System finansowy i prawno-organizacyjny a rozwój nieuspołecznionej działalności usługowej

Genowefa Sobczyk

System finansowy i

prawno-organizacyjny a rozwój

nieuspołecznionej działalności

usługowej

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 221-236

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

V O L . X X V , 1 8 S E C T I O H 1 9 9 1

Zakład E konom iki P rzem ysłu W ydziału Ekonom icznego UMCS

G e n o w e f a S O B C Z Y K

System finansowy i prawno-organizacyjny a rozwój

nieuspołecznionej działalności usługowej

The F in an cial and L eg isla tiv e-O rg a n isa tio n a l S ystem V ersus th e D evelop m en t of N on -S ocialized S ervice A ctiv ity

Św iadczeniem usług w naszym k ra ju zajm ow ały się dotąd — w róż­ n ym stopniu — podm ioty należące do w szystkich sektorów gospodarki, tj. przedsiębiorstw a państw ow e, spółdzielcze i p ry w atn e, a w śród tych ostatn ich głównie rzemiosło. W całej dekadzie lat osiem dziesiątych m iały m iejsce głębokie przeobrażenia w stanie i stru k tu rz e podm iotow ej dzia­ łalności usługow ej, k tó re polegały na sukcesyw nym rozw oju p oten cjału i zakresu św iadczonych usług przez jednostki nieuspołecznione i zm n iej­ szeniu roli jednostek usługow ych sektora uspołecznionego. Było to s k u t­ kiem działania praw ry n k u, a także wcześniej obowiązującego scen trali­ zowanego system u zarządzania sferą usług i w iększych m ożliwości ad a­ p tacy jn y ch p ry w a tn y c h zakładów usługow ych do now ych w aru n ków go­ spodarow ania. Do zew nętrznych uw aru nk o w ań świadczenia usług przez podm ioty gospodarcze należy zbiór norm p raw nych i in stru m en tó w eko­ nom icznych tw orzących ich system organizacyjny i ekonom iczno-finan­ sowy. P onadto do tej g ru p y p rzesłanek rozw oju działalności usługow ej zaliczyć trzeb a system zasilania m ateriałow o-technicznego i kadrow ego oraz wielkość sprzedaży usług.

Celem a rty k u łu jest dokonanie przeglądu i oceny zasad finansow ych oraz rozw iązań praw no-organizacyjnych obow iązujących zakłady u słu ­ gowe w sektorze gospodarki nieuspołecznionej. Są to bowiem u w aru n k o ­ w ania o ch arak terze system ow ym , w ykazujące dużą zmienność w czasie i istotny w pływ na stan i sy tuację rozw ojow ą usług świadczonych przez jedn o stk i nieuspołecznione. Z akres rzeczowy takiej działalności obejm uje w szystkie rodzaje usług o ch arak terze rzem ieślniczym , kooperacyjnym oraz niek tó re usługi n iem aterialn e (np. projektow e, kom puterow e, w za­ kresie pośrednictw a sprzedaży) sprzedaw ane ludności i instytucjom . Św iadczą je natom iast p ry w atn e zakłady rzem ieślnicze, podm ioty dzia­ łające na podstaw ie ustaw y o działalności gospodarczej, spółki oraz za­ graniczne osoby p raw n e i fizyczne.

2 2 2 G en ow efa Sobczyk

A naliza w arun k ów ekonom iczno-finansow ych i organizacyjnych dzia­ łalności podm iotów nieuspołecznionych, jak też ich w pływ u na poziom i d ynam ikę św iadczonych usług dotyczy dekad y lat 80. Dokonano jej w oparciu o a k ty no rm aty w n e, dane i inform acje źródłowe zebrane w iz­ bie rzem ieślniczej, urzęd ach skarbow ych oraz w ydziale finansow ym U rzę­ du W ojew ódzkiego w L ublinie. W przypisach źródłow ych szczególną u w a ­ gę zwrócono na najnow sze rozw iązania — om aw ianych problem ów — w edług stan u praw nego na 31.03.1990 r.

RODZAJE O PO D A TK O W A N IA N IEU SPO ŁEC ZN IO N Y C H JEDNOSTEK U SŁUGO W YCH

Podstaw ow ym in stru m e n te m p o lity ki finansow ej p ań stw a wobec go­ spodarki nieuspołecznionej jest polityk a podatkow a, k tó ra spełnia dw a podstaw ow e cele (zadania): pierw szy — czysto fiskalny, polega na p rz e ­ jęciu części dochodów pow stających w tej sferze na p o trzeby ogólnospo­ łeczne; d ru g i — reg u lacy jn y , oznacza w ykorzystanie stosunków to w arzy ­ szących grom adzeniu dochodów do oddziaływ ania na k ieru n k i działalności gospodarczej, w ty m także na wielkość ak u m u lacji.1 Do innych elem entów p o lity k i finansow ej, spełn iających fu n k cje pozafiskalne, należą system cen i kred y ty . W w a ru n k ach obow iązyw ania um ow nych cen n a usługi sta ły się one sw obodnym in stru m e n te m reg u lacji dochodów usługodaw cy. Je d y n ą granicą podw yższania cen staje się b a rie ra efektyw nego p o p ytu nabyw ców usług. Ź ródłem finansow ania bieżącej i rozw ojow ej działalności usługow ej jed n ostek gospodarki nieuspołecznionej i osób fizycznych są akum ulow ane środki z ich w łasnych dochodów oraz k re d y t bankow y. K o­ rzy stn y tre n d w y p łat kred ytow ych dla rzem ieślników był zauw ażalny w połow ie la t siedem dziesiątych i u trz y m y w a ł się do początku lat osiem ­ dziesiątych. W latach n astęp n y ch gw ałtow ne pogorszenie sy tu acji ekono­ m icznej k ra ju ograniczyło rów nież m ożliwości realizacji p otrzeb k re d y to ­ w ych sek to ra nieuspołecznionego. W ielokrotny w zrost oprocentow ania k red y tó w od 1989 r., p rzy istn iejących trud no ściach w zakupie m ateriałów i w yposażenia technicznego, elim inuje w znacznym stopniu pomoc k re d y ­ tow ą b an k u dla p ry w a tn y c h w łaścicielil zakładów usługow ych.

W ym ienionym w yżej celom p o lityk i podatkow ej odpow iadają trz y fu n ­ kcje podatków : fiskalna, reg u la cy jn a i sty m u lac y jn a (m otyw acyjna). N ie­ uspołeczniona działalność usługow a jest m ało w y d ajn a pod w zględem fiskalnym . Je j udział w system ie zasilania budżetów teren ow y ch był w o statnich latach niew ielki (ok. k ilk u n a stu p rocent ich dochodów) i w y ­ kazyw ał ten d encję spadkow ą. Zw iększenie w pływ ów do b u d żetu z opo­ datkow ania p ry w atn y ch zakładów usługow ych jest m ożliwe drogą roz­ w oju ich liczebności, rozm iarów i zakresu działalności, a także podw yż­ szenia w y m iaru podatków . W ybór drugiego ze sposobów regulow ania dochodów budżetow ych m usi uw zględniać fak t, iż wysokość podatków nie pow inna ham ow ać przedsiębiorczości i rozw oju działalności jedn ostek usługow ych. W p rzeciw nym bowiem razie, gdy podatki poch łaniają zbyt

1 A . M a j c h r z y c k a - G u z o w s k a : P o d a t k i od działaln ości r z e m ie ś ln i c z e j, PW E, W arszaw a 1984, s. 9.

d użą część dochodów, zanika m otyw acja nie tylko do powiększania, ale i kontynuow ania działalności. Rozw ijając funkcję sty m u lacy jn ą system u podatkow ego m ożna oddziaływać na tem po, kierunek rozw oju i lokali­ zację działalności usługow ej w gospodarce nieuspołecznionej.

