ORGAN POLS KI EGO T O WA R ZY S TW A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA

W s z e c h ś w i a t

r i

m u r n ^

ORGAN POLS KI EGO T O WA R ZY S TW A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA

L U T Y 1957 Z E S Z Y T 2

P A Ń S T W O W E W Y D A W N I C T W O N A U K O W E

Z a le c o n o d o b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IY /O c-2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 2 (1870)

L i t y ń s k i T ., O z n a c z e n iu p o tr z e b n a w o ż e n ia g le b y m e to d ą w ię d n ię c ia r o ś lin 33 P a c h u c k i C z ., O sz y b k o ś c i e w o lu c ji ś w ia ta z w ie rz ę c e g o w d z ie ja c h s k o r u p y

z i e m i ...38

K r y s z t o f i k E., P o m a r n a c k i L., A w i f a u n a G ó ry C h e łm o w e j . . . 41

S w i d z i ń s k a L., U zb o j — r z e k a z a m a r ł a ... 46

M i c h a 1 u k A ., B a r w n ik i ro ś lin n e — a u to c y ja n y ... 50

K i e l a n Z. i P o ż a r y s k a K , N a d f io r d e m G u l l m a r ... 52

Z d a ń s k a - B r i n c k e n o w a M ., J e r z y D ą m b s k i (1919— 1 9 5 6 ) ... 53

D ro b ia z g i p rz y r o d n ic z e P r z y s to s o w a n ie s ię w ie lb łą d a d o b r a k u w o d y (I. V . ) ... 54

B ib u łk a p a p ie r o s o w a ja k o c z y n n ik r a k o t w ó r c z y (A. M a ta w o w s k i) . . 55

F e r m e n t r o z k ł a d a ją c y D D T (A. M a t a w o w s k i ) ... 55

O w a d o b ó jc z e p r z y n ę ty (A. M a t a w o w s k i ) ...56

P e l i k a n b a b a (J. Ż ó ł t o w s k i ) ...57

B io lo g ia i h o d o w la k r a b a z Z a le w u W iś la n e g o (S t. K u ja w a ) . . . . 57

R y b y p o z b a w io n e b a r w n i k a k r w i (A. L e ń k o w a ) ...59

R z a d k i m e c h w T a tr a c h (Z. R a d w a ń s k a - P a r y s k a ) ...61

R o z m a i t o ś c i ... 61

R e c e n z je „ W stę p d o n a u k g e o lo g ic z n y c h 1' — p r a c a z b io r o w a (K. M a ś la n k ie w ic z ) 62 G e o rg B o ro s — B o ta n is c h e s W ó r te r b u c h (A. P a s z e w s k i ) ... 63 S p ra w o z d a n ia

P o w s ta n ie f ilii T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a w K a to w ic a c h 64

S p i s p l a n s z

I. G A W R O N , K O W A L IK

II. Ś W IS T U N K A W Ó JC IK , S Ó JK A , Z IĘ B A , S Z C Z Y G IE Ł , S IK O R A M O D R A , P O K R Z E W K A C Z A R N O G Ł O W A

I I I . S IK O R A B O G A T K A , G R Z Y W A C Z , T R Z N A D E L , K R O G U L E C , P O ­ K R Z E W K A C IE R N IÓ W K A , T U R K A W K A .

IV . F L A M IN G . — F o t. W . P ie lic h o w s k i.

N a o k ła d c e : M Y S Z O Ł Ó W W Ł O C H A T Y (B u te o la g o p u s) w g k s ią ż k i

D ie V o g e l i n F e ld u n d F lu r .

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A

L U T Y 1957 ZESZY T 2 (1870)

T A D E U S Z L IT Y Ń S K I (K rak ó w )

O O Z N A C Z A N I U P O T R Z E B N A W O Ż E N I A G L E B Y M E T O D Ą W I Ę D N I Ę C I A R O Ś L I N

Je d n y m z w ażnych i tru d n y c h zadań chem ii rolnej jest o k reślan ie p o trzeb naw ożenia gleby.

R olnik oczekuje isto tn ie od chem ik a rolnego od­

powiedzi n a p y tan ie, czy glebę, k tó rą upraw ia, m a nawozić i ja k im i m ianow icie naw ozam i. To­

też chem icy ro ln i w y p raco w ali szereg m etod, k tó re zasadniczo podzielić m ożem y n a

w ielkie grupy:

) m eto dy b ezpośrednie (chemiczne) i

) m etody p o śred n ie (biologiczne).

W pierw szych bad a się glebę bezpośrednio, tzn. za pom ocą ty c h lu b in n y ch odczynników (w różnych m eto d ach różnych) oznacza się za­

w artość p ew ny ch sk ładników pokarm ow ych zaw artych w glebie w fo rm ie p rzy sw aja ln e j. Na tej p odstaw ie o kreśla się p o trzeb ę silniejszego czy słabszego naw ożenia g leby p ew n y m sk ład ­ nikiem p okarm ow ym lu b też p o d a je m ożliwość czasowego ograniczenia stosow ania danego n a ­ wozu w ogóle. W m eto d ach d ru g ich w yciąga się w nioski o p o trzeb ie naw ożenia gleby n a pod­

staw ie zachow ania się p ew n y ch roślin (bakterii, grzybów bądź ro ślin wyższych), rosnących na danej glebie.

Do tej drug iej g ru p y m eto d n ależy opraco­

w ana ostatnio przez prof. A. A r 1 a n d a, kie­

row nika In s ty tu tu U p raw y Roli i R oślin U n i­

w e rsy te tu K a ro la M arx a w L ipsku tzw . m etoda w iędnięcia, o p a rta n a m ierzen iu ilości w ody od­

daw anej w drodze tra n s p ira c ji w p ew ny ch ściśle określonych w a ru n k a ch przez ro ślin y u p raw ian e

* O d czy t w y g ło sz o n y n a p o s ie d z e n iu S e k c ji F ito f i- z jo lo g iczn ej P o ls k ie g o T ow . B o ta n . w K ra k o w ie 22 l u ­ tego 1955.

n a glebie, k tó rej p otrzeby naw ożenia m ają być oznaczone.

Z adaniem niniejszego a rty k u łu je s t zapozna­

nie czytelnika z tą niew ątp liw ie ciekaw ą m etodą op artą n a zależności, ja k a zdaje się zachodzić po­

m iędzy zasobnością gleby w pew ne sk ład n ik i po­

karm ow e a ilością wody w ydzielanej przez u p ra ­ w iane na danej glebie rośliny i m ożliwością o kreślan ia na tej podstaw ie potrzeb naw ożenia gleby.

A rty k u ł te n p rzed staw ia rów nież w y n ik i do­

św iadczeń p rzeprow adzonych w K ated rze Che­

m ii R olnej W SR w K rak ow ie w ram a ch w spół­

pracy K a te d ry z In sty tu te m U p raw y w Lipsku, w celu spraw dzen ia m ożliw ości stosow ania m e­

tody w iędnięcia w w a ru n k a ch polskich.

W iadom o n a m z fizjologii roślin, że przez ro­

ślinę w ciągu całej jej w egetacji przepływ a z dołu do góry tzw . p rą d wody tra n sp ira cy jn e j, tzn. roślina p o b iera korzeniam i wodę, rozp ro w a­

dza ją po całym ciele i w ydziela n a zew nątrz przez szparki liściow e i k u tik u lę w postaci pary.

T en p rą d w ody tra n sp ira c y jn e j służy roślinie nie ty lk o do u trz y m an ia swoich kom órek w s ta ­ nie nasycenia wodą, n ie tylk o do pobieran ia i rozprow ad zania do p u n k tó w w zro stu i prze­

m iany m a te rii dla życia koniecznych składników m ineralnych, ale ochładza przy ty m roślinę, za­

bezpieczając ją przed zb ytn im n ag rzan iem przez słońce.

