. Mrówczyska-Kamiska, 2009, Determinanty dochodów gospodarstw rolnych Unii Europejskiej wedug typów rolniczych, EIOGZ, nr 76, s. 17-31. 21 A. Walenia, 2009, Wybrane zagadnienia rozwoju rolnictwa na obszarach Polski Wschodniej, Problemy Rolnictwa

(20) wiatowego, vol. 09, issue 24, s. 176-188. 22 Ibidem. 23 A. Kowalski, 2015, [w:] Nowa epoka w polskiej wsi, Nowe ycie Gospodarcze, 11(564), s. 16. 18 .

(21) 1.4. Endo- i egzogenne czynniki a wybór producenta rolnego Tak pokazany podzia na czynniki endo- i egzogenne odnosi si przede wszystkim do procesu wzrostu produkcji. Nawizuje to do zachowania producenta rolnego w aspekcie tych czynników i odnosi si do jego wyboru, co do tych czynników. S one bowiem, jak pokazywalimy, albo cakowicie lub mniej czy bardziej zalene i niezalene od niego. Ma to oczywicie wpyw na jego wybory i wyniki, jest przydatne dla analizy efektów polityki rolnej. Zatem w celu wyodrbnienia tych czynników wzrostu, tj. wewntrznych i zalenych od producenta rolnego, czyli warunków endogennych oraz czynników zewntrznych i ksztatowanych niezalenie od tego producenta, czyli egzogennych okrelajcych przychody producenta rolnego, analizie poddamy formu24: pi y i. K i c K Li c L. gdzie: yi – produkt (produkcja) producenta rolnego, p i – ceny produktów rolnych, K i – czynnik kapitau, Li – czynnik pracy,. i – gospodarstwo rolne. Po jej przeksztaceniu, tj. zlogarytmowaniu mamy: ln pi ln yi. ln K i ln c K ln Li ln c L ,. a po obliczeniu pochodnych wzgldem czasu25 i pominwszy indeksy dolne, upraszczajc mamy nastpujc analityczn posta: wc wc wy wK wL wp { } { K L} y K L cK cL p. gdzie: L, K wK. wL. – czynnik pracy i czynnik kapitau,. – przyrost czynnika kapitaowego, – przyrost czynnika pracy,. 24 25. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2013, Renta polityczna…, op. cit. wp 1 wy 1 Np. lewa strona: i i ...... pi t yi t 19. .

(22) wcK – przyrost ceny czynnika kapitaowego, wcL – przyrost ceny czynnika pracy, wpi. – przyrost cen produktów rolnych.. W oparciu o lew i praw stron równania (rozdzielnie) mona okrela czynniki, czy róda zalene, konwencjonalne (endogenne) i niezalene, niekonwencjonalne (egzogenne) od producentów rolnych (take w ukadzie sektorowym). Czynniki znajdujce si po lewej stronie powyszego równania to czynniki endogenne, zwizane s z efektywnoci produkcji w sensie TFP, w rozumieniu takim, jak pokazalimy wyej. Std mamy: wy wK wL { } y K L. ep | TFP .. W istocie opisane s przez rónic w indeksie produkcji i sumy zastosowanych czynników26. To mona przyj za literatur, i przedstawionymi dowodami, za czynnik niemale cakowicie endogenny, zwaszcza w obecnym etapie rozwoju gospodarki (z cakowit dostpnoci do czynnika kapitau i moliwociami ubytku czynnika pracy). Czynniki znajdujce si po prawej stronie omawianej formuy to czynniki egzogenne, zwizane z rynkiem, konkretnie z relacjami cen produktów (cenami otrzymywanymi) do cen nakadów czynników produkcji (cenami paconymi) zwane te noycami cen xp , co moemy zapisa jako: {. wc K wc L wp } cK cL p. xp .. Zauwamy równie, e zmienia si stosunek cen nakadów czynników produkcji, w szczególnoci ceny czynnika pracy, którego wynagrodzenie wzrasta, oraz czynnika kapitau, który staje si coraz „taszy”. Hipotetycznie przedstawiamy to na poniszym rysunku.. 26. Por. te K.O. Fuglie, S.L. Wang, V.E. Ball, 2012, Productivity Growth…, op. cit., s. 217. 20. .

(23) Rysunek 1.2. Hipotetyczne relacje cen czynnika kapitau i pracy. ródo: Opracowanie wasne.. Noyce cen mog by rezultatem nie tylko regulacji rynku, ale take okrelonej polityki rolnej, w tym dziaa bardziej lub mniej bezporedniej interwencji. S to indeksy najwaniejszych dla producenta parametrów ekonomicznych. Ich wielkoci ksztatowane s na rynku (wynikaj z prawa popytu i poday, i w tym sensie s obiektywne i dla producenta z góry dane), bd mog by ustalane przez instytucje lub mog by przedmiotem ich oddziaywania w ramach okrelonych regulacji i dziaa interwencyjnych. Producent w istocie si do nich dostosowuje, zgodnie z wykadni Jovensa, a nie odwrotnie. Producent dostosowuje si do tych relacji cen i samych cen poprzez czynniki endogenne, pokazane we wczeniejszej formule, tj. popraw efektywnoci produkcji27. Z punktu widzenia prowadzonych rozwaa, wane jest to, e nie s one ksztatowane przez producenta rolnego. Egzogenne ksztatowanie cen otrzymywanych i paconych przez producenta ma miejsce zwaszcza wtedy, gdy zaoymy, e wystpuj warunki równowagi konkurencyjnej oraz wystpuje pena regulacja rynkowa. Ale nawet przy jej braku, bo wystpuje zawsze okrelony zakres interwencji, to i tak ceny interwencyjne czy inne administracyjne zarówno produktów, jak i nakadów czynników maj charakter egzogenny dla producenta.. 27. Nie ma zatem pojcia ceny nieopacalne czy opacalne w sensie kategorycznym czy jedynych na rynku, te same ceny s bowiem dla jednych opacalne dla drugich nie, w zalenoci od dostosowa producentów po stronie czynników endogennych, tj. efektywnoci produkcji, co ma oczywicie charakter subiektywny i mikroekonomiczny. 21. .