Do podstaw ow ych rodzajów opodatkow ania działalności gospodarczej prow adzonej w Polsce przez osoby fizyczne i praw ne w sektorze nieuspo­ łecznionym należą podatek obrotow y i dochodowy. Od powszechnego obo­ w iązku podatkow ego jednostka gospodarcza może zostać zwolniona tylko na m ocy szczególnych przepisów . Podstaw ą opodatkow ania podatkiem obrotow ym jest obrót. O brotem jest kw ota należna z ty tu łu świadczeń dokonanych w ram ach działalności podlegającej opodatkow aniu w raz z odsetkam i z ty tu łu św iadczeń udzielanych na k red y t.2 Z obrotu nie odlicza się stra t spowodow anych nieściągnięciem wierzytelności, jak rów ­

nież w łasnych kosztów podatnika, takich jak prow izja kom isowa, w yn a­ grodzenia za pośrednictw o, koszty transpo rtu, należności celne i koszty przew ozu poniesione przez przew oźnika. N atom iast do obrotu nie wlicza się kw ot z ty tu łu n a rz u tu na rzecz spółdzielni rzem ieślniczej, udow odnio­ nych kosztów przew ozu i ubezpieczenia tow arów oraz innych w ydatków poniesionych w im ieniu i na rach u n ek k o n trah en ta, np. kosztów p rze­ jazdu, diet pracow ników , udzielonych bonifikat i skont oraz sum odsetek prolongacyjnych. Na w niosek podatnika wyłącza się z obrotu p rzy św iad­ czeniu usług — w artość dodanych części zam iennych, podzespołów, nie przetw orzonych m ateriałów i innych wyrobów. W yłączenie to następuje, jeżeli podatnik w w ystaw ionym rach u n k u za usługę w ykaże w odrębnej pozycji rodzaj, ilość, cenę jednostkow ą nie wyższą od ceny zakupu oraz ogólną w artość dodanych m ateriałó w bez doliczania do niej narzutów . D rugim w aru n k iem w yłączenia z obrotów w artości m ateriałów jest po­ siadanie oryginalnych dowodów ich zakupu.

Staw ki po d atk u obrotowego od działalności usługow ej w ynoszą p rze­ ciętnie 5%. Taka staw ka u trz y m u je się już od 1983 r. z tym , że cechą no­ w ej tabeli staw ek w części dotyczącej usług,jest ich zróżnicow anie od zera do 25%. Wolne od p o datku są usługi tu ry sty czn e w zakresie orga­ nizow ania wycieczek szkolnych, wczasów, kolonii i obozów m łodzieżo­ w ych oraz usługi spożywcze. Pow yżej przeciętnej staw ki opodatkow ane są usługi bytow e zaspokajające p o trzeby wyższego rzędu, np. k uśnierskie i kożuszkarskie (poza napraw ą i renow acją) — 25%, kam ieniarskie — 15%, ju b ilersk ie, graw erskie, kow alstw a artystycznego, m otoryzacyjne (poza gw arancyjnym i) — 10%.

Przedm iotem opodatkow ania podatkiem dochodowym jest całkow ity dochód uzyskiw any ze w szystkich źródeł przychodów po po trąceniu nie­ doborów, z w y jątk iem niedoborów ze sprzedaży rzeczy i p raw m ają tk o ­ w ych.3 P odstaw ą opodatkow ania jest dochód osiągnięty w rek u po datko­

2 R ozporządzenie M inistra F in an sów z dn. 29 czerw ca 1989 r. w sp ra w ie sta w ek podatku ob rotow ego od osób fizyczn ych i osób p raw n ych n ie będących jednostkam i gospodarki u sp ołeczn ion ej oraz ulg i zw oln ień od tego podatku, Dz. U. 1989 nr 44, poz. 242.

8 Jed n ostk i n ieu sp ołeczn ion e drobnej w y tw ó rczo ści św iadczące u słu gi opodatko­ w a n e są p odatkiem d ochodow ym zgodnie z: u sta w ą z dn. 16 grudnia 1972 r. o p o­ d atku dochodow ym , Dz. U. 1989 nr 27, poz. 147 (tekst jednolity); u sta w a z dn. 28 grudnia 1989 r. o zm ianie n iek tórych u sta w regu lu jąccyh zasady opodatkow ania, Dz. U. 1989 nr 74, poz. 443.

224 G en ow efa Sobczyk

w ym , k tó ry stanow i nadw yżkę su m y przychodów nad kosztam i p onie­ sionym i dla ich uzyskania. Jeżeli koszty uzyskania przychodów p rz e k ra ­ czają sum ę przychodów , różnica jest niedoborem ze źródła przychodów . Ź ródłam i przychodów w jednostk ach świadczących u sługi są pieniądze lu b w artość przychodów w n a tu rz e ze sprzedaży: usług, dzierżaw y, rze­ czy i p raw m ajątk o w y ch (z w y jątk iem n a b y ty ch w drodze spadku lub zapisu), akcji i udziałów w spółkach, z w y n a jm u lokali i ruchom ości.

K osztam i uzyskania przychodów są w szelkie w y datk i ponoszone w ce­ lu osiągnięcia przychodów , a w szczególności w y datk i na zakup surow'- ców, m ateriałów , w ynagrodzenia, składki na ubezpieczenia społeczne po­ d a tn ik a i osób z nim w spółpracujących, koszty tra n sp o rtu , energii, wody, opału i innych zw iązanych ze źródłem przychodów . Nie w szystkie jednak w y d atki m ogą być w liczane w koszty uzyskania przychodu. Nie zalicza się do nich m .in. w y datk ó w na nabycie lub w ytw orzenie środków trw a ­ łych oraz w artości n iem aterialn y ch , jeżeli środki te podlegają odpisom z ty tu łu zużycia, odpisów i w p łat na różnego rodzaju fundusze, sp łaty zobowiązań i odsetek za zwłokę ich spłaty, grzyw ien, k a r i odszkodowań (np. z ty tu łu w ad w y k onanych usług), diet i innych należności za czas podróży służbow ej pracow ników — w wysokości przekraczającej staw ki obow iązujące w przed sięb io rstw ach państw ow ych. Od dochodu u zy sk a­ nego w ro ku podatkow ym odlicza się darow izny na cele społecznie u ż y ­ teczne do wysokości nie przekraczającej 10% dochodu.

O podatkow aniu p odatkiem dochodow ym podlegają jednostki usługo­ we od dochodu — obliczonego jako różnica m iędzy uzyskanym i p rzy cho ­ dam i a poniesionym i kosztam i — ponad kw otę w olną od p o d atk u w edług obow iązującej skali określonej w tabeli podatkow ej. W rok u 1989 wolne od po d atk u dochodowego b y ły dochody osób fizycznych i praw n y ch św iad­ czących usługi w wysokości nie przekraczającej w ciągu ro k u d w u k ro tn e ­ go najniższego w ynagrodzenia osiąganego w gospodarce uspołecznionej, zaś w 1990 r. ustalono próg dochodów w olny od p o d atk u wynoszący 3,6 m in zł rocznie.4 P onadto działalność usługow a k o rzysta nadal z p e w ­ nych zw olnień i ulg w p o d a tk u dochodowym p rzy słu g u jący ch z różnych ty tu łó w , co zostanie om ówione w dalszej części arty k u łu .

Obow iązek podatkow y p o w staje z chw ilą rozpoczęcia działalności go­ spodarczej i jest reje stro w a n y w urzędzie skarbow ym . K ontynuow anie działalności podlega także obowiązkowi zgłoszenia w urzędzie do dnia 31 grud n ia rok u poprzedzającego rok podatkow y. P o datnicy podatków obrotow ego oraz dochodowego są obow iązani w płacać zaliczki m iesięczne i składać zeznania o wysokości dochodu osiągniętego w roku pdatkow ym w term in ie do dnia 31 stycznia, a gdy p odatnik prow adzi księgi h andlo­ we — do 31 m arca następnego roku.