Tylko m alu tk a część po b ranej i przepuszczo­

nej w ody tra n sp ira c y jn e j idzie n a procesy zw ią­

zane z asy m ilacją i dysym ilacją, ogrom na jej

j

34 W S Z E C H Ś W I A T

w iększość je s t po p ro stu p rzep o m p o w yw ana przez roślinę i w y d alan a n a zew n ą trz za p o śre d ­ n ictw e m liści.

R yc. 1.

J a k w ielkie ilości w ody ro ślin a p rzerzu ca przez siebie w okresie sw ego życia, o ty m p rz e ­ konać się m ożem y choćby z p ięk n ej książki M. M a k s i m o w a Fizjologia roślin (istnieje p rze k ład polski z ję z y k a rosyjskiego), gdzie z n a j­

dziem y ry su n e k p rze d staw ia jąc y k u k u r y d z ę 1, a obok n iej beczkę

kg, ilu s tru ją c ą ilość wody, ja k ą k u k u ry d z a p rzep o m p o w u je przez

Rjr«. 2.

siebie w ciągu całego sw ego o kresu w eg etacy j­

nego.

J a k w idzim y, ilości w ody p rze tra n sp iro w y w a - nej przez k u k u ry d zę, a rów nież i przez in ne ro ­ śliny, są b ardzo duże. Je ż e li liczby te p rze ra ch u - je m y n a ilości, ja k ie w y p a ro w y w u je np. łan naszych ro ślin u p raw n y c h z jed n ego ha w ciągu w egetacji, znajd ziem y w odniesieniu do zbóż 1,5— 2,5, do b u rak ó w cukrow y ch 3— 4, a do u ż y t­

ków zielonych

m ilionów litró w wody. T akich to ogrom nych ilości w ody w y m a g a ją nasze ro ­ ślin y u p ra w n e do w y p ro d u k o w an ia średniego p o d w zględem w ielkości plonu.

Ilość w ody p rze tra n sp iro w an e j przez roślinę fizjolodzy roślin p o d a ją zw ykle w fo rm ie tzw.

w spółczy nn ika tra n sp ira c ji, p rzez k tó ry ro zu­

m ie ją oni ilość w ody zuży tą przez ro ślinę na w y p ro d u k o w an ie jed no stki, a więc np. jednego k ilo g ram a suchej m asy. W y rażają się one za­

zw yczaj liczbą rzęd u k ilk uset, ale m ogą p rz e ­ kraczać tysiąc i w ięcej, tzn. że n a w y tw orzenie

1

kg suchej m asy ro ślin y zu żyw ają setki, a cza­

sem i ty siąc litró w w ody. W ah ają się one w dość szerokich granicach, poniew aż zależą od różnych czynników , głów nie od trzech:

) g a tu n k u ro ­ śliny, 2) w a ru n k ó w atm o sfery czny ch i 3) w a ru n ­ ków glebow ych.

To, że w spółczynnik tra n s p ira c ji p rzy różnych g a tu n k a c h ro ślin je s t różny, je s t rzeczą jasn ą i nie trz e b a chy ba cytow ać arg u m en tó w p rzek o­

n y w ający ch , ab y zrozum ieć, że in n e ilości wody p rzep om p ow u je p rzez siebie pszenica, in ne żyto, a in n e owies. O kazuje się d alej, że w spółczynnik tra n s p ira c ji je s t ró żn y nie ty lk o p rzy różnych g a tu n k a c h roślin, ale i przy różnych odm ianach tego sam ego g a tu n k u . T ak np. jęczm iona d w u ­ rzędow e z C zechosłow acji zu żyw ają o 20°/o w ody m niej od jęczm ion ty p u atlantyckiego.

D ru g im elem entem , od któreg o zależy w spół­

czyn nik tra n sp ira c ji, są w a ru n k i atm osferyczne, w szczególności zaś ilość w ilgoci zn ajd u jącej się w p ow ietrzu. J e s t rzeczą zrozum iałą, że roślina ty m w ięcej będzie przepom pow yw ać przez sie­

bie w ody, im suchsze będzie pow ietrze; ty m m niej zaś — im w ięcej p a ry w odnej znajdow ać się będzie w atm osferze. W idać to dobrze z ta ­ blicy poniższej, cytow anej przez B. Ś w i ę t o ­ c h o w s k i e g o w jego Ogólnej uprawie roślin z r. 1949. P rz ed sta w io n e są ta m w y n ik i dośw iad­

czenia w azonow ego z różnym i roślinam i, p rz e ­ prow adzonego w ro k u suchym przez rosy jską S tację D ośw iadczalną w B ieziem użnej. W ilgot­

ność gleby w obu dośw iadczeniach b y ła jedn aka, zm ien na n ato m ia st b y ła jed y n ie w ilgotność po­

w ie trz a (tab.

).

N a w arto ść w spółczynnika tra n s p ira c ji w p ły ­ w a ją w reszcie też w a ru n k i glebow e. N a ogół m ożna pow iedzieć, że ro ślina ty m oszczędniej gosp o d aru je w odą, a więc ty m m n iej zużyw a jej n a w y p ro d u k o w an ie je d n o stk i suchej m asy, im

1 M . M a k s im ó w , F izjo lo g ia ro ś lin , P W R iL . 1950,

s t r . 49.

L u t y 1957 35 lepiej jest żyw iona, czyli im gleba, n a k tó rej ro ­

śnie, zasobniejsza je s t w sk ład n ik i pokarm ow e.

W ynika to choćby z dośw iadczenia w azonow ego

T a b l i c a 1

Roślina W spółczynnik transpiracji

w r. 1911, suchym w r. 1915, wilgotnym

pszenica połtawska 628 316

owies olbrzymi 655 292

jęczmień morawski 618 288

proso czerwone kukurydza chin-

443 198

ąuantino 427 160

przeprow adzonego w r. 1954 w m ojej k ated rze przez d r H. Ju rk o w sk ą i m g ra E. G o rlach a z r a j ­ grasem w łoskim rosnącym bądź bez naw ożenia fosforowego, bądź na różnego ro d zaju naw ozach

fosforow ych (tab.

).

T a b l i c a 2

Nawożenie W spółczynnik transpiracji

rajgrasu włoskiego

bez fosforu 1447

supertomasyna 454

superfosfat 425

termofosfat magnez. 409

J a k z tablicy tej w ynika, naw ożenie fosforow e w ydatnie w p ływ ało n a obniżenie w spółczynnika tran spiracji, k tó ry u ro ślin zasilan y ch fosforem był więcej niż 3 -k ro tn ie niższy.

Ze w szystkich dośw iadczeń ty c h w ynika, że w spółczynniki tra n s p ira c ji w odniesieniu do n a ­ szych roślin u p raw n y c h są n a ogół w ysokie, tzn.

nasze rośliny u p ra w n e zu ży w ają duże ilości wody n a w y pro d u k o w an ie je d n o stk i suchej masy. W zw iązku z ty m m ożna by się zapytać, czy ta k duże ilości w ody są roślinom n ap raw d ę potrzebne i czy e w e n tu aln ie bez szkody d la ro ­ ślin i w ysokości plonu przez n ie dostarczanego nie dałoby się ich w jak iś sposób obniżyć?

W ażne to py tan ie, gdyż w ody nie wszędzie jest dosyć, a n a w e t tam , gdzie śre d n ia roczna ilość opadów je s t w y starczająca, m ożliw e są okresy suszy, podczas k tó ry c h ro ślin y m ogą odczuwać niedostatek wody.