(24) 1.5. Czynnik endogenny – znaczenie dla opacalnoci produkcji W analizie bardziej jednak nam idzie o odniesienie si do czynników endogennych, czyli zwizanych z efektywnoci produkcji. Jak wskazano, to co gównie zaley od producenta (warunek endogenny), to poprawa efektywnoci wytwarzania, w jej rónych przejawach, tj. poprawy efektywnoci technicznej, ekonomicznej, alokacyjnej i strukturalnej.28 To jest równowane pojciu TFP (Total Factor Productivity), o ile prowadzi do dodatniej rónicy w pokazanej wyej zalenoci midzy indeksami (stopami wzrostu) produkcji i zagregowanych zastosowanych czynników produkcji. TFP jest ksztatowane przez zmiany produktywnoci zarówno czynnika kapitau, jak i czynnika pracy. Wida to bezporednio z wyej pokazanej formuy analitycznej. Odpowiednio z niej wyodrbniajc mamy: wy wK y K. U K oraz. wy wL y L. ZL .. Warunkiem pozytywnych wartoci tych wska ników (stóp wzrostu wska ników produktywnoci poszczególnych czynników, opisanych w podrozdziale 1.2, tj.: p K. y oraz wL K. y ), jest unowoczenianie technik wytwarzania, L. które to moe wynika z inwestycji, bowiem unowoczenianie technik wytwarzania29 to gównie poprawa relacji czynnika kapitau do czynnika pracy: wK wL ! K L. oraz poprawa struktury agrarnej w szczególnoci koncentracja: wZ wL ! Z L. gdzie: oznaczenia jak wczeniej, Z – czynnik ziemia.. 28. Efektywno techniczna to relacja fizycznych wielkoci produkcji do czynników wytwórczych, efektywno alokacyjna wie si z wyborem optymalnym produkcji, maksymalizujcym zysk, co daje efektywno ekonomiczn jako kombinacj produktywnoci technicznej i alokacyjnej, efektywno strukturalna odnosi si do struktury podmiotów maksymalizujcych efektywno ekonomiczn; por. T.J. Coelli, D.S.P. Rao, CH.J. O`Donnell, G.E. Battese, 2005, An introduction to efficiency and productivity analysis, 2. Edition, Springer, New York. 29 Nie naley tego utosamia z kwestionowanym modelem rozwoju industrialnego (por. A. Kowalski, 2015, [w:] Nowa…, op. cit.) rolnictwa, aczkolwiek w wymiarze analizy ilociowej jest z tym zwizany. 22 .

(25) W literaturze przedmiotu przyjmuje si, i w miar wzrostu gospodarczego punkt równowagi w technikach wytwarzania stosowanych w rolnictwie przechodzi od technik pracochonnych (i ziemiochonnych – co nie jest tu przedmiotem uwagi) do technik kapitaochonnych oraz praco- i ziemiooszczdnych30. Przyjmuje si, i jest to trwa tendencj i wie si z intensyfikacj kapitaochonn oraz przede wszystkim z obcieniem funkcjami substytucyjnymi przyrostu czynnika kapitau wobec czynnika ziemia i czynnika pracy31. Wtedy poprawa efektywnoci produkcji bdzie nastpowaa, gdy przyrost zaangaowania czynnika pracy (i czynnika ziemia) bdzie niszy ni przyrost zaangaowania czynnika kapitau, czyli wzrost wydajnoci czynnika pracy (take czynnika ziemia – co pokazujemy w nastpnym rozdziale), staje si wiodcym ródem poprawy efektywnoci produkcji, nawet kosztem pogarszania si produktywnoci czynnika kapitau32. Zasadnicz podstaw czynnika (warunku) endogennego, czyli efektywnoci produkcji, jest postp techniczny ucieleniony w zmianach technik wytwarzania oraz postp technologiczny nieucieleniony, czego nastpstwem jest wspomniana poprawa efektywnoci produkcji. Czynnik endogenny praktycznie mona, jak wynika z powyszych uwag, utosamia z efektywnoci produkcji. Jednym ze róde poprawy efektywnoci produkcji jest efektywna substytucja zatrudnienia czynnika pracy przez zwikszenie zaangaowania czynnika kapitau, tutaj w przeliczeniu na jednostk produkcji. Wynika to wprost z warunków równowagi producenta33. Naley to podkreli, i rozwaamy tu nakady czynników wytwórczych w przeliczeniu na jednostk produkcji, a nie wielko cakowitych nakadów czynników. W wyniku efektywnej substytucji czynnika pracy przez czynnik kapitaowy w przeliczeniu na jednostk produkcji nie musi zmniejsza si zatrudnienie w sensie bezwzgldnym. Wyrazem tego jest przesunicie si punktu reprezentujcego róne techniki wytwarzania na krzywej izokwanty (krzywej jednostkowej pro 30. por. W. Rembisz, Z. Floriaczyk, 2014, Modele wzrostu gospodarczego w rolnictwie, Warszawa: IERiG -PIB, oraz Sz. Figiel, W. Rembisz, 2009, Przesanki wzrostu produkcji w sektorze rolno-spoywczym - ujcie analityczne i empiryczne, Program Wieloletni 2005-2009, nr 169, Warszawa: IERiG -PIB. 31 Sz. Figiel i W. Rembisz podaj dalej, i najczciej bowiem wystpuje relacja: 'K 'R ! Z K 0 , która jest charakterystyczna dla obecnego etapu rozwoju rolnictwa K R w krajach rozwinitych, w tym w rolnictwie krajów Unii Europejskiej, tym samym w Polsce; Sz. Figiel, W. Rembisz, 2009, Przesanki wzrostu…, op. cit. 32 Por. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2015, Endo- i egzogenne róda wzrostu gospodarczego w rolnictwie - zarys problemu, Roczniki Naukowe SERiA, T. 17, z. 6, s. 19-24. 33 W. Rembisz, 2005, Wynagrodzenia czynników wytwórczych w gospodarstwach rolnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4, Warszawa: IERiG -PIB, s. 24-43. 23 .