N ieuspołecznione jednostki świadczące usługi zobowiązane są, obok r e ­ gulacji podatków zw iązanych z dochodem , do płacenia innych podatków , tak ich jak: pod atek od w ynagrodzeń, nieruchom ości i św iadczeń na fu n ­ dusz m iejski lub gm inny. W ynagrodzenie w ypłacane przez pierw szego p łatn ik a pracow nikom zatru d n io n y m w nieuspołecznionych jednostkach i przez osoby fizyczne jest opodatkow ane, jeżeli przekracza kw otę n a j­ niższego w ynagrodzenia m iesięcznego pracow ników uspołecznionych za­ kładów pracy. W ysokość tego po datk u wynosi 12% podstaw y

w ania, jeżeli płaci pracow nik lub 13,5%, jeżeli p odatek ponosi p łatn ik w ynagrodzenia.5 Podatek od w ynagrodzeń pobiera się w form ie zryczałto­ w anej, a podstaw ę jego obliczenia stanow i deklarow ane w ynagrodzenie m iesięczne.

P od atek od nieruchom ości płacą osoby fizyczne, praw ne oraz jednostki organizacyjne nie m ające osobowości p raw nej, które:

— są właścicielami, sam oistnym i posiadaczam i nieruchom ości lub obie­ któw budow lanych nie złączonych trw ale z gruntem ,

— posiadają, w ty m rów nież bez ty tu łu praw nego, nieruchom ości s ta ­ nowiące własność państw a,

— są w ieczystym i użytkow nikam i nieruchom ości.

W ysokość staw ek p o datk u od nieruchom ości nie może przekroczyć rocznie: 0,1% w artości budynków m ieszkalnych, 2% w artości budow li, 15 000 zł od 1 m 2 pow ierzchni użytkow ej budynków lub ich części zwią­ zanych z prow adzoną działalnością gospodarczą.6 Podstaw ę opodatkow a­ nia budynków zajętych na prow adzenie działalności usługow ej stanow i ich pow ierzchnia użytkow a, zaś budow li służących tem u celowi — w a r­ tość początkow a określona w edług zasad przew idzianych dla celów am or­ tyzacji. K olejnym składnikiem p o datk u od nieruchom ości jest podatek od gruntów , k tó ry w ynosi w odniesieniu do pow ierzchni zw iązanej z p ro ­ w adzeniem działalności gospodarczej 500 zł za 1 m 2, a od pozostałych — 50 zł za 1 m 2.

K olejnym podatkiem płaconym przez nieuspołecznione podm ioty świadczące usługi są św iadczenia na fundusz m iejski i gm inny, które przeznaczone są na potrzeb y gospodarcze, socjalne i k u ltu ra ln e ludności tych jednostek tery to rialn y ch , w któ rych są opłacane.7 Staw ki świadczeń na ten fundusz określa rad a narodow a szczebla podstawowego.

Do obciążeń finansow ych rzem iosła cechowego należą dodatkow o sk ład ­ ki płacone m iesięcznie na rzecz cechu. M ają one form ę ryczałtow ą lub stanow ią procentow y udział od obrotu. Wysokość składek ustala w alne zgrom adzenie członków cechu.

FORM Y O PO DA TK O W A NIA JEDNOSTEK USŁUGO W YCH

Podm ioty gospodarki nieuspołecznionej mogą opłacać pod atki obro­ tow y i dochodowy w form ie k a rty podatkow ej, ryczałtu od obrotu lub na zasadach ogólnych. Do końca 1988 r. w ystępow ała jeszcze opłata sk a r­ bowa. Zastosow anie jednej z w ym ienionych form opodatkow ania n a stę ­ p u je na w niosek podatnika w edług jego w yboru, ale zależy to od rodzaju działalności, wysokości obrotów, stan u zatrudnienia.

K a rta podatkow a (i opłata skarbow a z ty tu łu w ykonyw ania rzem iosła

5 R ozporządzenie M inistra F in an sów z dn. 14 m aja 1988 r. w sp raw ie w y k o ­ n an ia n iek tórych przepisów u sta w y o podatku od w ynagrod zeń , Dz. U. 1988 nr 16, poz. 118.

6 U sta w a z dn. 28 grudnia 1989 r. o zm ianie n iek tórych u sta w [...], Dz. U. 1989 nr 74, poz. 443, art. 7.

7 U sta w a z dn. 15 listopada 1984 r. o funduszu gm innym i fund u szu m iejskim , Dz. U. 1984 nr 52, poz. 269.

226 G en o w efa Sobczyk

uchylona z końcem 1988 r.) należy do zryczałtow anych form zapłaty po­ d a tk u obrotow ego i dochodowego.8 W ysokość m iesięcznych staw ek po­ datk ó w określona jest tu kw otow o dla poszczególnych rodzajów dzia­ łalności usługow ej i w ytw órczo-usługow ej w postaci tabel. Z aw ierają one określenie rodzaju i zakresu działalności usługow ej, dopuszczalny sta n zatrud n ien ia w zakładzie, podział m iejscowości w edług liczby m iesz­ kańców, w k tó re j zlokalizow any jest zakład (do 5 tys., ponad 5 tys. do 50 tys. i pow yżej i 50 tys. mk) i odpow iadające im k w oty podatku. N a j­ niższe staw ki podatkow e dotyczą działalności usługow ej prow adzonej bez z a tru d n ian ia pracow ników , w m iejscow ościach do 5 tys. m ieszkańców. S taw ki podatków zaw arte w karcie podatkow ej obow iązującej w I pół­ roczu 1990 r. b y ły 8-k rotn ie wyższe w porów naniu z k a rtą w 1989 r.

O płatę skarbow ą m ogły stosować w yłącznie drobne zakłady rzem ieśl­ nicze działające na podstaw ie potw ierdzenia zgłoszenia w ykonyw ania rze ­ m iosła i p rzy z a tru d n ie n iu nie przekraczającym jednego pracow nika n a ­ jem nego. Do sta n u zatru d nienia nie wliczano uczniów, stażystów oraz zatru d n io ny ch em ery tów i rencistów w liczbie nie w iększej niż dwóch. B yła to n ajb ard ziej rozpow szechniona form a opodatkow ania działalności usługow ej. Z chw ilą w ejścia w życie od 1 stycznia 1989 r. u staw y o dzia­ łalności gospodarczej stra c iły moc praw n ą przepisy o opłacie skarbow ej i została ona zastąpiona k a rtą podatkow ą.

K a rta podatkow a jako uproszczona i ulgow a form a opodatkow ania m a zastosow anie w w a ru n k ach określonych przepisam i. Chodzi tu w szczególności m .in. o ograniczenia w poziomie zatrud n ienia zaw arte w ta ­ beli staw ek podatków , nie w ykonyw anie przez w łaściciela zakładu (ani m ałżonka) innej działalności podlegającej podatkow i obrotow em u. Do­ puszczalne zatru d nien ie jest w poszczególnych rodzajach usług zróżni­ cowane i w ynosi od jednego pracow nika najem nego (np. graw erstw o, m e­ chanika m aszyn biurow ych) do pięciu osób (niektóre usługi m oto ry za­ cyjne),9

W łaściciele zakładów usługow ych nie m ogący opłacać podatku obro­ towego i dochodowego w form ie k a rty podatkow ej ko-rzystają z form y ry czałtu ze sprzedaży ew idencjonow anej, a rzem ieślnicy zrzeszeni w spół­ dzielniach rzem ieślniczych z ry czałtu spółdzielczego. Odnosi się to do w iększych zakładów , przekraczający ch pod względem zatru dn ienia lim ity określone w karcie podatkow ej. Jednakże podstaw ow ym w arunkiem sto­ sow ania ry cz a łtu od ob ro tu jest to, aby dochody osiągane w roku poprze­ dzającym rok podatkow y nie przekraczały sześciokrotnej przeciętnej pła­ cy w gospodarce uspołecznionej. P odstaw ą opodatkow ania podatkiem obrotow ym jest obrót roczny w y nik ający z prow adzonej książki ew iden­ cji sprzedaży usług, a zryczałtow anym podatkiem dochodowym — dochód

8 Na p o d sta w ie rozporządzenia M inistra F in a n só w z dn. 29 lipca 1983 r. w sp ra ­ w ie zryczałtow an ia p od atk ów ob rotow ego i d ochodow ego od n iek tórych grup p o­ d atn ik ó w oraz w sp raw ie o p łaty skarbow ej z ty tu łu w y k o n y w a n ia rzem iosła, Dz. U. 1983 nr 43, poz. 196; rozporządzenie M inistra F in a n só w z dn. 29 grudnia 1988 r. w sp raw ie karty p od atk ow ej, Dz. U. 1988 nr 43, poz. 342; rozporządzenie M inistra F in an sów z dn. 27 grudnia 1989 r. zm ien iające rozporządzenie w sp raw ie karty p odatkow ej, Dz. U. 1989 nr 72, poz. 431.