Otóż okazuje się, że n o rm a ln y rozw ój rośliny nie w ym aga rozchodow ania aż ta k dużych ilości wody. M ożna więc, in n y m i słow y, ograniczyć transpirację, i to n ie ty lk o bez szkody dla ro ­ śliny, ale z w y raźn y m dla niej n a w e t pożytkiem . O tym , że przez zm niejszenie tra n sp ira c ji w płynąć m ożna n a zw iększenie plonów , w ie do­

brze każdy ogrodnik, to też zrasza obficie po­

dłogę, ściany i su fit szklarni, w k tó rej pędzi roz­

m aite w arzyw a, w yw ołując przez to ich b u jn ie j­

szy rozwój. Że ta k jest, dow odzą tego i nasze

dośw iadczenia przeprow adzone przez w ym ienio­

ny ch tu ju ż w spółpracow ników m oich z r a jg ra ­ sem w łoskim rosnącym bez fosforu oraz na te r- m ofosfacie m agnezow ym , now ym naw ozie fosfo-

R yc. 3.

row ym p ro d u k cji polskiej, różnie zm ielonym . J a k to w y n ik a z tablicy 3, w spółczynnik tra n s ­ p ira c ji b y ł ty m niższy, im drobniejszy b y ł p rze­

m iał, a to z kolei pociągało za sobą zarów no lep­

sze spożytkow anie fosforu przez rośliny, ja k i w yższą pro d u k cję św ieżej i suchej m asy r a j­

grasu. K orzystniejsze w a ru n k i naw ozow e w gle­

bie pociągały więc oszczędniejsze gospodarow a­

nie w odą przez ro śliny i lepszy ich rozw ój.

T a b l i c a 3

Nawożenie

% —owe wykorzy­

stanie fosforu przez rośliny

Współcz.

transp.

Plon s. masy czę­

ści nadziemnych z 3 pokosów

bez fosforu 1447 2,65

termofosfat nie-

mielony 8,58 539 8,60

przemiał gruby

(sito 300) 13,12 456 12,40

przem iał drob­

ny (sito 1600) 18,76 435 17,71

przem iał naj­

drobniejszy

(sito 4900) 21,00 409 17,52

Skoro, ja k w idzieliśm y, stopień zaopatrzenia gleby w pew ien składnik pokarm ow y o dbija się n a ilości w yparo w yw an ej przez roślinę wody, to w a rto zapytać, czy odw rotnie, z w ielkości w spół­

czynnika tra n sp ira c ji oznaczonego w określo­

nych w a ru n k a ch nie m ożna by w nosić o ilości danego sk ład nik a w glebie w form ie p rzy sw aja l­

nej, a więc i o p o trzeb ie naw ożenia gleby danym składnikiem ? R ozum ow anie to stało się p u n k tem w y jścia opracow ania przez niem ieckiego uczo­

nego A. A r l a n d a w ro ku 1952 now ej m etody o k reślen ia p o trzeb naw ożenia gleby.

M etoda A rlan d a polega n a naw iezieniu bada­

nej gleby um ieszczonej w odpow iednich szal­

k ach różnym i kom binacjam i naw ozow ym i i ob­

sianiu jej rośliną, k tó ra na danej glebie m a być

5*

36 W S Z E C H Ś W I A T

w p olu u p raw ian a. Po k ilk u ty g o dn iach w e g e ta ­ cji (w w y pad k u zbóż w okresie, k ied y m łode ro ­ ślink i w ypuszczą 4 listek) w y jm u je się ostrożnie ro ślin k i z gleby w raz z k orzeniam i (ryc.

), od-

i-PK N - K

Z nalezioną ty m sposobem tzw . „bezw zględną tra n s p ira c ję '1, tj. ilość w ody w yp arow an ej przez p e w n ą określo ną m asę roślin, p rzelicza się n a ­ stęp n ie n a tzw . „ tra n sp ira c ję w zględną", w y ra ­ żającą ilość w ody w y p aro w an ej przez

g św ieżej m asy ro ślin n ej (kolum na

, tab . 4).

P rz y jm u ją c n a koniec w arto ść tra n s p ira c ji w zględnej z k o m b in acji zerow ej (bez nawozów) jak o ró w n ą

, w y ra ż a się w artości o trzym an e p rzy ró żny ch k o m b in acjach naw ozow ych w licz­

bach w zg lędn ych (kolum na 7, tab. 4).

P rz y p u ść m y np., że m am y u p raw ia ć jęczm ień n a b ad an y m polu i chodzi n a m o znalezienie naw ożenia m in e raln e g o n a jb a rd zie j s p rz y ja ją ­ cego danej odm ianie n a danej glebie. W ty m celu p o b ra n ą z danego pola i um ieszczoną w od­

pow iednich szalkach glebę naw ozi się np.

k om ­ b in ac jam i naw ozow ym i, a m ianow icie:

R yc. 4.

cina część k o rzen i z doczepionym i do n ich g ru d ­ k a m i ziem i, po czym z a n u rz a koniuszki do p ły n ­ nej p a ra fin y (ryc. 2) o t. 55— 60° (zabarw ionej czerw ienią su d a ń sk ą dla późniejszego u łatw ie n ia sobie odcięcia części zanurzonych). P o w y jęciu z p a ra fin y w aży się k ilk a d z ie sią t (w odniesieniu do zbóż co n a jm n ie j 40) w te n sposób sp re p a ro ­ w an y ch św ieżych ro ślin ek n a w adze p ó łan ali- tycznej i um ieszcza się je w sp ecjaln y ch s ta ty ­ w ach (ryc. 3) w atm o sferze b ezw ietrzn ej, pozo­

sta w ia jąc je ta k przez 30 m in ut.

W ciągu tego czasu ro ślin k i w y p a ro w u ją w odę i w ięd n ą — s tą d n azw a „m eto d a w iędnięcia"

(A nw elkm ethode). P rz y w ięd n ię te ro ślin y w aży się p on ow n ie i oblicza z różnicy ilość w od y w y ­ p aro w an ej (kolum na 5, tab . 4). D la obliczenia m asy ro ślin tra n s p iru ją c y c h odcina się z a p ara fi- now ane koniuszki, w aży się je i o d ejm u je od cię­

ża ru pierw szej w agi ro ślin (kolum na 4, tab. 4).

1

) bez naw ożenia 2) N, P, K 3) N/2, P, K 4) N, P/2, K

5) N, P, K/2

6

) N, P 7) N, K

8

) P, K,

gdzie p rzy zbożach oznacza N daw kę 32 kg N /ha, P — 54 kg P

s/ha, a K — 80 kg K

/h a; do szalek d a je się odpow iednio przeliczone daw ki naw ozów , obsiew a się jęczm ieniem , a kiedy w y ­ p uści on 4 listek, w y jm u je się z każdej szalki np. 60 ro ślin i do konuje p o m iaru tra n sp ira c ji m etodą w iędnięcia. T ablica 4 oraz ryc. 4 p rze d ­ sta w ia ją liczbow e i graficzne w y n ik i dośw iad­

czenia.

J a k to w idać zarów no z d an y ch zebran y ch w tab lic y 4, ja k i z w ysokości słupków ilu s tru ­ jący ch g raficzn ie w arto ści tzw . „w zględnej tra n s p ira c ji" w liczbach w zględnych, w szystkie k o m binacje naw ozow e obniżały tra n sp ira cję , a w ięc zasadniczo w szystkie w p ły w ały dodatnio n a rozw ój jęczm ienia, n ajsiln iej obniżająco dzia­

łała jed n ak że k o m b in acja czw arta, tj. N, P/2, K.

T a b l i c a 4

K om bin.

nawoź. Liczba roślin N aw ożenie kg/ha

N P 20 6 K 20

M asa transp.

g

S trata wody w 30 min.

Względn;

w %

transpir.

w 1. wzgl.