(26) dukcji) z ewentualnym przesuniciem jej w dó (jako warstwicy nowej funkcji produkcji reprezentujcej bardziej efektywne techniki wytwarzania). Odzwierciedla to substytucyjny i neutralny charakter postpu technicznego. Przyjmujemy, i poprawa efektywnoci ma pewne okrelone tempo zmian, które nie ulega radykalnym zmianom. W krótkim zatem okresie, tempo zmian efektywnoci jest wielkoci dan z góry (ceteris paribus) – w krótkim okresie tempo poprawy efektywnoci produkcji zwykle nie jest wystarczajcym ródem równowaenia kosztowych skutków wzrostu cen czynników wytwórczych, przy zaoonym tempie wzrostu cen produktów. Natomiast w duszym okresie podstawowe znaczenie poprawy efektywnoci objawia si przede wszystkim jako ródo neutralizowania kosztowych skutków spadku cen produktów lub wzrostu cen czynników wytwórczych. Bowiem w dugim okresie dokonywane s w wyniku inwestycji zmiany w technikach wytwarzania34. Bardziej radykalne zaoenie moe oznacza, e lewa strona powyszego równania wynosi zero, czyli nie nastpuje poprawa efektywnoci produkcji. Wtedy przedmiotem analizy s uwarunkowania rynkowe, tj. czynnik egzogenny (prawa strona formuy). Oznacza to te zaoenie o neutralnym wpywie czynnika efektywnociowego na opacalno produkcji, czyli na moliwo równowaenia wzrostu kosztów z tytuu wzrostu cen czynników wytwórczych35. Zatem nie nastpuje poprawa efektywnoci, bo tempo wzrostu produkcji jedynie równoway tempo wzrostu zaangaowania czynników wytwórczych, czyli mamy: wY Y. 'Kx wLx Kx Lx. gdzie: y. y p. – przychód (utarg cakowity) producenta rolnego,. Kx. K c K – koszty zastosowania czynnika kapitau,. Lx. L c L – koszty zatrudnienia czynnika pracy.. Analiza prawej strony równania wyjciowego dla czynników endo- i egzogennych obejmuje problematyk zalenoci kompensacyjnych wzrostu cen produktów rolnych w stosunku do efektu kosztowego wywoanego wzrostem cen czynników wytwórczych. Ten kompensacyjny charakter moe mie równie miejsce przy przyjtym zaoeniu o zerowym tempie wzrostu efektywnoci wytwarzania, czyli przy zaoeniu braku moliwoci wystpienia efektywnociowej 34 35. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2015, Endo- i egzogenne…, op. cit., s. 19-24. Ibidem. 24. .

(27) kompensacji. Niemniej jednak przy zaoeniu spadku efektywnoci i jednoczesnym wzrocie cen czynników produkcji oczywiste jest, e przyrost cen produktów rolnych obciony bdzie podwójnie funkcj kompensacyjn36. Utrzymujc zaoenie, e nie nastpuje poprawa efektywnoci produkcji, czyli czynnik endogenny jest równy zero (patrz lewa strona równania: wc wc wy wK wL wp ), to przeksztacajc jego praw stron otrzymu{ } { K L} y K L cK cL p. jemy wzór obrazujcy „pchanie” cen produktów przez koszty wynikajce ze wzrostu cen paconych za nakady czynników37: wc wc wp ( K L ). p cK cL. Równanie to pokazuje ewentualn „konieczno” zrównowaenia (skompensowania) kosztowego skutku wzrostu cen czynników wytwórczych, w tym wzrostu wynagrodzenia czynnika pracy, przez wzrost cen produktów rolnych (przy przyjtym zaoeniu o zerowym tempie poprawy efektywnoci)38. Jest to konieczne, gdy nie wystpuje pozytywny efekt czynnika endogennego, czyli nie nastpuje poprawa efektywnoci produkcji. Moliwo tego przenoszenia cenowego (transmisji cen) jest bardzo ograniczona w warunkach rynku o równowadze konkurencyjnej. Rynek o takiej charakterystyce ma najczciej miejsce w przypadku rynku rolnego w obecnym etapie rozwoju gospodarczego w Polsce i w wikszoci krajów UE. Pewne przenoszenie kosztowych skutków wzrostu cen czynników wytwórczych na przyrost cen produktów istnieje, w warunkach rynku monopolistycznego bd rynku niezrównowaonego i niekonkurencyjnego39. Nie jest to jednak sytuacja, która obecnie wystpuje, z wyjtkiem klsk nieurodzaju. W warunkach rynku zrównowaonego i konkurencyjnego nie ma takich, jak zasygnalizowalimy, moliwoci kompensacji wzrostu kosztów z tytuu wzrostu cen czynników wytwórczych przez wzrost cen produktów. Std te, róde wzrostu dochodów trzeba szuka w poprawie efektywnoci lub w skutecznym zarzdzaniu ryzykiem cenowym40. Wtku tego jednak nie bdziemy rozwijali, pokazalimy to jedynie dla uwypuklenia znaczenia czynnika endogennego. Przy przyjtym zaoeniu o braku zmian efektywnoci, czyli neu 36. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2013, Ekonomiczny mechanizm ksztatowania dochodów producentów rolnych, Warszawa: IERiG -PIB. 37 Koszt czynnika pracy zwizany z jego wynagrodzeniem w specyfice gospodarstwa rolnego jest jednoczenie dochodem. 38 A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2015, Endo- i egzogenne…, op. cit., s. 19-24. 39 W. Rembisz, 2006, Endogenne i egzogenne…, op. cit. 40 Ibidem. 25 .