9 Z ałącznik do rozporządzenia M inistra F in a n só w z dn. 27 grudnia 1989 r. (część I), op. cit., poz. 431.

roczny u stalony z zastosowaniem szacunkowego wskaźnika zyskowności.10 R zem ieślnicy opłacający ryczałt od sprzedaży ew idencjonow anej obowią­ zani są do rzetelnego w ykazyw ania całości uzyskiw anych obrotów w księ­ dze ew idencji sprzedaży usług, składania k w artaln ych lub m iesięcznych d ek laracji o osiągniętym obrocie i dochodzie oraz w płacania zaliczek. P raw o opłacania podatków w tej form ie przysługuje również rzem ieślni­ kom będącym w spółce i to niezależnie od liczby wspólników, jeżeli speł­ niają w ym ienione wyżej w arunki.

R yczałt spółdzielczy mogą opłacać właściciele zakładów usługow ych w ykonujący działalność w ściśle określonych rodzajach rzem iosła, jeżeli są członkami spółdzielni rzem ieślniczej i świadczą usługi w yłącznie za pośrednictw em spółdzielni.11 P o datek obrotow y pobiera się w wysokości określonej w przepisach o p odatku obrotow ym . Z ryczałtow any jest tylko podatek dochodowy. Poszczególne rodzaje rzem iosł zaliczone zostały do skal oznaczonych sym bolam i od A do G, z tym że dla każdej z nich u sta ­ lono odrębne staw ki ry czałtu oraz przedpłaty. O zaliczeniu obrotu rze­ m ieślnika do poszczególnych skal podatku decyduje rodzaj rzem iosła w upraw nien iu oraz istota działalności (produkcja, usługi).

Podatnicy, którzy nie mogą lub nie chcą opłacać podatków w form ie k a rty podatkow ej lub ryczałtu, opodatkow ani są na zasadach ogólnych, czyli dw ustopniow o. Pierw szy stopień stanow i opodatkow anie obrotu, d rugi zaś dochodu. Zakład w ty m w ypadku m usi prow adzić pełną doku­ m entację podatkow ą, pozw alającą na ustalenie przychodów i dochodów do opodatkow ania. Stanow ią ją księga handlow a i księga podatkow a, k tó­ ra od 1 stycznia 1989 r. zastąpiona została podatkow ą księgą przychodów i rozchodów.12 Księgi handlow e obowiązane są prowadzić spółki handlo­ we i zagraniczne przedsiębiorstw a drobnej wytwórczości (bez względu na wysokość osiąganego obrotu), i duże zakłady usługowe, których obrót — w edług obow iązujących w 1990 r. zasad — w roku poprzednim przek ro ­ czył 840 m in zł. Podatkow ą księgę przychodów i rozchodów prow adzą pozostałe zakłady opodatkow ane na zasadach ogólnych.

10 Z asadę u stalan ia norm zysku netto od obrotów reguluje zarządzenie M inistra F in an sów z dn. 30 czerw ca 1983 r. w spraw ie podatkow ych norm szacunkow ych, Dz. U rzęd ow y M inisterstw a F inansów 1983 nr 9, poz. 24.

11 R ozporządzenie M inistra F in an sów z dn. 29 lipca 1983 r. w sp raw ie opłacania podatków obrotow ego i dochodow ego od przychodów rzem ieśln ik ów ze św iadczeń w y k o n y w a n y ch za p ośrednictw em sp ółdzielni rzem ieślniczych, Dz. U. 1983 nr 43, poz. 197 oraz k olejno zm iany w: Dz. U. 1985 nr 25, poz. 110; Dz. U. 1989 nr 38, poz. 209.

12 R ozporządzenie M inistra F in an sów z dn. 29 grudnia 1988 r. w sp raw ie pro­ w ad zen ia podatkow ej k sięgi przychodów i rozchodów , Dz. U. 1988 nr 44, poz. 350; rozporządzenie M inistra F inansów z dn. 29 czerw ca 1989 r. w sp raw ie prow adzenia k siąg han d low ych przez niektóre grupy podatników , Dz. U. 1989 nr 43, poz. 238; rozporządzenie M inistra F inansów z dn. 27 grudnia 1989 r. zm ieniające rozporządze­ n ie w sp raw ie prow adzenia ksiąg h an d low ych przez niektóre grupy podatników , Dz. U 1989 nr 72, poz. 429.

228 G en ow efa Sobczyk

EKONOM ICZNE I P R A W N O -O R G A N IZ A C Y JN E R O ZW IĄ ZA NIA PO B U D Z A JĄ C E ROZWÓJ U SŁU G

C h a rak tery zu jąc ogólnie zm iany zachodzące w system ie finansow ym nieuspołecznionej działalności usługow ej w latach osiem dziesiątych n a ­ leży zwrócić uw agę na:

1) podniesienie k w oty dochodu wolnego od opodatkow ania i dość sze­ rokie stosow anie ry czałtow ych form opodatkow ania;

2) zrów nanie staw ek p o d atk u obrotow ego ze staw kam i jednostek go­ spodarki uspołecznionej;

3) zaliczenie rzem iosła usługowego do skali o najniższym obciążeniu podatkiem dochodowym i łagodniejszej p ro gresji podatkow ej;

4) stosow anie zw olnień od podatków i ulg podatkow ych; 5) w prow adzenie w olnych cen na usługi.

K w oty dochodów z działalności usługow ej nie podlegające opodatko­ w aniu były zm ienne i m ia ły zw iązek z corocznym w skaźnikiem w zrostu cen. W 1990 r .była to np. sum a 3,6 m in zł. Bardzo w ażną dla działalności usługow ej zasadą w opodatkow aniu, popraw iającą jej sy tu ację rozw o­ jow ą, było obniżenie m aksym alnej skali po d atk u dochodowego w 1989 r. do 50%, a w 1990 r. do 40% całkow itego dochodu (w latach poprzednich p ro g resja p o d atk u sięgała naw et 80%). Osobom fizycznym św iadczącym usługi w ram ach ubocznego zajęcia zarobkow ego staw ki pod atku określo­ ne w karcie podatkow ej obniżono w latach 1989— 1990 o 80%.13 W yko­ n u jący usługi nie mogą p rz y ty m zatrud niać pracow ników , ani korzystać z innych ty tu łó w obniżek podatku.

Do korzy stn y ch rozw iązań z zakresu p raw a podatkow ego należą n ie ­ w ątpliw ie zryczałtow ane form y opodatkow ania (k arta podatkow a, ryczałt ze sprzedaży ew idencjonow anej, ry czałt spółdzielczy) zakładów usługo­ w ych z uw agi na zw olnienie ich z obowiązku prow adzenia ksiąg po datko­ w ych oraz innej d o kum entacji, składania zeznań podatkow ych, d e k la ­ racji o obrocie i dochodzie, a także w płacania zaliczek na poczet podatku. P odatn ik spełn iający określone w a ru n k i opłaca w danym roku stałą m ie­ sięczną staw kę podatku, bez w zględu na wysokość faktycznie osiągnię­ tych obrotów , co może go m obilizować do rytm icznej p racy i zw iększa­ nia przychodów , k tó ry ch znaczna część staje się czystą nadw yżką. Z opo­ datk o w an ia w form ie k a rty podatkow ej korzystało corocznie ponad 50% zakładów usługow ych, w ty m w szystkie zakłady nie zatrud niające p r a ­ cowników n ajem n y ch i świadczące w yłącznie usługi dla ludności.