1 60 0 0 0 12,73 1,97 15,48 100

2 60 32 54 80 20,76 2,30 11,08 72

3 60 16 54 80 18,18 2,13 11,72 76

4 60 32 27 80 22.78 2,20 9,66 62

5 60 32 54 40 23,82 3,12 13,10 85

6 60 32 54 0 22,48 3,20 14,23 92

7 60 32 0 80 21,74 2,61 12,01 78

8 60 0 54 80 12,49 1.90 15,21 98

T a b l i c a 5

K om bin.

nawoź. Liczba roślin N awożenie kg/ha

N P a0 6 K 20

M asa transp.

g

S trata wody w 30 min. g

Względna w %

transpir.

w 1 wzgl.

1 40 32 — 80 7,44 0,26 3,49 100

2 40 32 27 80 8,49 0,18 2,12 61

3 40 32 54 80 8,39 0,32 3,81 109

L u t y 1957 37 Jeżeli przyjm iem y, że n a jo p ty m aln iejsze w a ­

ru n k i rozw oju z n a jd u je ro ślin a wówczas, kiedy jej tra n sp ira c ja je s t w zględnie najniższa, w y n ik a stąd, że pole przeznaczone pod u p raw ę jęczm ie­

nia należy naw ieźć 32 kg N, 27 kg P

O

i 80 kg K

O na h e k ta r. Ta k o m b in acja naw ozow a przy danej odm ianie jęczm ien ia i danej glebie p rz e d ­ staw ia w idocznie n a jb a rd zie j zharm onizow aną daw kę p o karm u m ineralnego.

Można by się zapytać, czy posiadam y jak ieś dowody e k sp ery m en ta ln e n a to, że isto tn ie obli­

czone m etodą w iędnięcia i zastosow ane w w a ­ runkach polow ych naw ożenie m in e ra ln e za­

pew ni roślinom n ajodpow iedniejsze dla nich w a ­ ru n k i rozw oju, d ając o statecznie p lon n a jw y ż ­ szy. Że ta k jest, dowodzą liczne dośw iadczenia w ykonane przez prof. A. A rla n d a i jego w spół­

pracow ników . W e w szystkich ty c h dośw iadcze­

niach spadek tra n s p ira c ji zaznaczał się zawsze zw yżką plonów i, przeciw nie, zniżka plonów była n astęp stw em tra n s p ira c ji n a s k u te k m niej odpowiednio dobranego naw ożen ia m ineralnego.

Niesposób — i n ie b yłoby to zresztą celow e — przytaczać na ty m m iejscu liczne dośw iadczenia, w ykonane tą m etodą. Je d n a k ż e p orów nanie choćby na jed n y m p rzy k ład zie dan y ch u zy sk a­

nych m etodą A rlan d a z rez u lta tam i, jak ie o trz y ­ m ano w polu je s t konieczne. T ak np. w jed n y m z dośw iadczeń tego rodzaju, b a d a ją c w p ły w n a ­ w ożenia fosforow ego n a plon pszenicy ozimej u praw ianej n a glince piaszczystej, ubogiej w fosfor stw ierdzono, że gdy d aw k a 27 kg P

O

na ha w p ływ ała obniżająco n a tran sp irację, daw ka podw ójna, tj. 54 kg P

s/h a tra n sp ira c ję już podnosiła (tab. 5). N ależało w ięc oczekiwać zwyżki plonu p rzy daw ce p ierw szej, zniżki zaś przy drugiej daw ce naw ożenia fosforowego.

D ośw iadczenie polow e całkow icie p o tw ier­

dziło te przypuszczenia, d ając 19,67 q ziarn a pszenicy z h a p rzy daw ce 27 kg P

O

, przy dawce zaś 54 kg P

O

ty lko 14,50 q z ha (tab.

, ryc. 5).

T a b l i c a 6 N r

parcelek

Nawożenie kg/ha Plon ziarna pszenicy

N P20 5 | K aO q /h a | w liczb. wzgl.

1 32 0 80 15,67 100

2 32 27 80 19,67 126

3 32 54 , 80 14,50 93

1) bez naw ożenia 4) N, P/2, K 2) N, P, K 5) N, P, K/2

3) N/2, P, K

) N, P, K (według daw ek A rlanda).

P lo ny owsa (ziarna) z poszczególnych kom bi­

n acji naw ozow ych p rzed staw ia tab lica 7.

T a b l i c a 7

N r parcelek

Kombinacje nawozo­

we i daw ki nawozów kg/ha

Plon owsa (ziarna) z 6 po­

wtórzeń q/ha

Nadwyżki w por. do komb. bez

nawozów

N p 2o 5

2

1 0 0 0 11,53

2 32 54 80 19,88 8,35

3 16 54 80 17,56 6,03

4 32 27 80 18,72 7,19

5 32 54 40 14,97 3,44

6 40 36 160 19,63 8,10

Przedział ufności 5% 2,13

W r. 1953 zw rócił się do m n ie prof. A rla n a z propozycją zbadan ia jego m eto d y w w a ru n ­ kach polskich. Po p rze słan iu do L ipska gleby, nawozów i owsa, k tó ry zam ierzaliśm y up raw iać w m ają tk u dośw iadczalnym naszej Szkoły w M ydlnikach i po otrzy m an iu od prof. A rlan d a daw ek naw ozów m in e raln y c h obliczonych w e­

dług jego m etody, zostało założone przez m oich w spółpracow ników m g r K. W a g n e r a i mg r R. W o j t a s a n a w iosnę 1954 dośw iadczenie polowe o n a stę p u jąc y m schem acie:

R ozp atru jąc w ysokości plonów zeb ranych z pięciu pierw szych kom binacji, w k tó ry ch poza zerow ą i p ełn ą zm niejszaliśm y do połow y daw ki naw ozów azotow ych, fosforow ych i potasow ych, dochodzim y do w niosku, że b ad an a przez nas gleba w ym agała n ajb ard ziej naw ożenia potaso­

wego, w słabszym już stop niu azotowego, nato ­ m iast fosforu m ia ła pod dostatkiem . W ynika to stąd, że najw ięk szą zniżką plonu zareagow ał owies n a poletkach, w k tó ry c h zredukow ana do połowy została daw ka po tasu (komb. 5), m n ie j­

szą — w kom binacji o zm niejszonej daw ce azotu (komb. 3), n atom iast n a zm niejszenie naw ożenia fosforowego (komb. 4) nie było żadnej jego re a k ­ cji, obniżenie plonu n a tej ostatniej kom binacji leżało bow iem w granicach błędu dośw iadczal­

nego (nie w ychodziło poza p rzedział ufności).

Jeżeli zaś chodzi o kom binację o statn ią (A r­

landa), to w praw dzie nie okazała się ona lepsza od kom binacji peł­

nej (komb.

), dając p lon y rów norzędne w g ran icach błędu dośw iadczalnego, ale w nioski w yciągnięte przez prof. A rland a n a podstaw ie w y n i­

ków uzyskanych je ­ go m etodą okazały się zgodne z p o trz e ­ bam i gleby określo­

nym i przez nas za pom ocą klasycznej m etody polow ej do­

św iadczeń naw ozo­

w ych (pięć p ie rw ­ szych kom binacji n a ­ wozowych). Istotnie w p rzesłany ch nam daw kach nawozów, ja k ie trzeb a zastoso­

w ać n a danej glebie

dawki nanoz.fosf. KgP2 05/h a

— Transpir. nzgl. n liczbach wzgl.

plon ziarna pszenicy

Ryc. 5.

38 W S Z E C H Ś W I A T

pod owies, w idać w y ra ź n ie p o trzeb ę silnego naw ożenia potasow ego, a częściowo i azotowego, ja k i m ożliw ość częściowego ob niżen ia w ysoko­

ści naw ożenia fosforow ego.