(28) tralnym czynniku endogennym, mona te wysun wniosek, e wzrost cen produktów rolniczych musi by wyszy ni wzrost cen czynników wytwórczych. Gdy nastpuje spadek efektywnoci produkcji, wpyw negatywny czynnika endogennego, to wzrost cen produktów musi by proporcjonalny do obniania si efektywnoci produkcji41. Oznacza to, e dla utrzymania danego poziomu opacalnoci produkcji i dochodów rolników nisza poprawa efektywnoci (lub wyszy spadek efektywnoci) wymusza wikszy wzrost cen produktów rolniczych. Tylko wtedy moliwe jest te zachowanie równowagi producenta rolnego42. S to prawdy wynikajce z równowagi producenta i niby oczywiste, pokazujemy je tu jednak dla podkrelenia roli analizowanego czynnika endogennego. Relacje analizowane w powyszych analitycznych formuach endogennych, konwencjonalnych czynników produkcji w stosunku do siebie i do produkcji ukada si powinny zwykle zgodnie z ponisz ilustracj hipotetyczn (na podstawie dominujcych uj w literaturze) wizualizacj. Rysunek 1.3. Hipotetyczne relacje czynnika kapitau i pracy oraz produkcji. ródo: Opracowanie wasne.. Odpowiaday temu rzeczywiste, oparte na danych empirycznych relacje, dla przykadowo Niemiec i Polski, jako krajów o wzgldnie duych zasobach czynnika pracy i dla Austrii i Holandii, jako krajów o zasobach czynnika ziemia wzgldnie maych. Jak wida, niezalenie od zasobów czynnika ziemia i przy danej jego produktywnoci, co bdzie przedmiotem uwagi w nastpnym rozdziale, wyra nie zwiksza si relacja na rzecz czynnika kapitau, tj. substytuuje on (wzgldnie i bez 41 42. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz W., 2013, Ekonomiczny mechanizm… op. cit. A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2015, Endo- i egzogenne…, op. cit., s. 19-24. 26. .

(29) wzgldnie) czynnik pracy oraz towarzyszy temu wzrost wydajnoci czynnika pracy. Rónice midzy produkcj a zastosowaniem danego czynnika ilustruj jego produktywno. Ronie ona dla obu ujtych tu czynników. Jest to omawiany czynnik endogenny. Pogbienie ilustracji i weryfikacji empirycznych wyprowadzonych formu analitycznych i wynikajcych z nich hipotez bdzie przedmiotem bada w dalszym etapie. Przy okazji wida, e zmiany relacji najwaniejszych tu czynników w rolnictwie w Polsce nie odbiegaj od tych zmian w ujtych tu krajach UE. Rysunek 1.4. Rzeczywiste relacje zastosowania czynnika kapitau i pracy oraz produkcji w Niemczech w latach 2006-2013 60. 700 650 600 550 500 450 400 350 300. 55 50 45 40 35 30 2006. 2007 Kapita. 2010 Produkcja. 2013 Praca. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. Rysunek 1.5. Rzeczywiste relacje zastosowania czynnika kapitau i pracy oraz produkcji w Polsce w latach 2006-2013 25. 2 500. 20. 2 300. 15. 2 100. 10. 1 900. 5. 1 700. 0. 1 500 2006. 2007 Kapita. 2010 Produkcja. 2013 Praca. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT. 27 .

(30) Rysunek 1.6. Rzeczywiste relacje zastosowania czynnika kapitau i pracy oraz produkcji w Austrii w latach 2006-2013 9. 200. 8. 150. 7 100 6 50. 5 4. 0 2006. 2007 Kapita. 2010 Produkcja. 2013 Praca. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. Rysunek 1.7. Rzeczywiste relacje zastosowania czynnika kapitau i pracy oraz produkcji w Holandii w latach 2006-2013 30. 180. 25. 175. 20. 170. 15 165. 10. 160. 5 0. 155 2006. 2007 Kapita. 2010 Produkcja. 2013 Praca. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. 28 .

(31) Rozdzia II. Produktywno, cena i zasoby czynnika ziemia w rolnictwie Produktywno czynnika ziemia jest centralnym punktem we wszelkich analizach efektywnoci produkcji i wzrostu w rolnictwie43. W tym rozdziale analizujemy produktywno czynnika ziemi w kontekcie ubytku jego zasobów i w kontekcie jego ceny. Przyjmujemy trzy hipotezy wstpne. Po pierwsze, e produktywno tego czynnika jest w zwizku substytucyjnym z ubytkiem jego zasobów. Po wtóre, e równie cena tego czynnika jest w zwizku substytucyjnym z tym ubytkiem. Oraz po trzecie, przyjmujemy, e podstaw tego jest wzajemna relacja przyczynowo-skutkowa midzy produktywnoci i cen czynnika ziemia, tj. jedna zmienna wpywa na drug. Zaoenia i wstpne weryfikacje tych hipotez przedstawiamy w ujciu analitycznym, wyprowadzajc okrelone wzory, oraz w ujciu empirycznym ilustrujc to na rysunkach na podstawie danych statystyki masowej. Wizualizacja tych zalenoci ma due znaczenie w analizie, zwizana jest z zaoeniami analitycznymi, wyprowadzanymi wzorami, i jest ich ilustracj, a nawet weryfikacj. Przy tak ujtym przedmiocie analizy i postawionych hipotezach nieuniknione jest odniesienie si do czynników i róde, które maj wpyw zarówno na cen, jak i na produktywno czynnika ziemia. W odniesieniu do ceny czynnika ziemi przedstawiamy autorskie ujcie uproszczonych modeli ceny tego czynnika.. 43. Rozwaania dotyczce roli sektora rolnego w ksztatowaniu wzrostu gospodarczego s silnie ugruntowane w teorii ekonomii, por. Y. Hayami, V.W. Ruttan, 1985, Agricultural Development: An International Development, rev. expanded edition, Johns Hopkins Univ. Press, Baltimore, MD. W literaturze spotyka si równie badania dotyczce zmian produktywnoci w rolnictwie jako czynnika determinujcego wzrost w sektorze przemysowym. Autorzy podaj, e wysza produktywno czynników wytwórczych w rolnictwie przyspiesza wzrost gospodarczy, por. D.W. Jorgenson, 1961, The development of a dual economy, Econ. J. 71, 309-334 oraz G. Ranis, J.C.H. Fei, 1961, A theory of economic development, Amer. Econ. Rev. 51, 533-565. Pozytywn zaleno midzy produktywnoci w rolnictwie i rozwojem sektora przemysowego pokazali równie K.M. Murphy, A. Shleifer i R. Vishny, 1989, Income distribution, market size, and industrialization, Quart. J. Econ. 104, s. 537-564. 29. .