Działalność usługow a o charak terze rzem ieślniczym osób fizycznych i osób p raw n y ch nie będących jednostkam i gospodarki uspołecznionej ko rzystała w latach osiem dziesiątych z dość licznych zw olnień i ulg po­ datkow ych, a m ianow icie z ty tu łu 14: a) nowo uruchom ionej działalności, b) działalności in w esty cy jn ej, c) kształcenia uczniów, d) usług eksp orto­

13 Dz. U. 1989 nr 72, poz. 431.

14 R eg u lo w a ły je m.in.: U sta w a z dn. 19 grudnia 1975 r. o u lgach p odatkow ych z ty tu łu in w esty cji, Dz. U. 1975 nr 45, poz. 230, z 1989 r. nr 3, poz. 12 i 17; U staw a z dn. 19 grudnia 1980 r. o zob ow iązan iach podatk ow ych , Dz. U. 1980 nr 27, poz. 111, z 1989 r. nr 27, poz. 147; R ozporządzenia i ob w ieszczen ia M inistra F in an sów o g ło ­ szone w: M. P. 1982 nr 7, poz. 41, z 1984 r. nr 1, poz. 6, z 1985 r nr 11, poz. 91 oraz Dz. U. 1984 nr 24, poz. 122, z 1988 r. nr 17, poz. 121, z 1989 r. nr 3, poz. 20, nr 27, poz. 147 i 148.

wych, e) w ieku em erytalnego i inw alidztw a, f) prow adzenia gospodarstw a rolnego przez rzem ieślnika, g) posiadania na u trzy m an iu członków n a j­ bliższej rodziny, h) szczególnej przydatności usług na danym terenie.

Do końca 1988 r. nowo uruchom ione zakłady usługow e zatrud n iające obok w łaściciela nie więcej niż jednego pracow nika k o rzy stały ze zwol­ nienia od podatków w okresie 2—3 lat. W 1989 r. zw alniane były tylko nowe zakłady świadczące usługi w zakresie budow nictw a m ieszkanio­ wego i in fra stru k tu ry tow arzyszącej oraz zagraniczne podm ioty gospo­ darcze urucham iające działalność usługow ą w Polsce. Ulgi w podatku dochodowym przyznaw ano w wysokości 50% kw ot w ydatkow anych na inw estycje w postaci budow y, rozbudow y i rem ontów k apitaln ych bu ­ dynków (pomieszczeń), m aszyn, urządzeń, środków tra n sp o rtu i w ypo­ sażenia zakładów usługow ych. P rzysługiw ały one w tedy, gdy sum y w y­ datkow ane całkowicie obciążały podatnika i nie były m u zwrócone w ja ­ kiejkolw iek form ie, a także nie stanow iły kosztów uzyskania przycho­ dów. Ulgi przyznaw ały urzęd y skarbow e na wniosek rzem ieślników na podstaw ie dołączonych do w niosku oryginalnych dowodów (rachunków) zakupu m aszyn i urządzeń, a przy inw estycjach budow lanych na pod­ staw ie kosztorysów pow ykonaw czych lub opinii biegłych.

Ulga w podatku dochodowym p rzysługuje właścicielowi zakładu za­ trudniającego uczniów w celu nauki zawodu. Je st ona naliczana kwotowo po zdaniu egzam inu czeladniczego.15

Przedsiębiorstw a nieuspołecznione drobnej w ytwórczości świadczące usługi eksportow e korzystały z tego ty tu łu z ulg w po datku dochodowym. Chodziło w tym w ypadku o sprzedaż za granicę usług p rodukcyjnych i o ch arakterze kooperacyjnym . Wysokość ulg była wyższa w odniesieniu do zagranicznych podm iotów gospodarczych oraz przedsiębiorstw z udzia­ łem zagranicznym niż pozostałych jednostek nieuspołecznionych.

Całkow ite zwolnienie z podatków stosowano w stosunku do osób św iad­ czących usługi, k tóre osiągnęły w iek em ery taln y (kobiety 60 lat, m ęż­ czyźni — 65 lat; kom batanci i b. więźniow ie odpowiednio 55 i 60 lat), bądź zostały zaliczone do I lu b . II g rupy inw alidzkiej. W arunkiem uzy­ skania tego zwolnienia było prow adzenie działalności bez zatru dn ienia siły najem nej i nieprzekroczenie określonej w przepisach kw oty obrotu lub też zatrudniać dwóch uczniów i przekroczyć lim it obrotu, ale nie więcej niż o 1/4 jego wysokości na każdą z tych osób. K w oty w olne od opodatkow ania m iały podlegać corocznie podw yższeniu o planow any w skaźnik w zrostu cen. Podobny m echanizm p referencji ekonom icznych był stosow any w odniesieniu do rolników prow adzących równocześnie zakłady usługow e. Ze zw olnień podatkow ych — w określonym lim icie obrotu — nie k orzystali jedynie rzem ieślnicy-rolnicy świadczący usługi ponadstandardow e (np. kuśnierskie, w ulkanizacyjne, w ypożyczalniie sprzętu i garderoby).

Podatnikom z ty tu łu prow adzonej działalności usługow ej p rzy sługu je ulga w po datku na nie pracującego m ałżonka, na każde dziecko i pozo­ stającego na utrzy m an iu najbliższego członka rodziny. Do 1989 r. ulga ta

była określana w sposób kw otow y na osobę, a od 1990 r. wynosi 7,5% kw oty w olnej od podatku dochodowego (w tym że rok u rów nała się ona

23 0 G en o w efa Sobczyk

3,6 m in zł) odliczana od sum y należnego p o d atk u na każdego członka rodziny pozostającego na u trz y m an iu rzem ieślnika.16

Decyzje o zw olnieniu z p o d atku obrotow ego i dochodowego podejm uje corocznie — stosow nie do obow iązujących w ty m zakresie przepisów — w łaściw y urząd skarbow y. W celu uzyskania zw olnienia właściciel za­ k ład u składa w niosek do dnia 31 g ru d n ia roku poprzedzającego rok p o d at­ kow y, a w razie rozpoczęcia w ykonyw ania działalności w ciągu roku po­ datkow ego — przed jej rozpoczęciem. Zm iany zasad opodatkow ania w prow adzone od 1990 r. ograniczyły znacznie liczbę ty tu łó w zw olnień i ulg podatkow ych, lik w id ując w nieuspołecznionej działalności usługo­ w ej ulgi o c h arak terze selektyw nym . W śród ulg w p o d atk u dochodowym przysługujących w I k w artale tego roku, pozostały tylko obniżki z ty ­ tu łu kształcenia uczniów i posiadania na u trz y m an iu członków rodziny. Stosow anie ulg bądź zw olnień z podatków i opłat lokalnych należy do u p raw n ień rad narodow ych stopnia podstaw owego. W szczególności m ogą one obniżać do 50% staw ki poszczególnych składników p odatk u od nieruchom ości. Stosow anie takich zniżek jest szczególnie uzasadnione w stosunku do rzem iosł usługow ych, deficytow ych na danym teren ie, a także arty sty czn y ch i innych, w ym agających dużych pow ierzchni u ż y t­ kowych. Jednakże badania w łasne w ykazały, że terenow e organy adm i­ n istrac ji państw ow ej n iechętnie stosują obniżkę podatków i opłat lokal­ nych z uw agi na zm niejszenie się wówczas w pływ ów do ich budżetów . Podobnie w p rak ty c e nie je st respektow an y przepis o m ożliwości zanie­ chania u stalan ia zobow iązań podatkow ych i poboru podatków , odracza­ nia term inów płatności oraz um arzania zaległości podatkow ych.17 U p raw ­ nione są do takich działań rady narodow e szczebla podstawowego, w y ­ działy finansow e urzędów w ojew ódzkich, urzęd y i izby skarbow e.