Ja k k o lw ie k n a p o d staw ie w y n ik ó w tego do­

św iadczenia nie w olno n a m p rzesądzać sp raw y co do p rzy datno ści m eto d y A rlan d a do o k reśla­

n ia p o trzeb naw ozow ych gleby, gdyż za m ało m am y n a to dow odów ek sp ery m en ta ln y c h , to je d n a k w y d aje się nam , że m etoda A rlan d a za­

słu g u je n a to, aby zająć się n ią bliżej dla sp ra w ­ dzenia jej rzetelności i w w a ru n k a ch polskich, m a ona bow iem szereg tak ic h w alorów , jak ich nie w y k a z u ją m eto d y do tąd stosow ane u nas.

N ajw iększą jej zaletą w y d aje się nam to, że bie­

rze ona pod uw agę in d y w id u aln e i fizjologiczne w łaściw ości d anej rośliny, po zw alając określić d aw k i naw ozów , k tó re n a d an ym polu trz e b a za­

stosow ać w łaśnie p rz y u p raw ie tej, a n ie inn ej rośliny.

CZ. P A C H U C K I (L u b lin )

O S Z Y B K O Ś C I E W O L U C J I Ś W I A T A Z W I E R Z Ę C E G O W D Z I E J A C H S K O R U P Y Z I E M I

R o z w a ż a n ie sz y b k o ś c i n a s u w a n a m d w a p o ję c ia : r u c h d czas. S z y b k o ść m ie r z y m y p e w n y m i o d c in k a m i cz a su , w k tó r y m o d b y w a s ię ja k iś ru c h . E w o lu c ja je s t p e w n e g o r o d z a j u ru c h e m . W iem y , ż e ś w ia t o r g a n ic z n y o b e c n y n ie j e s t ta k i s a m j a k p r z e d w ie k a m i, b ę d ą c w y n ik ie m d łu g ie g o ro z w o ju o d f o r m p ie r w o t n y c h aż do d z is ie js z y c h s w y c h 'k sz ta łtó w . O rg a n iz m y z m ie n ia ją s ię z b ie g ie m c z a su . T e n ro z w ó j je s t je d n o k ie r u n k o w y i n ie o d w ra c a ln y . N ie o d w ra c a ln o ś ć w e w o lu c ji d a j e n a m z a p e w n ie n ie , że k a ż d y r o d z a j c z y te ż g a tu n e k w y s tę p u je w h is to r i i Z ie m i ty lk o r a z i ty m u d z ie la n a m p rz e w o d ­ n ie j o z n a k i je d n o r a z o w e g o o d c in k a c z a su . P o r a z p ie r w ­ szy m e to d a z a s to s o w a n ia n a s t ę p s t w a s k a m ie n ia ło ś c i d o o k re ś le n ia w ie k u w a r s t w b y ła u s ta lo n a n a p o c z ą tk u X IX s tu le c ia .

N a jm n ie js z ą je d n o s tk ą c z a s u w y o d r ę b n ia n ą z a p o ­ m o c ą s k a m ie n ia ło ś c i j e s t p o z i o m . P o z io m u s t a la się n a p o d s ta w ie o k r e s u tr w a n i a g a tu n k u z w ie r z ą t od jeg o p o ja w ie n ia s ię do je g o z a s tą p ie n ia i n n y m - g a t u n ­ k ie m . Z a p o m o c ą s k a m ie n ia ło ś c i u s ta la m y j e d n a k ty lk o w ie k w z g lę d n y . W y ró ż n ia m y z a te m ty lk o n a s tę p s tw o w a r s t w m ło d s z y c h i s ta rs z y c h .

O d n ie d a w n a d o u s t a l a n i a b e z w z g lę d n e g o w ie k u s k o r u p y Z ie m i n a p o d s ta w ie p r o m ie n io w a n ia i p rz e z to p r z e is ta c z a n ia się p ie r w i a s tk ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h w in n e , n p . u r a n u w h e l i o łó w , z o s ta ła z a s to s o w a n a m e to d a fiz y c z n o -c h e m ic z n a . N a d z w y c z a jn a w a r to ś ć te j m e to d y tk w i w ty m , że o n a d o s ta rc z a n a m b e z w z g lę d ­ n e j w a r to ś c i c z a s u , w y r a ż a ją c się n ie ty l k o w n a s t ę p ­ s tw ie c z a s u , a le te ż w tr w a n i u c z a s u o k re ś lo n y m p e w n ą lic z b ą la t.

Z a p o m o c ą te j m e to d y d a j e s ię o b lic z y ć b e z w z g lę d n y c z a s tr w a n i a p o sz c z e g ó ln y c h o k re s ó w w d z ie ja c h Z ie m i i o c e n ić p e w n e w y d a r z e n ia g e o lo g ic z n e i p a le o n to lo ­ g iczn e . Z a s to s o w a n ie b e z w z g lę d n e g o w ie k u n a ra z ie d a je n a m m o ż liw o ść u s t a le n i a d łu g o ś c i tr w a n i a ty lk o w ie lk ic h je d n o s te k g e o lo g ic z n y c h . T y m s p o s o b e m d o ­ c h o d z im y d o w n io s k u , że w ie k s k o r u p y Z ie m i w y n o s i o k o ło 3,3 m ilia r d ó w la t, c h o a ia ż n ie k t ó r z y b a d a c z e , ja k n p . R . D e h m (1949 r.), s z a c u ją g o n a 10 m ilia r d ó w la t.

O d p o c z ą tk u k a m b r u d o d z is ia j c z a s w y n o s i o k o ło 500 m in la t ; e r a p a le o z o ic z n a t r w a ł a o k o ło 300— 400 m in la t, m e z o z o ic z n a 120— 140 m i n i k e n o z o ic z n a 75 m i n la t.

T rz e b a p rz y ty m p o d k re ś lić , że im m n ie js z e o d c in k i

c z a s u o k r e ś la m y w ie k ie m b e z w z g lę d n y m , ty m m n ie js z e o tr z y m u je m y d o k ła d n o ś c i; a le p o m im o t o do o c e n y p e w n y c h z ja w is k s ą o n e d o s ta te c z n ie w a ż n e .

Z a c z n ijm y o d k a m b r u . W k a m b r z e , k tó r e g o c zas tr w a n i a o b lic z a s ię n a 80— 100 m ilio n ó w la t , w y sz c z e - g ó ln ia m y 30 p o z io m ó w try lo b ito w y c h . D łu g o ść c z a su n a u tw o r z e n ie s ię p o z io m u p r z y p a d n ie n a o k o ło 3 m in la t . W s y lu r z e (g o tla n d z ie ), k tó r e g o w ie k o k r e ś la się n a 20— 30 m i n l a t , a p o zio m ó w g ra p to lito w y c h n a l i ­ c z a m y 22, u tw o r z e n ie s ię je d n e g o g ra p to lito w e g o p o ­ z io m u w y n ie s ie o k o ło 1 m i n la t. P r z e jd ź m y t e r a z d e - w o n g ó rn y . J e g o d łu g o ś ć o b lic z a n a j e s t n a 15 m i n la t.

W g ó r n y m d e w o n ie n a p o d s ta w ie g ło w o n o g ó w w y d z ie ­ lo n o 5 p i ę t e r — ©pok, k tó r y c h c z a s t r w a n i a w y n o s i p r z e c ię tn ie o k o ło 3 m i n la t. U w z g lę d n ia ją c c z a s e g z y ­ s te n c ji p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w , t e p i ę t r a p o d z ie lo n o n a 12 p o z io m ó w . N a k a ż d y p o zio m , t j . c z a s tr w a n i a je d n e g o g a t u n k u p r z y p a d n ie w ó w c z a s o k o ło 1 m in la t.

P o d o b n e w a r to ś c i o tr z y m u je m y w o d n ie s ie n iu d o 30 p o z io m ó w g o n ia ty to w y c h w k a rb o n ie .