(32) 2.1. Zwizki substytucyjne produktywno, cena i zasób czynnika ziemia Ubytek zasobów czynnika ziemi, jako czynnika produkcji w rolnictwie jest w krajach europejskich, takich jak Polska procesem trwaym i nieuchronnym. Znana jest std zaleno substytucji czy kompensacji produkcyjnego efektu tego ubytku przez wzrost produkcyjnoci jednostkowej tego czynnika. Dodatni efekt tej kompensacji jest dzi warunkiem wzrostu produkcji w rolnictwie, jeli taki wzrost jest konieczny. Zatem w istocie uwaga w analizie musi by skoncentrowana bardziej na ródach wzrostu produktywnoci jednostkowej czynnika ziemi ni na niezalenym od polityki rolnej, jak si zdaje, ubytku efektu produkcyjnego z tytuu zmniejszania zasobów uytkowanej w rolnictwie ziemi rolniczej (czynnika ziemi). Tu oczywicie te nie mona pozosta biernym i polityka bardziej ju gospodarcza winna ogranicza niekontrolowany czy nadmierny ubytek czynnika ziemia. Oczywicie trzeba mie wiadomo, e wzrasta konkurencja o czynnik ziemi pomidzy rolniczym, jak i pozarolniczym jego uytkowaniem. Drug stron tego zagadnienia, jest zwizek produktywnoci czynnika ziemia z jego cen rynkow. Tu te, jak powyej wystpuje, jak si zdaje zwizek substytucyjny midzy cen czynnika ziemia i jego produktywnoci i/lub odwrotnie (czego tu nie dociekamy). Ta relacja substytucyjna jest fundamentalnie uwarunkowana tymi samymi czynnikami, jak powysza. W szczególnoci ta sama przyczyna prowadzi zarówno do wzrostu ceny czynnika ziemi, jak i wzrostu jego produktywnoci (intensywnoci jego wykorzystania). T wspóln przyczyn jest ubytek zasobów tego czynnika i rosnca konkurencja midzy rónymi sektorami o jego zagospodarowanie. Nie bdziemy analizowa aspektu tych przyczyn. Natomiast uwag koncentrujemy na ujciu tego zwizku substytucyjnego midzy ubytkiem czynnika ziemi i jego cen. Wpierw pokazujemy to w ujciu analitycznym, wyprowadzajc okrelone modele ceny czynnika ziemia, nastpnie ilustrujemy empirycznie dla potwierdzenia susznoci wywodu i wyprowadzania wniosków o charakterze bardziej utylitarnym. Jest to wstpny etap studiów tego, jak si wydaje, kluczowego problemu teoretyczno-poznawczego, ale przede wszystkim praktycznego dla polityki rolnej problemu, dla obecnego etapu rozwoju. Podstaw, ale i rezultatem tych zalenoci substytucyjnych, niejako klamr je spinajc, jest wzajemnie uwarunkowana, w sensie przyczynowo-skutkowym, relacja midzy cen czynnika ziemia i jego produktywnoci. Idzie tu o relacj: cena czynnika ziemi a jego produktywno oraz produktywno a cena czynnika ziemia. Przyjmujemy tu hipotez, czy bardziej zaoenie, 30 .

(33) e cena czynnika ziemia wymusza jego produktywno i odwrotnie. Tu jedynie zarysowujemy problem. Celem pewnego pogbienia podstaw tej analizy zarysowujemy te w ujciu analitycznym z ilustracj i weryfikacj empiryczn, kwestie bezporednich róde (czynników) wzrostu produktywnoci czynnika ziemia, jak i wzrostu ceny czynnika ziemia. To jest jedynie wstp do dalszych bada, niemniej wyra nie zarysowanych. W okrelaniu róde wzrostu produktywnoci czynnika ziemia trzymamy si konwencji funkcji produkcji oraz tradycji ekonomiki rolnictwa, co do kwestii intensyfikacji. Podstaw rozumowania i analizy s oczywicie okrelone wyprowadzane wzory matematyczne. Co do ceny czynnika ziemia, jak ju zasygnalizowalimy, wyprowadzamy bd przywoujemy w autorski sposób, okrelone relatywnie proste modele ceny tego czynnika. Staramy si je bezporednio powiza z analizowan kwesti ubytku wielkoci zasobów i produktywnoci czynnika ziemia. Pozwala to jednoczenie gbiej spojrze na analizowane relacje substytucyjne midzy produktywnoci, cen i zasobem czynnika ziemia. Przedmiotem ilustracji empirycznej s dane dla rolnictwa wybranych pastw narodowych UE dostpne w EUROSTAT. Trzeba przy tym odróni produktywnoci czynnika ziemi od efektywnoci produkcji, w szczególnoci wzrost produktywnoci czynnika ziemi moe by procesem wysoce nieefektywnym. Tu uwag koncentrujemy na produktywnoci czynnika ziemi jako podstawy czy skadowej efektywnoci produkcji, jako ultymatywnego czynnika wzrostu gospodarczego w rolnictwie. W aspekcie regulacyjnej funkcji rynku w zakresie gospodarowania czynnikami produkcji, moemy przyj, i wzrost ceny czynnika ziemia, chociaby ze wzgldu na coraz wikszy popyt na jego pozarolnicze uytkowanie musi prowadzi do wzrostu jego produktywnoci u producentów rolnych, inaczej – coraz bardziej efektywnego jego wykorzystania. Wynika to wprost z warunków równowagi producenta, produktywno kracowa danego czynnika musi by co najmniej równa jego cenie44. Moemy dalej przyj, e w istocie nastpuje wzajemne dostosowywanie si ceny (wynagrodzenia) czynnika z jego produktywnoci (jako ródem pokrycia tej ceny czy wynagrodzenia). Pierwotn, jak si wydaje, przyczyn tego dostosowywania si i niejako wymuszonego zwizku midzy cen czynnika ziemia i jego produktywnoci jest wzrost ceny tego czynnika. Jest to jednak ostrone zaoenie. Moe bowiem by i odwrotnie. 44. W. Rembisz, A. Sielska, 2015, Mikroekonomia wspóczesna, Warszawa: Vizja Press&IT. 31. .