W d rugiej połowie lat 80. n astąpiły istotne zm iany w system ie p ra w ­ no-organizacyjnym jed no stek gospodarczych, k tó re spow odow ały p o w sta­ w anie now ych podm iotów na ry n k u usługow ym . N ależy do nich zaliczyć podejm ow anie działalności usługow ej przez spółki osobowe, tw orzone w oparciu o p rzepisy kodeksu handlow ego i cywilnego, przez inne podm ioty gospodarcze oraz nowe ustaw ow o uregulow anie rzem iosła.

Możliwość pow oływ ania spółek jako organizacji osób praw ny ch p rze­ w idyw ała już u staw a o rzem iośle z 1972 r. (ze zm ianam i z 1982 r.), ale ich szybki rozwój nastąpił w drugiej połowie lat 80., co m a niew ątpliw ie zw iązek z nierów now agą ry nkow ą i w aru nk am i pracy przedsiębiorstw uspołecznionych. Spółka jest zaliczana do jednostek gospodarki nieuspo­ łecznionej, jeżeli w kład k ap itałow y jest w ponad 50% p ry w a tn ą w łas­ nością udziałowców. Spółki p raw a handlow ego z ograniczoną odpow ie­ dzialnością 18 c h a ra k te ry z u ją się ty m , że osobowość praw na i odpowie­ dzialność wspólników uznana jest tylko do wysokości w kładów , połączona

16 Por. Dz. U. 1989 nr 27, poz. 147 oraz Dz. U. 1989 nr 74, poz. 443. U lga p rzy ­ słu gu jąca w 1990 r. oznaczała w praktyce, że przeciętn ej w ielk o ści zakład rzem ieśln i­ czy, k tórego w ła śc ic ie l m iał na utrzym an iu d w oje dzieci n ie p łacił przez I kw artał 1990 r. podatku dochodow ego.

17 R ozporządzenie M inistra F in a n só w z dn. 11 czerw ca 1987 r. w sp raw ie w y ­ kon an ia niek tórych p rzep isów u sta w y o zobow iązaniach p odatkow ych, Dz. U. 1987 nr 20, poz. 121.

18 T w orzone na m ocy rozporządzenia P rezyd en ta R zeczyp osp olitej z dn. 27 czer­ w ca 1934 r. K odeks h a n d lo w y , Dz. U. 1934 nr 57, poz. 502.

z zakazem prow adzenia przez nich spraw spółki osobiście z koniecznością tw orzenia w związku z tym osobnego zarządu spółki. Spółka cyw ilna (art. 860—875 k.c.) jako najbardziej luźna form a pow iązania w spólników w osiąganiu wspólnego celu, nie m a osobowości praw n ej, nie posiada wyodrębnionego m ajątk u , ani osobnych organów. K ażdy ze wspólników może prow adzić spraw y spółki, jest upraw niony do udziału w zyskach i obowiązany do udziału w ew entualnych stratach. Działalność spółek polega głównie na pośrednictw ie w obrocie tow aram i i nieruchom ościa­ m i, św iadczeniu innych usług n iem aterialnych (np. kom puterow ych), a także p rodukcji wyrobów gotowych. W zakresie usług m aterialn ych świadczą one przede w szystkim usługi budow lano-m ontażow e i in sta la - cyjno-rem ontow e i m ają c h a ra k te r spółek cyw ilnych oraz spółek praw a handlow ego z ograniczoną odpowiedzialnością.

Pew ien niew ielki udział w świadczeniu usług rynkow ych i koopera­ cyjnych m ają przedsiębiorstw a zagraniczne i przedsiębiorstw a z udzia­ łem zagranicznym , k tóre działały w Polsce od drugiej połowy lat 70., ale ożywiony ich rozwój d a tu je się po 1982 r., kiedy dokonano korzystnych uregulow ań p raw nych ich sta tu su .19 Działalność z udziałem k ap itału za­ granicznego może być prow adzona w form ie spółki z ograniczoną odpo­ wiedzialnością i spółki akcyjnej. Dalszy rozwój produkcyjno-usługow ych podm iotów zagranicznych będą głównie kształtow ać w arun ki p raw n o-or­ ganizacyjne i finansow e stw arzane w naszym k ra ju obcym inw estorom . N ajistotniejsze jednak zm iany w system ie organizacyjnym świadcze­ nia usług w prow adziła obow iązująca od początku 1989 r. ustaw a o dzia­ łalności gospodarczej.20 U staw a ta w prow adziła pełną wolność w podej­ m ow aniu i prow adzeniu działalności gospodarczej przez osoby fizyczne, praw ne, a także jednostki organizacyjne nie m ające osobowości p raw n ej, utw orzone zgodnie z przepisam i praw a. Podm iot gospodarczy może za­ trudniać pracow ników o nieograniczonej liczbie, bez pośrednictw a p racy i wym ogów kw alifikacyjnych, może zrzeszać się w organizacje na zasa­ dach dobrowolności. Podjęcie działalności wym aga jedynie zgłoszenia do ew idencji działalności gospodarczej w jednostkach adm inistracji państw o­ wej szczebla podstawowego, a urzędow i skarbow em u pow stałego z chwilą rozpoczęcia działalności — obowiązku podatkowego. Nie w ym aga zgło­ szenia do ew idencji świadczenia usług w ram ach ubocznego zajęcia za­ robkowego, stanowiącego dodatkow e źródło dochodu poza głów nym m iej­ scem pracy. Do efektów działania tej ustaw y w 1989 r. m ożna zaliczyć 94,3 tys. nowo zorganizow anych podm iotów gospodarczych świadczących usługi m aterialn e (w tym handlow e i gastronom iczne) i 18,8 tys. w u słu ­ gach niem aterialny ch.21

W prow adzenie w życie u staw y o działalności gospodarczej spowodo­ wało obawy, że rzem iosło może utracić swą historycznie ukształtow aną w Polsce tożsamość. Na sku tek protestów środow iska rzem ieślniczego,

19 U staw a z dn. 6 lipca 1982 r. o zasadach prow adzenia na terytoriu m PRL działalności gospodarczej w zakresie drobnej w ytw órczości przez zagraniczne osoby praw ne i fizyczne, Dz. U. 1989 nr 27, poz. 148 (tekst jednolity); ustaw a z dn. 23 gru ­ dnia 1988 r. o d ziałalności gospodarczej z udziałem podm iotów zagranicznych, Dz. U. 1988 nr 41, poz. 325 oraz ich zm iany ogłoszone w Dz. U. 1989 nr l i , poz. 442.

20 U staw a z dn. 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej, Dz. U. 1988 nr 41, poz. 324.

232 G en o w efa Sobczyk

poparcia posłów S tron n ictw a D em okratycznego w ydano ustaw ę o rze ­ m iośle dostosow aną do zachodzących w k ra ju zm ian w system ie zarzą­ dzania gospodarką.22 U staw a ta potw iedziła istotn e znaczenie rzem iosła dla rozw oju gospodarki i k u ltu ry narodow ej, jego trw ałe m iejsce w go­ spodarce, rów norzędne w a ru n k i działania w sto su nk u do pozostałych ro­ dzajów działalności. Rzem iosłem jest — w m yśl u staw y — zawodowe w ykonyw anie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną lu b spółkę cyw ilną osób fizycznych, z udziałem kw alifikow anej pracy w łasnej, w im ieniu w łasnym tej osoby i na jej rachunek, przy zatru d n ien iu do 15 p ra ­ cow ników n ajem n y ch (nie licząc em erytów i rencistów , uczniów, członków

rodziny). N ajistotniejszą zm ianą w ustaw ie w stosunku do poprzednio obow iązującej jest dobrowolność zrzeszania się w cechach. Rzem ieślnik u zy sk u je sta tu s rzem ieślnika cechowego, gdy zostanie p rz y ję ty do orga­ nizacji sam orządu rzem iosła, k tó ry m i są: cechy, spółdzielnie rzem ieślni­ cze, izby rzem ieślnicze, Zw iązek Rzem iosła Polskiego oraz ew entualnie inne jednostki utw orzone przez te organizacje.