W o k r e s ie tr ia s o w y m , k tó r y tr w a ł 30—40 m in la t, n a p o d s ta w ie a m o n itó w w y s z c z e g ó ln io n o t u 16 p ię ­ t e r — e p o k , k tó r y c h d łu g o ś ć t r w a n i a p o sz c z e g ó ln e j e p o k i w y p a d a n a 2— 2,5 m in . L ic z b a p o z io m ó w w tr ia s i e w a h a s ię p o m ię d z y 30— 50. A w ię c i t u o s ią g a m y czas tr w a n i a je d n e g o g a tu n k u a m o n itu o k o ło 1 m in la t.

W m ło d s z y m m e z o z o ik u , t j . w ju r z e i k re d z ie , r o d z a je i g a tu n k i a m o n itó w z m ie n ia ły s ię z a p e w n e je s z c z e sz y b c ie j. J e ż e l i w o d n ie s ie n iu d o ju r y , p r z y b e z w z g lę d ­ n y m w ie k u s z a c o w a n y m n a o k o ło 40 m in la t, s t w i e r ­ d z a m y 40 p o z io m ó w a m o n ito w y c h , to d łu g o ś ć z m ia n y je d n e g o g a tu n k u w y n o s i te ż o k o ło 1 m i n la t.

P o d o b n ą d łu g o ś ć t r w a n i a p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w a m o n itó w z a k ła d a się i w o d n ie s ie n iu d o o k re s u k r e ­ dow ego.

P r z y z a s to s o w a n iu b e z w z g lę d n e g o w ie k u d o o k r e ­

ś le n ia s z y b k o ś c i ro z w o ju o rg a n iz m ó w z a u w a ż o n o , że

n ie w s z y s tk ie ro d z in y , r o d z a je i g a tu n k i (ro zw ijają się

z je d n a k o w ą sz y b k o ś c ią . I s tn ie j ą t u d u ż e ró ż n ic e . Z g r o ­

m a d y ra m ie n io n o g ó w , z n a n y ro d z a j L in g u la t r w a b ez

w ię k s z y c h z m ia n o d o rd o w ik u a ż do d z is ia j, tj . o k o ło

400 m in la t. S k o r u p ia k T r io p s — 250 m in , ś lim a k P le u -

r o to m a r ia i L im u lu s , p o c z ą w sz y o d d o ln e g o tr ia s u ,

L u t y 1957 39

200 m in la t. D ro so p h y la , u p rz y w ile jo w a n y o b ie k t do b a d a ń u g e n e ty k ó w , t r w a o k o ło 50 m in la t.

N ie ty lk o r o d z a je , a le i g a tu n k i p o s ia d a ją n ie j e d n a ­ ko w y c zas e g z y s te n c ji. N a jd łu ż s z y w ie k p o s ia d a g a t u ­ n e k s ło d k o w o d n y c h ra c z k ó w T r io p s c a n c r ifo r m is . Om p o r a z p ie rw s z y w y s tę p u j e ju ż w ś ro d k o w y m K a jp rz e i o d tą d p rz e z o k re s 170 m i n l a t n ie z m ie n n ie p r z e tr w a ł aż do d z isia j. G eologom z n a n y j e s t d łu g o tr w a ły g a tu -

Pleistocen 5

W

25

V )

35 40

45

50 55 60 65 70 75

Ryc.

PUocen

Miocen

Oligocen

{ocen

PaUeocen

PUohippuA

M i o h i o p u s t 5

M e s o h i p p u i — t /fi

E p t . h i p p u s I 9

Orphippus

t 0

Hyracotheri,um

ł

! ^0 l

(TetraclaenodonJ

IV^ '} II 01

IV # II

ni

~ j v \ i i w

" h i "

1. R ozw ój k o n ia w n a s t ę p s tw ie c z a s u z z a z n a c z e ­ n ie m o d s tę p ó w m o rfo lo g ic z n y c h .

n ek z g ro m a d y ram ie m io n o g ó w A tr y p a re tic u la ris , k tó r y b ez z m ia n p r z e tr w a ł p rz e z c a ły s y l u r i d e w o n , co o d p o w ia d a o k o ło 60 m in la t. N ie k tó r e g a tu n k i d z i­

sie jsz y c h m o lu s k ó w s ię g a ją a ż d o m io c e n u , a w ięc liczą s o b ie o k o ło 25 m in la t.

K ró ts z y m c z a s e m e g z y s te n c ji o d z n a c z a ją się tzw . g a ­ tu n k i p rz e w o d n ie , u ż y w a n e d o o z n a c z a n ia p o zio m ó w s tra ty g r a fic z n y c h . P o ś r ó d a m o n itó w s ię g a ją o n e sw y m w ie k ie m o k o ło 1 m in la t.

P rz y o b lic z e n ia c h s ta ty s ty c z n ą m e to d ą c a ły c h p o ­ szczególnych g r o m a d z w ie r z ą t z o s ta ł u s ta lo n y p r z e ­ c ię tn y w ie k r o d z a ju z g r o m a d y ś lim a k ó w 73 m i n la t, a u m a łż ó w w ie k r o d z a ju w y n o s i 78 m i n la t. Z p o ró w ­ n a n ia w ie k u r o d z a j u g ro m a d y ś lim a k ó w z p rz e c ię tn y m w iek iem r o d z a ju g ro m a d y a m o n itó w w id z im y , że w ie k ro d z a ju ślim a k ó w j e s t 25— 70 r a z y d łu ższy .

K ró ts z y c z a s e g z y s te n c ji n iż ś lim a k i m a j ą ra m ie n io - nogi, k tó r y c h p r z e c ię tn y w ie k r o d z a j u w y n o s i o k o ło 40 m in l a t P o d o b n y d o ś lim a k ó w w ie k e g z y s te n c ji r o ­ d z a jo w e j p o s ia d a ją o tw o m ic e , k tó r y c h p r z e c ię tn y w ie k w y n o si 67—70 m i n la t. S to s u n k o w o k r ó tk i p rz e c ię tn y w ie k w y k a z a ły p a le o z o ic z n e o s tr a k o d y — o k o ło 37 m in la t, u m s z y w io łó w o b lic z e n ia d a ły p r z e c ię tn y w ie k 60 m in l a t

Z n a c z n ie k r ó ts z y o k r e s t r w a n i a w y k a z u ją ssak i.

W ro z w o jo w y m rz ę d z ie k o n ia od ro d z a ju E o h ip p u s do E ą u u s S i m p s o n (1949) p o d a je d łu g o ść tr w a n i a p o ­ sz c zeg ó ln y ch r o d z a jó w o d c z a su ic h p o w s ta n ia do p rz e ­ is to c z e n ia s ię w n a s tę p n y ro d z a j n a n a 7,5 m in . T rz e b a t u zazn aczy ć, że ro z w ó j k o n ia p r z e ja w ił s ię n ie r ó w n o ­ m ie r n ie i n ie p r o p o r c jo n a ln ie w z g lę d e m c z a su . D la l e p ­ szego u w id o c z n ie n ia p o d a ję t u ta b lic ę ro z w o ju k o n ia z e s ta w io n ą p rz e z W. D. M a t h e w a, a z n o w ą k o ­ r e k t ą w p r o w a d z o n ą p rz e z S im p so n a (ry c . 1). L iczb y p o m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i r o d z a ja m i o z n a c z a ją w s k a ź ­ n ik i m o rfo lo g ic z n y c h p rz e isto c z e ń . Z p o ró w n a n ia w i­

d zim y , że r o d z a je O ro h ip p u s, E p ih ip p u s, M e z o h ip p u s i M io h ip p u s m a j ą n ie m a l że r ó w n e o d c in k i cz a su , a le w s k a ź n ik i p rz e is to c z e n ia od O ro h ip p u s a d o E p ih ip p u s a o z n a c z o n e lic z b ą 9, a od E p ih ip p u s a do M e z o h ip p u sa 16, a o d M e z o h ip p u s a do M io h ip p u sa ty lk o 5. R o z m ia r m o rfo lo g ic z n y c h z m ia n u n ie k tó r y c h fo r m p rz y n ie m a l je d n a k o w e j d łu g o ś c i c z a su w z ró s ł d w u k ro tn ie . M e r y - h ip p u s do sw e g o p rz o d k a P a r a h ip p u s a s to i b liż e j p o d w z g lę d e m c z a su n iż d o sw e g o p o to m k a P lio h ip p u sa .