(34) 2.2. Produktywno a zasób czynnika ziemia Produktywno czynnika ziemia w obecnym okresie rozwoju gospodarczego jest w zwizku substytucyjnym z jego zasobem45. To przyjmujemy jako hipotez i jednoczenie zaoenie analityczne. Produktywno czynnika ziemia przede wszystkim zaley od producenta rolnego. Zaley, przy oczywistej w dzisiejszych warunkach gospodarki rynkowej, dostpnoci do nakadów kapitaowych, jak take noników postpu biologiczno-rolniczego i organizacyjnego, jako uwarunkowania egzogennego, od jego moliwoci finansowych oraz od wiedzy, umiejtnoci, starannoci zarzadzania i caego splotu tzw. uwarunkowa mikkich. W tym sensie jest to endogenne ródo wzrostu produkcji w rolnictwie. Pewien wpyw na uruchomienie tego róda produktywnoci zwizanego z czynnikiem kapitau rzeczowego z postpem innowacjami ma realizowana polityka rolna (obecnie Wspólna Polityka Rolna), co jest uwarunkowaniem oczywicie egzogennym. Przy tym, nie jest to wpyw jednoznaczny czy jednokierunkowy, np. patnoci bezporednie nie musz prowadzi do wzrostu produktywnoci tego czynnika i efektywnoci produkcji jako takiej, w tym jako róda dochodów producentów rolnych46. Analiza tych uwarunkowa nie jest przedmiotem naszej uwagi. Podnoszenie produktywnoci czynnika ziemia, jak ju zasygnalizowalimy, nie musi by procesem efektywnym. Jest tak, gdy zwikszenie produktywnoci jest nisze od wzrostu nakadów na jej uzyskanie. Zatem sama w sobie wysoka produktywno czynnika ziemia moe by wyrazem wysokiej sprawnoci w sensie inynierskim i technicznym, jednoczenie pozostajc procesem wysoce nieefektywnym w sensie rozumienia efektywnoci produkcji. To te nie jest w tym etapie przedmiotem naszej uwagi w tej czci pracy, pozostawiamy to sobie na dalszy etap. W tej czci analizy interesuje nas zwizek substytucyjny produktywnoci i zasobu czynnika ziemi. Mona to te rozumie jako funkcj kompensacyjn produktywnoci czynnika ziemi wzgldem jego ubytku. Jest to chyba najbardziej charakterystyczna dla obecnego etapu rozwoju gospodarczego zaleno wystpujca w rolnictwie w krajach UE. Byo i jest to przedmiotem uwagi w rozlicznych pracach teoretycznych i empirycznych z zakresu ekonomiki rol 45. W tym etapie nie rozróniamy, czy idzie tu o wzgldny, czy bezwzgldny charakter tego zwizku, implicite jedynie zakadamy, gdy odnosimy to do danego poziomu produkcji, to mamy do czynienia ze zwizkiem wzgldnym (relatywnym). 46 To byo przedmiotem naszych prac, których wyniki opublikowane zostay w: A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, A. Sielska, 2012, Wybór polityki…, op. cit. oraz A. Bezat-Jarzbowska, W. Rembisz, 2013,. Renta polityczna…, op. cit., s. 28-41. 32 .

(35) nictwa. Dotyczy to kluczowego problemu podstaw osiganej wielkoci produkcji i jej wzrostu oraz jego charakteru – intensywny versus ekstensywny. Na tej relacji w duej mierze opieray si klasyczne dla ekonomiki rolnictwa modele objaniajce istot zalenoci ekonomiczno-produkcyjnych, modele Hayami-Ruttana, Lewisa, Schultza czy Kuznetsa. Z tym te wizaa si teoria intensyfikacji rolnictwa, wynikajca zreszt z tych modeli teoretycznych. W nawizaniu do tego dorobku, ten substytucyjny zwizek produktywnoci i wielkoci zasobu czynnika ziemia mona uj w nastpujcym hipotetycznym wykresie. Rysunek 2.1. Produktywno czynnika ziemia w stosunku do jego ubytku dla okrelonego poziomu produkcji. ródo: Opracowanie wasne.. Omawiana substytucja nastpuje dla danego, czy okrelonego, osignitego poziomu produkcji rolniczej. Ten poziom jest okrelony przez efektywny popyt, przy dostpnej dla tego okresu technologii produkcji i wynikajcej std efektywnoci produkcji oraz danych relacjach cen47 otrzymywanych do cen paconych determinujcych opacalno produkcji. Kady punkt na pokazanej krzywej izokwanty wyraa kombinacj jednostkow uytecznoci dla producenta rolnego midzy produktywnoci czynnika ziemia i zmian jego zastosowania (kracow stop substytucji). To jest mikroekonomiczn podstaw decyzyjn 47. Y. Hayami i V. Ruttan odnieli si do tego zagadnienia stwierdzajc, e zmiany w proporcji nakadów obrazuj proces dynamicznej substytucji wywoanej przez wzgldne zmiany cen czynników produkcji, por. Y. Hayami, V. Ruttan, 1970, Factor prices and technical change in agricultural development: the United States and Japan, Journal of Political Economy, 78(5), s. 1115-1141. 33. .