Na tle now ych w aru nk ó w działania rzem iosła, szczególnie wT związku z rów noupraw nieniem w szystkich podm iotów gospodarczych i dobrow ol­ nością w ich zrzeszaniu się, rodzi się p y tan ie o możliwości sprostania przez organizacje sam orządu rzem iosła ich zadań wobec członków i dalej — o sens ich istnienia. Istn ieją pow ażne obawy, czy skostniałe, urzędnicze s tru k tu ry organizacji rzem ieślniczych (cech, izba, c e n traln y związek) po­ trzeb n e w w aru n k ach rozdzielnictw a środków produkcji zdolne będą obec­ nie rozw inąć tak ie fu n k cje społeczne i gospodarcze, k tó re zachęciłyby do dobrowolnego opodatkow ania się na ich rzecz. Nie oznacza to całko­ w itego negow ania sensu istnienia cechu, k tó ry zn ajd uje się najbliżej rze­ m ieślnika i on pow inien — m .in. — zapew niać szybką inform ację w sp ra ­ wach praw no-finansow ych, zaopatrzenia i w arunków rozw oju na lokal­ nym ry n k u , brać udział w podnoszeniu kw alifikacji zawodowych. P on ad ­ to cech jest jed yn ą organizacją staw iającą wym ogi kw alifikacyjne swoim członkom, działając ty m sam ym na korzyć nabyw ców usług. Od pozo­ stałych usługodaw ców nie w ym aga się żadnych — potw ierdzonych d y ­ plom em — kw alifik acji zakładając, iż ryn ek będzie najlepszym w e ry fi­ kato rem um iejętności w ykonaw cy usług.

D rugim — obok sam orządu rzem ieślniczego — rodzajem sam orządu zawodowego firm św iadczących usługi są zrzeszenia h and lu i usług, zrze­ szenia tra n sp o rtu lub inne organizacje utw orzone przez podm ioty gospo­ darcze nie będące rzem ieślnikam i.23 Zrzeszenie tra n sp o rtu może zostać utw orzone na w niosek co najm niej 200 osób, zaś dla pow ołania pozosta­ łych zrzeszeń w y starczy in icjatyw a 50 osób. Do głów nych zadań zrzeszeń należy u trw ala n ie więzi środow iskow ych, dbałość o etykę zawodową, r e ­ prezentow anie interesów członków wobec władz lokalnych, a także p ro ­ w adzenie działalności k u ltu ra ln e j, ośw iatow ej i socjalnej.

22 U staw a z dn. 22 m arca 1989 r. o rzem iośle, Dz. U. 1989 nr 17, poz. 92. 23 U staw a z dn. 30 m aja 1989 r. o sam orządzie zaw od ow ym n iek tórych podm io­ tó w gospodarczych, Dz. U. 1989 nr 35, poz. 194. .

D YN A M IK A I KIER U N K I ROZW OJU U SŁU G

Ja k w ynika z tab. 1 sprzedaż usług zrealizow ana w latach 1980— 1988 przez jednostki gospodarki nieuspołecznionej zwiększyła się praw ie pię­ tnastokrotnie, a przez uspołecznione zakłady usługowe 5,7 raza. Potencjał usługow y w sektorze nieuspołecznionym rozw ijał się w tym okresie sukce­ sywnie, zaś w gospodarce uspołecznionej nastąpił głęboki spadek liczby za­ kładów usługow ych i zatrudnienia. Dynam iczny rozwój rzem iosła i pozo­ stałych podm iotów nieuspołecznionych świadczących usługi nie zrekom pen­ sował jed n ak w pełni ubytków ilościowych sektora uspołecznionego.24 Zm ia­ n y stru k tu ra ln e podaży usług z całą ostrością ujaw niły słabości system u działalności uspołecznionych przedsiębiorstw usługow ych i zalety jednostek nieuspołecznionych w w aru nk ach przechodzenia na orientację rynkow ą. Coraz w iększy zakres sektora nieuspołecznionego na ry n k u usług w yzna­ czają takie jego cechy, jak przedsiębiorczość, elastyczność w działaniu i um iejętność efektyw nego dostosow ania się do istniejących w arunków . Usługowe zakłady nieuspołecznione łatw iej niż jednostki uspołecznione

Tab. 1. Sprzedaż usług, zakłady u słu g o w e i p rzeciętne zatrudnienie w usługach b ytow ych w ed łu g sek torów w ła sn o ścio w y ch w latach 1980— 1988

T he sale of services, service stations and the average em ploym ent in th e serv ices o f life according to the ow n ersh ip sectors b etw een 1980 and 1988

Sprzedaż u sług w m ld zł w cenach b ieżących

Liczba zak ład ów u słu gow ych

w tys.

Liczba zatrudnionych w ty s. Lata _{g o s p o a a r K a}

uspo­ n ieu sp o­ u sp o ­ n ieu sp o ­ u sp o ­ n ieu sp o ­ łeczniona łeczniona łeczniona łeczniona łecznion a łecznion a

W liczbach b ezw zględ n ych

1980 53,3 46,1 62,8 149,7 375,9 251,6 1981 58,3 54,3 59,5 158,8 363,1 268,7 1982 83,7 96,6 56,0 166,9 330,7 284,8 1983 110,7 130,3 54,3 180,6 314,9 302,3 1984 134,4 168,0 53,9 189,0 305,7 322,8 1985 155,0 212,1 54,0 186,5 307,6 329,3 1986 147,4 281,7 49,9 190,6 267,2 334,5 1987 186,8 374,8 49,7 197,7 238,9 352,8 1988 302,8 684,4 49,4 211,0 199,1 379,8 W procentach 1980 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1981 109,4 117,8 94,7 106,1 96,6 106,8 1982 157,0 209,6 89,2 111,5 88,0 113,2 1983 207,7 282,7 86,5 120,7 83,8 120,1 1984 252,2 364,6 85,8 126,3 81,3 128,3 1985 290,8 460,3 85,9 124,6 81,8 130,9 1986 276,5 611,3 79,5 127,3 71,1 132,9 1987 350,5 813,4 79,1 132,1 63,5 140,2 1988 568,1 1484,6 78,7 140,9 53,0 150,9 Źródło: R ocznik S t a t y s t y c z n y 1985, s. 388—389; R ocznik S t a t y s t y c z n y 1989, s. 399- 400; obliczenia w ła sn e.

2 4 G. S o b c z y k : Z m i a n y str u k tu r a ln e p o d a ż y usług b y t o w y c h w latach o s i e m ­

234 G en o w efa Sobczyk

Tab. 2. U dział gospodarki n ieu sp ołeczn ion ej w sprzedaży i p oten cjale u słu g o w y m w e d łu g w y b ra n y ch rod zajów u sług w 1988 r. (w %)

The con trib u tion o f non -sooialized econ om y in th e sa le and th e serv ice p oten tial according to th e selected kinds of serv ices in 1988

U słu gi Sprzedaż u słu g dla ludności Zakłady u słu g o w e Z atrud­ n ien ie w u słu gach P rzem y sło w e 63,2 79,9 66,8 w tym :

n ap raw a zm echaniz. i elek tro -tech n . sp rzętu gosp od arstw a

d om ow ego 13,5 35,4 17,5 k o w a lsk ie i ślu sa rsk ie 84,7 83,7 75,9 zeg arm istrzow sk ie 76,7 64,6 62,5

optyczne 19,8 54,5 44,5

m otoryzacyjn e 45,0 85,4 61,0 n apraw a sprzętu rad iow ego i t e ­

lew izy jn eg o 33,3 60,7 30,7 m eb larsk ie i ta p icersk ie 82,0 86,7 82,8 d ziew ia rsk ie 68,2 59,7 48,8 k ra w ieck ie 76,5 84,3 67,6 szew sk ie 82,4 70,4 67,9 B u d ow lan e 91,3 89,0 73,4 Pralnicze 54,4 75,3 47,6

O charakterze osob istym 65,8 65,8 56,9 w tym :

fry zjersk ie i k o sm ety czn e 61,1 56,8 53,8 fotograficzn e 75,0 80,5 77,0

Źródło: ob liczen ia w ła sn e na p od staw ie Rocznik a S ta t y s t y c z n e g o 1989, s. 399— 400.

pokonują b a rie rę niskiej rentow ności dzięki m inim alnym nakładom p racy n ieprod u k cyjn ej, p ełnem u w y ko rzystan iu czasu pracy i w ysokiej jed ­ nostkow ej w ydajności zatrudnionych, niższym kosztom stałym zw iąza­ nym z w yposażeniem zakładów .