Z ty c h p rz y k ła d ó w p rz e k o n u ją c o w id z im y , ż e z m ia n a fo r m y w je d n y m sz c z e p ie ro z w o jo w y m z a c h o d z i n ie ­ p ro p o r c jo n a ln ie i n ie z ró w n o m ie rn ą p rę d k o ś c ią , lecz z r o z m a itą s z y b k o ś c ią n a p o sz c z e g ó ln y c h szczeb lach .

P o d o b n y czas tr w a n ia m ia ły p a le o c e ń s k ie i d o d z iś jeszcze is tn ie ją c e r o d z a je z r z ę d u C a m iv o r a . S im p so n u s ta lił ic h p r z e c ię tn y w ie k n a 8,7 m in la t. S p o m ię d z y s s a k ó w z a ś is tn ie ją p e w n e ro d z a je , k tó r y c h w ie k i s t ­ n ie n ia j e s t z n a c z n ie d łu ższy . T a k ie s ą : n p . s ię g a ją c e p o c z ą tk u w m łó c e n ie i is tn ie ją c e do d z is ia j z o w a d o - ż e m y c h ro d z a j E rin a c e u s, z m ię s o ż e rn y c h M u s te la (k u n a), P h o c a i in n e , k tó r e p r z e tr w a ły o k r e s 25 m in la t. Z n ie to p e rz y M io tis o d o lig o c e n u 35 m in l a t i R h i- n o lo p h u s aż o d e o c e n u 50 m in la t.

S p o m ię d z y ry b s u b g r o m a d y E la sm o b ra n c h ia r o d z a je H e x a n c h u s , R h in a i R h ia n o b a tis tr w a j ą ju ż 120 i 140 m in la t.

W id zim y w ięc, że n ie ty l k o p o szczeg ó ln e g ru p y z w ie rz ą t m a j ą n ie je d n a k o w y p rz e c ię tn y w ie k e g z y ­ s te n c ji ro d z a ju , a le i w r a m a c h te j s a m e j g r u p y je d n e ro d z a je is tn ia ły d łu ż e j, in n e z a ś p rz e is ta c z a ły s ię s z y b ­ c iej. J e d e n ro d z a j w c ią g u w ie k ó w r o z w ija ł s ię te ż n ie ­ ró w n o m ie rn ie . P rz y k ła d e m m o g ą b y ć t u ju ż o m a w ia n e r o d z a je w ro z w o ju k o n ia .

S zy b szy ro zw ó j szczep u zw ie rz ę c e g o s tw ie rd z o n o n a

R yc. 2. R ozw ój e k sp lo z y w n y ssa k ó w ło ży sk o w y ch .

MARiUPIALIA TAENTODONTIA

LABOmDPHA r o o e u t ia PRIMATCS C M R O P T E R A 3 N SECTIYORA CETACEA CARNIYORA A RT/ODACTYLA CONDYLARTHRA PER/SSODACTYLA UTOPTERHA NOTOUNOULATA

40

HIPPOMORPHA TAPIROMORPHA

P LIO ~ CEN

M l 0~

C E N

o ueo

CEN

EOCEN

R yc. 3. O b ra z r o z w o ju m ie p a rz y sto fc o p y tn y c h z e k s p lo - z y w n y m ro z g a łę z ie n ie m n a p o sz c z e g ó ln e ro d z in y .

p o c z ą tk u je g o c y k lu ro z w o jo w e g o , a w ię c ta m , g d zie w y tw a r z a s ię n o w y p la n b u d o w y o rg a n iz m u . N a jw i­

d o c z n ie j z ja w is k o to w y s tę p u j e w r a m a c h w ię k s z y c h je d n o s te k s y s te m a t y k i z w ie rz ą t, a w ię c w r a n d z e t a k ­ so n o m ic z n e j g ro m a d i rz ę d ó w . R o zw ó j m o ż e m y śle d z ić p rz e z w s z y s tk ie s to p n ie f ilo g e n e ty c z n e j z m ia n y a ż do g a tu n k u . J a k o p r z y k ł a d w e ź m ie m y e w o lu c ję s s a k ó w z g ro m a d y ło ż y s k o w y c h z e s ta rs z e g o trz e c io r z ę d u (ryc. 2). W g ó rn e j k r e d z ie w y s tę p u ją I n s e c tiv o r a (o w a - d o ż e rn e ) ja k o n a js ta r s z y i n a jp r y m i ty w n ie j s z y szczep ro z w o jo w y . N a p o g ra n ic z u k r e d y i tr z e c io r z ę d u w s t a r ­ szy m p a le o c e n ie o d g a łę z ia ją s ię od te g o k o n s e r w a t y w ­ n e g o sz c z e p u b e z p o ś re d n io lu b p o ś r e d n io w s z y s tk ie n a m z n a n e rz ę d y ło ż y s k o w y c h . D w a d z ie ś c ia p ię ć r z ę ­ d ó w w s z y s tk ic h w y ż sz y c h s s a k ó w z ja w ia s ię w e w z g lę ­ d n ie k r ó t k im o k re s ie c z a su w c ią g u o k o ło 10— 15 m in la t ; w c ią g u 60 m in l a t p o p a łe o c e ń s k ie j h is to r i i s s a k ó w n a to m ia s t n ie do szło ju ż d o w y tw o rz e n ia s ię a n i je d ­ n eg o n o w e g o rz ę d u . O c z y w ista , ż e ro z w ó j n ie z a tr z y m a ł się n a ty m . Z a c h o d z ą i d a le j w s p a n ia łe u ro z m a ic e n ia fo rm , lic z n e s p e c ja liz a c je i d o s to s o w a n ia się. W r a m a c h rz ę d ó w p o w s ta ją r o z g a łę z ie n ia n a p o sz c z e g ó ln e ro d z in y , r o d z a je i g a tu n k i, a le w ie lk i ro z w o jo w y k r o k p r z e ­ is to c z e n ia s ię w r a n d z e r z ę d u n ie z ja w ia s ię w ię c e j.

U fo rm o w a n ie z a s a d n ic z e g o p l a n u b u d o w y w s z y s tk ic h rz ę d ó w z a c h o d z i u p o d s ta w y g ro m a d y , a w ię c od c h w ili p ie rw s z e g o z ja w ie n ia s ię ło ż y s k o w y c h . J e s t to o k re s w z m o żo n eg o ro z w o ju i s z e ro k o z a c h o d z ą c e g o r o z g a łę ­ z ie n ia , t j . ro z s z c z e p ie n ia s ię n a m n ie js z e je d n o s tk i t a k ­ so n o m iczn e.

D ru g ie z n a m ie n n e z ja w is k o z a z n a c z a s ię ty m , że n i ­ g d zie n ie n a tr a f i o n o n a c ią g łe łą c z n ik i, k tó r e u w id o c z ­ n ia ły b y p o w o ln e p r z e jś c ie je d n e g o r z ę d u w d ru g i.