(36) przynoszc skutki makroekonomiczne (sektorowe). Wzrost produktywnoci ziemi z B do B’ umoliwia zmniejszenie powierzchni uytków rolnych z A do A’. Bezporedni przyczyn tych zmian jest relatywny wzrost wartoci (ceny, uytecznoci) czynnika ziemi z C do C’ i relatywne potanienie kosztu wzrostu produkcyjnoci czynnika ziemi z D do D’. Jest to wane, jak zasygnalizowalimy, dla podstaw problemu decyzyjnego producenta rolnego: czy w celu zwikszenia produkcji bardziej si opaca zwiksza powierzchni (gospodarstwa lub t przeznaczon pod dany kierunek produkcji) czy bardziej opacalne jest podnoszenie intensywnoci nakadów na jednostk powierzchni w celu zwikszania jej produktywnoci. Skoro jednak celem producenta rolnego jest wzrost (maksymalizacja) dochodów (zysku), to ten dylemat odnosi si do sposobów osigania tego celu. Ten problem decyzyjny ley te u podstaw uwarunkowa (czy winien by brany pod uwag) wyboru okrelonej polityki rolnej. Moe ona, tj. wybrana polityka w wikszym lub mniejszym stopniu wpywa na kierunek tego wyboru przez producenta rolnego. Obecnie we Wspólnej Polityce Rolnej stosowane instrumenty bardziej sprzyjaj, jak si wydaje i na co te wskazuje analiza poniszych rysunków, osiganiu wzrostu dochodów poprzez zwikszanie przecitnego obszaru gospodarstwa rolnego. Zatem, oznacza to by mogo, e uyteczno dla producenta rolnego zwikszenia uytkowania powierzchni czynnika ziemi jest wiksza ni zwikszenie jego jednostkowej produktywnoci. Nie bdziemy jednak tego wtku rozwija. Sygnalizujemy jedynie jako punkt wyjcia dla dalszych bada, w tym analizy kracowych stóp substytucji oraz stóp transformacji. Zgodnie z przyjtym rozumowaniem i zaoeniami analitycznymi, dokonalimy wstpnej próby zestawienia produktywnoci i zasobów czynnika ziemia dla analizowanych krajów UE. Celem tego byo uchwycenie wizualne, ewentualnej relacji substytucyjnej midzy tymi wielkociami. Jak si okazuje, ten zwizek wystpuje. Kraje o maych zasobach czynnika ziemia charakteryzuj si wysok produktywnoci tego czynnika, zlokalizowane s wzdu osi rzdnych. Kraje o wikszych relatywnie zasobach tego czynnika charakteryzuj si jego mniejsz produktywnoci przecitn, zlokalizowane s wzdu osi odcitych. Wspórzdne ze wzgldu na te dwie zmienne dla wszystkich krajów ukadaj si wyra nie zgodnie z zaoeniami teoretycznymi i przyjtym podejciem analitycznym. Ukadaj si w ksztacie klasycznej krzywej substytucji, wklsej, oczywicie jest to jedynie obwiednia, a nie analityczna krzywa izokwanty48. Niemniej przejrzycie charakteryzuje podnoszon tu kwesti zwiz 48. Ujcie formalne z identyfikacj empiryczn bdzie przedmiotem dalszych prac badawczych dla poszerzonej znacznie bazy danych. 34. .

(37) ku substytucyjnego midzy produktywnoci i wielkoci zasobów czynnika ziemia. Ta zaleno jest znana jako prawo w ekonomice rolnictwa, odnoszona bya jednak gównie do poziomu gospodarstwa rolnego (skala mikroekonomiczna), a mniej skala sektorowa. Tu rozwinlimy to do relacji w ukadzie krajów czy pastw UE. Rysunek 2.2. Produktywno i wielko zasobów czynnika ziemia w wybranych krajach Unii Europejskiej w roku 2007. produktywno ziemi. 14 12 10 8 6 4 2 0 0. 10. 20 30 zasoby ziemi w mln ha. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. Rysunek 2.3. Produktywno i wielko zasobów czynnika ziemia w wybranych krajach Unii Europejskiej w roku 2010. produktywno ziemi. 14 12 10 8 6 4 2 0 0. 10. 20 30 zasoby ziemi w mln ha. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. 35 .

(38) Rysunek 2.4. Produktywno i wielko zasobów czynnika ziemia w wybranych krajach Unii Europejskiej w roku 2013 16 produktywno ziemi. 14 12 10 8 6 4 2 0 0. 10. 20 30 zasoby ziemi w mln ha. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. Podstaw powyszych zalenoci substytucyjnych byo oczywicie ksztatowanie si, widocznych na powierzchni zjawisk, rzeczywistych wielkoci analizowanych zmiennych, tj. produktywnoci czynnika ziemia i wielkoci jego zasobów. Dla analizowanych krajów UE pokazuj to wykresy na poniszych rysunkach.. w mln. ha. Rysunek 2.5. Wielko zasobów czynnika ziemi uytkowanego w rolnictwie w wybranych pastwach UE 30 Czechy. 25. Dania. 20. Hiszpania. 15. Holandia. Litwa. Sowacja. 10. Finalandia Szwecja. 5 0. Wielka Brytania Polska. 2005. 2007. 2010. 2013. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT.. 36 .

(39) Zmiany w zakresie wielkoci zasobów czynnika ziemia uytkowanego w rolnictwie wbrew oczekiwaniom nie s znaczce, lub nawet prawie adne w wikszoci analizowanych krajów. Mona to odczyta jako dobr wiadomo, wskazujc na wysoki racjonalizm w tym zakresie i znaczce zmniejszenie si ju konkurencji o ten czynnik produkcji, co mona przypisa relatywnie wysokiemu poziomowi rozwoju gospodarczego (pozarolnicze potrzeby zagospodarowania czynnika ziemia s relatywnie wysoko zaspokojone, moe te wystpowa wiksza wiadomo i wystpuje waciwa regulacja prawno-instytucjonalna ograniczajca nieuzasadniony odpyw czynnika ziemia z rolnictwa itp.49). Wobec takiego ukadu zmian tych wielkoci, równie zmiany w poziomie produktywnoci czynnika ziemia s mao wyra ne czy nieznaczce. Zwizane to jest gównie z ograniczeniami wzrostowymi lecymi po stronie popytu, jako wielkoci cignionej od popytu na artykuy ywnociowe (przetworzone) do popytu na produkty rolne (jako surowce)50. Ograniczenia popytowe nie przymuszaj do wzrostu produktywnoci czynnika ziemia. Jednak, jak pokazano wyej, proces substytucji wielkoci zaangaowania czynnika ziemia przez wzrost jego produktywnoci nastpowa dla danych poziomów produkcji. Te nieznaczne zmiany produktywnoci i zasobu czynnika ziemia miay wpyw na may stopie wypukoci pokazanych wyej krzywych substytucji. Rysunek 2.6. Produktywno czynnika ziemi (w tys. euro) w rolnictwie wybranych pastw UE 16 Czechy. 14. Dania. 12. Hiszpania. 10. Litwa Holandia. 8. Sowacja. 6. Finlandia 4. Szwecja. 2. Wielka Brytania. 0. Polska 2007. 2010. 2013. ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych EUROSTAT. 49. Oczywicie wymaga to odrbnych studiów i analiz, te uwagi wynikaj z ogldu literatury w tym zakresie. 50 W. Rembisz, A. Sielska, A. Bezat, 2011, Popytowo uwarunkowany model wzrostu produkcji rolno-ywnociowej, program wieloletni 2011-2014 nr 13, Warszawa: IERiG -PIB. 37 .