Jed n ostk i gospodarki nieuspołecznionej zaspokajają w różnym stopniu zapotrzebow anie na poszczególne rodzaje usług (tab. 2). Ponad 70-pro- centow y udział m iały one w 1988 r. w św iadczeniu usług rem ontow o- -budow lanych, szew skich, kow alskich i ślusarskich, m eblarskich, fotogra­ ficznych i odzieżowych. W sieci placów ek usługow ych przeciętnie 80% stanow iły zakłady nieuspołecznione, a w zatru d n ien iu ogółem w u słu ­ gach ich udział by ł blisko 20 p u nktów procentow ych niższy z uw agi na duże rozdrobnienie zakładów . Stosunkow o niew ielki udział w sprzedaży i zatru d n ien iu m iały dotąd zakłady p ry w atn e w św iadczeniu usług zw ią­ zanych z n ap raw ą zm echanizow anego sp rzętu gospodarstw a domowego i radiow o-telew izyjnego, optycznych i pralniczych. Są to stosunkow o k a ­ pitałochłonne rodzaje usług, obejm ujące w części także usługi g w aran ­ cyjne, świadczone przez sek to r uspołeczniony. Z akłady nieuspołecznione coraz szerzej wchodzą też na ry n ek nowoczesnych, specjalistycznych usług napraw czych (np. sp rzętu elektronicznego i elektrotechnicznego).

U W AG I KOŃCOWE

Zm iany w podm iotow ym układzie ry n k u usług w k ieru n k u zwiększa­ nia roli i udziału sektora nieuspołecznionego będą zachodziły nadal. Do istotnych w arunków zachow ania aktyw ności gospodarczej tego sektora należy stab ilna i konsekw entna polityka finansow a oraz rozw iązania praw no-organizacyjne, um ożliw iające pełne w ykorzystyw anie zdolności usługow ych już istniejących i pow staw anie nowych zakładów. Z byt czę­ ste zm iany system u ekonom iczno-finansowego i rozw iązań praw no -org a­ n izacyjnych — jak m iało to m iejsce dotychczas — stw arzają okresy „do­ pasow yw ania się” zakładów usługow ych do nowych w arunków i osłabia­ ją dynam ikę ich działania. Po głębokich zm ianach tych rozw iązań, m a­ jących źródło w przeobrażeniach w system ie zarządzania i stru k tu rz e gospodarki, powinno następow ać stabilizow anie w arunków działania pod­ m iotów gospodarczych. T rw ające obecnie prace nad przebudow ą system u ekonom iczno-finansowego przedsiębiorstw zm ierzają m.in. do zrów nania zasad opodatkow ania sektorów w tym ujednolicenia dokum entacji po­ datkow ej, złagodzenia lub zniesienia progresji podatku dochodowego. Oznaczałoby to odejście w działalności usługow ej od uproszczonej, tab e ­ larycznej form y opodatkow ania, jaką jest k a rta podatkow a, a także od form ryczałtowych, w zam ian za w prow adzenie powszechnie obow iązują­ cych zasad ogólnych z pełną ew idencją przychodów i rozchodów. Takie przedsięw zięcie fiskalne uw zględniałoby jedynie potrzeby deficytow ego bu dżetu państw a, a nie specyfikę organizacyjną i ekonom iczną działal­ ności związanej ze świadczeniem usług.

Regulacje praw ne i rozw iązania ekonom iczno-finansowe pow inny po­ budzać pow staw anie nowych jednostek, jednocześnie zapew niać środki na rozwój istniejących oraz do w ykorzystania w szystkich możliwości w zrostu świadczonych usług. Tym czasem zasady opodatkow ania zakła­ dów usługow ych wprow adzone od początku 1990 r. w połączeniu z po­ gorszeniem innych m aterialn y ch w arunków ich działalności (wysoki w zrost czynszów, oprocentow ania kredytów , cen energii itp.) zatraciły sw oją funkcję m otyw acyjną. Złożyło się na to nie tylko kilk akrotne pod­ w yższenie staw ek podatkow ych, ale także zlikw idow anie ulg i zwolnień z podatków . Dla w sparcia rozw oju usług szczególnie uzasadnione jest w prow adzenie okresow ych zwolnień z wszelkiego rodzaju podatków dla osób podejm ujących tak ą działalność na w łasny rachunek. Nowo u ru ch a ­ m iane zakłady usługow e pow inny korzystać z co najm niej trzyletniego zw olnienia, a działalność inw estycyjna w istniejących jednostkach z od­ czuw alnych ulg w opodatkow aniu. W tru d n e j sytuacji pieniężno-docho- dowej ludności i w ystępow ania b ariery popytu na usługi niekorzystnym podatkiem jest podatek obrotowy, którego likw idacja może przynieść ob­ niżenie cen usług.

K olejny p o stu lat dotyczący kierunków doskonalenia system u finan ­ sowego nieuspołecznionej sfery usług dotyczy rozszerzenia up raw n ień w ładzy terenow ej w zakresie polityki fiskalnej, w tym zwłaszcza w dzie­ dzinie stosow ania zwolnień i ulg podatkow ych. L okalny c h a ra k te r dzia­ łalności usługow ej pow oduje, że potrzeby i możliwości jej rozw oju mogą być najlepiej rozpoznane przez władzę samorządową i ad m inistracyjną w terenie, a konk retne przedsięw zięcia pokryw ane ze środków finansow ych

236 G en ow efa Sobczyk

sam odzielnych budżetów tęrenow ych. Stosow anie p referen cy jn y ch roz­ w iązań ekonom icznych m oże pobudzić rozwój usług na obszarze szczegól­ nego ich deficytu, jakim je st wieś.

S U M M A R Y

T he paper p resen ts a r e v ie w and estim a tio n of fin a n cia l p rin cip les and le g is la ­ tiv e-o rg a n isa tio n a l so lu tio n s w h ich w ere binding in th e n o n -so cia lized service sector in P olan d in th e 1980s. The author g iv es a p resen ta tio n of th e kinds and form s of ta x a tio n on p rivate serv ice u n its. A tten tio n w a s paid to th e changes tak in g p lace in th e eco n o m ic-fin a n cia l sy stem . B esid es, th eir in flu en ce on th e d evelop m en t of serv ice a ctiv ity w a s d eterm ined.

A p o sitiv e estim a tio n w a s m ade o f th e changes w h ich took place at th e end of th e 1980s in th e leg isla tiv e -o r g a n isa tio n a l sy stem of th e econom ic units. T he m ost sig n ifica n t in flu en ce w a s ex erted by th e la w con cern in g th e econom ic a ctiv ity and th e eq u ation of th e righ ts of particu lar sectors. F in ally, th e changes in th e su b jectiv e stru ctu re of m ark et w ere characterized, and th e con d ition s w h ich m ust be sa tisfied for th e m a in ten a n ce of econom ic a ctiv ity in n on -socialized serv ice units w ere form ulated.