(40) 2.3. Cena i wielko zasobów czynnika ziemia Drug kwesti, któr zarysowalimy w otwarciu tego rozdziau jest cena czynnika ziemi w aspekcie jego rzadkoci. Oczywicie wie si to z prawami rynkowymi i mona to objani nawizujc do teorii rynku tego czynnika. W najwikszym uproszczeniu i w kontekcie naszej analizy moemy to uj jak poniej. Czynnik ziemia jest specyficznym rodkiem produkcji, co wyrónia ekonomik rolnictwa w ramach ekonomii. Ma to te, jak si przyjmuje, wpyw na ujmowanie rynku tego czynnika, funkcjonujcego wprawdzie wedug ogólnych praw rynkowych, ale z uwzgldnieniem pewnej specyfiki ziemi jako czynnika i rodka produkcji w rolnictwie. Specyfika tego czynnika w rolnictwie jako rodka produkcji wynika z niektórych jego cech. Wynika przede wszystkim z jego nieodzownoci w produkcji, braku mobilnoci w sensie przestrzennym (ale ju midzy producentami – tak, nastpuje bowiem proces koncentracji i zmian strukturalnych) oraz z jego roli wyznaczajcej niejako zakres produktywnoci pozostaych czynników produkcji, tj. pracy i kapitau. Ten wzgld jest w naszej analizie najwaniejszy. Czynnik ziemia to pewien warunek ograniczajcy dla maksymalizacji produktywnoci pozostaych czynników wytwórczych, niejako wyznaczajcy warunkow funkcj maksymalizacji zysku, czy dochodu producenta rolnego (funkcja warunkowa). Jednoczenie, zgodnie z podstawowym prawem rynku zwizanym z rzadkoci, cena tego czynnika temu prawu podlega. Dalej implicite bdziemy zakada, i wzrost ceny czynnika ziemi powoduje coraz lepsze jego wykorzystanie, tj. wzrost jednostkowej produktywnoci tego czynnika. W wyniku tego procesu relatywnie te zmniejsza si zapotrzebowanie na czynnik ziemia uytkowany rolniczo, bo ten zasób tego czynnika, który jest ju w aktualnym uytkowaniu, wykorzystywany jest coraz bardziej efektywnie. Ma to wymiar bezwzgldny i wzgldny. Przyjmujc to, odniesiemy si teraz do samego mechanizmu relacji ceny i rzadkoci czynnika ziemia. To wynika z samej istoty mechanizmu regulacyjnego rynku. Ten zwizek midzy rzadkoci a cen, w tym przypadku – ubytkiem tego czynnika a jego cen moemy zilustrowa w nastpujcy klasyczny sposób.. 38 .

(41) Rysunek 2.7. Cena czynnika ziemi w stosunku do jego ubytku. ródo: opracowanie wasne na podstawie: W. Rembisz, 2008, Mikro- i makroekonomiczne podstawy wzrostu w sektorze rolno-spoywczym, Warszawa: Vizja Press&IT.. Przyjmijmy wpierw, i wzrost ceny czynnika ziemia z C Z0 do C Z' wywoany np. przez zwikszenie popytu na pozarolnicze jego uytkowanie, powoduje wzgldne51 zmniejszenie si jego uytkowania czy dostpnoci w rolnictwie z S 0 do S1 , przy danym popycie na produkty rolnicze (krzywa D). Moe wystpi odwrotny zwizek przyczynowy, to ubytek wielkoci zasobu czynnika ziemia w rolnictwie powoduje wzrost jego ceny. Dla samej analizy i problemu nie ma to wikszego znaczenia. Wane jest to, e implicite jest to moliwe dziki, pokazanej wyej, substytucji zasobów uytków rolnych (czynnika ziemi) przez wzrost ich produktywnoci. W tym wyraa si sens tej analizy. Klamr czc jest tu produktywno czynnika ziemia. Ta produktywno ma zwizek zarówno z wielkoci zasobów, jak i z cen czynnika ziemia. Niejako warunkuje zmiany wielkoci uytkowania czynnika ziemia w rolnictwie oraz fundamentalnie ley u podstaw jego ceny. Produktywno za czynnika ziemi wie si przede wszystkim z nakadami czynnika kapitaowego i organizacyjno-umiejtnociowego w przeliczeniu na ten czynnik. Nakady czynnika pracy naley bowiem przyj jako wzgldnie stae (nawet w skali sektorowej, a nie tylko na poziomie mikroekonomicznym) bd zmniejszajce si. S to podstawowe róda produktywnoci czynnika ziemia, tak jak wskazywalimy wczeniej. 51. Wzgldne, bo odnosimy to do danej wielkoci produkcji wynikajcej z danego popytu (krzywa D), a wic w przeliczeniu na jednostk produktu. Wtedy relacje midzy wielkociami odoonymi na osi odcitej i rzdnej maj wzgldem siebie charakter wzgldny. 39. .