O w szem , z a u w a ż y ć m o ż n a p e w n ą k o n w e r g e n c ję p o sz c z e ­ g ó ln y c h g ru p , z b liż e n ie s ię je d n y c h fo r m d o d ru g ic h , a le k o n k r e tn y c h p o ś r e d n ic h f o r m b r a k . D a w n ie j u s iło w a n o to w y ja ś n ić b r a k i e m n ie o d n a le z io n y c h s k a m ie n ia ły c h sz c z ą tk ó w . D z isia j t e n s p o s ó b w y ja ś n i e n ia u w a ż a s ię z a n ie w y s ta r c z a ją c y . N a ry c . 2 p r z e d s ta w io n e s ą w s z y s t­

k ie w a ż n ie js z e r z ę d y ło ż y s k o w y c h . C z a rn ą b a r w ą p o k a ­ z a n e j e s t is tn ie n ie u z a s a d n io n e f a k ty c z n y m m a t e r i a łe m

w p o s ta c i k o p a ln y c h s k a m ie n ia ły c h sz c z ą tk ó w . W id z i­

m y , że s p o ś ró d p o sz c z e g ó ln y c h rz ę d ó w m a m y s z e re g i d o b rz e w y p e łn io n e f a k ty c z n y m m a t e r i a łe m i m o ż e m y c a łk o w ic ie p rz e ś le d z ić ro z w ó j. T e n b r a k p o ś r e d n ic h o g n iw u p o d s ta w y p r z e jś c ia do g e n e a lo g ic z n e g o rz ę d u m o g lib y ś m y tłu m a c z y ć z n is z c z e n ie m , g d y b y p a le o c e n b y ł o k re s e m o n ie s p r z y ja ją c y c h w a r u n k a c h fo s y liz a o ji, w k tó r y c h w y n ik u w s z y s tk o z o s ta ło b y zn iszczo n e, a le d o teg o n ie m a n a jm n ie js z y c h p o d s ta w . Z r y s . 2 w i­

d z im y , ż e p o d c z a s r o z w o ju n o w o p o w s ta ły c h n ie p o łą ­ c z o n y c h rz ę d ó w in n e j u ż is tn ie ją c e r z ę d y s s a k ó w , j a k M u ltitu b e r c u la ta , M a r su p ia lia , I n s e c tw o r a s ą d o s ta ­ te c z n ie u d o k u m e n to w a n e s k a m ie n ia ło ś c ia m i. J e ż e li d la p r z e t r w a n ia ic h is tn ia ły d o s ta te c z n ie s p r z y ja ją c e w a ­ r u n k i , p o w in n y b y ć o n e d o b re i d la in n y c h rz ę d ó w . O trz y m u je m y z a te m w ra ż e n ie , że p rz e is to c z e n ie s ię j e d ­ n e g o r z ę d u w d r u g i z a c h o d z i s k o k o w o w ie lk im i k r o ­ k a m i r o z w o ju w e w z g lę d n ie k r ó t k im c z asie.

J a k k o lw ie k b y ś m y tłu m a c z y li t e n ro z w ó j z lu k a m i, je d n o j e s t p e w n e , że ro z w ó j u p o d s ta w y d r z e w a f ilo ­ g e n e ty c z n e g o ło ż y s k o w y c h o d b y w a ł s ię z e z n a c z n ie w ię k s z ą s z y b k o ś c ią n iż p ó ź n ie js z e o d c in k i te g o ro z w o ju . D la p r z y k ła d u w e ź m ie m y z rz ę d u M a r su p ia lia szcziura, k tó r y o d k r e d y a ż d o d z is ia j, a w ię c w p r z e c ią g u 75 m in l a t b a rd z o n ie z n a c z n ie s ię z m ie n ił. G d y b y p r z e jś c ie o d g a d ó w do r z ę d u M a r s u p ia lia z a c h o d z iło w ta k i m te m p ie , to w e d łu g S im p s o n a w y m a g a ło b y to d z ie s ię c io k ro tn ie d łu ż sz e g o czasu . I ro z w ó j n a le ż a ło b y ro z c ią g n ą ć a ż do p r e k a m b r u , a w ie m y , że g a d y z ja w iły s ię d o p ie ro w g ó r n y m k a r b o n ie . P o d o b n e s t o s u n k i t r a f i a j ą s ię i p o ­ m ię d z y in n y m i g ro m a d a m i. N a p r z y k ł a d żó łw ie o s w o ­ je j ty p o w e j b u d o w ie z ja w iły s ię w tr ia s ie . T e n ty p o w y p la n b u d o w y m u s ia ł p o w s ta ć w e w z g lę d n ie k r ó tk im o k r e s ie c z a su . O w s p o m n ia n y c h lu k a c h , iczyli b r a k u z n a le z isk , n ie m o ż e b y ć m o w y , p o n ie w a ż b a r d z o m o c n y i o d p o r n y n a z n is z c z e n ie p a n c e r z m i a ł w s z e lk ie m o ż li­

w o śc i z a c h o w a n ia się.

O w a d y , j a k w ie m y , z ja w iły s ię p o r a z p ie rw s z y w g ó r n y m k a rb o n ie . I t u jn ie m o ż e m y lic z y ć n a d łu g o ­ tr w a ł ą p r e h i s to r ię t e j g ro m a d y , p o n ie w a ż tu ż w d o ln y m k a r b o n ie ic h n ie s p o ty k a m y . W d o ln y m k a r b o n i e n a ­ to m ia s t c z ę ste s ą b itu m ic z n e łu p k i i d r o b n o z ia r n is te s k a ły , w k tó r y c h c h ity n o w e f o r m y o w a d ó w m o g ły d o b rz e s ię z a c h o w a ć .

P o d o b n y o b ra z p rz y p r z e is ta c z a n iu s ię m o żem y

s tw ie rd z ić i p o ś r ó d m n ie js z y c h k a te g o r ii s y s te m a ty k i,

n p . p r z y k s z ta łto w a n iu s ię ro d z in z g ro m a d y s s a k ó w

rz ę d u P e r is s o d a c ty la (ry c . 3). T u te ż p r z y z ja w ie n iu się

p o sz c z e g ó ln y c h ro d z in z a c h o d z i s z y b k o p r z e ja w ia ją c e

się ro z g a łę z ie n ie u p o d s ta w y . P o d c z a s e o c e n u i p r a w d o ­

p o d o b n ie n a w e t je s z c z e w k r ó ts z y m o k r e s ie c z a s u te j

e p o k i z ja w ia ją s ię s k u p io n e w r a m a c h r z ę d u P e r is s o ­

d a c ty la w s z y s tk ie ro d z in y . Z n a c z n a ic h część ju ż w y ­

m a r ła , a p o z o s ta łe p r z e tr w a ły a ż do n a s z y c h c z asó w .

W p ó ź n ie js z y c h c z a s a c h n ie w y tw o rz y ły się n o w e r o ­

d z in y . P o d o b n y o b ra z p r z e d s ta w ia się i p o ś ró d rz ę d u

A r tio d a c ty la (p a rz y s to k o p y tn e ). O n e z ja w ia ją s ię

w c ią g u 10— 15 m i n l a t z 18 ro d z in a m i, g d y ty m c z a s e m

w n a s t ę p n y c h 40 m in l a t m ło d sz e g o m io c e n u p o w s ta je

ju ż ty lk o n ie d u ż a ilo ść n o w y c h ro d z in . W z a s ię g u ro d z in

n a p o ty k a m y ró w n ie ż p o d o b n e z ja w is k o , ż e g łó w n a i n ­

te n s y w n o ś ć ro z w o ju le ż y u p o d s ta w c y k lu e w o lu c ji,

g d z ie z a c h o d z i e k s p lo z y w n y ro z p a d n a ro d z a je . M o g li­

L u t y 1957 41

b y śm y t u p rz y ta c z a ć c a ły sz e re g p rz y k ła d ó w t a k z k r ę ­ g ow ych, j a k i z b e z k rę g o w y c h . J e ż e li p rz e jd z ie m y n a ­ w e t do n a jn iż s z y c h je d n o s te k s y s te m a ty k i, j a k ro d z a je i g a tu n k i, z a u w a ż y m y t u te ż t e s a m e p r a w a e w o lu c ji.

R odzaj w tr a k c ie sw eg o p ie r w o tn e g o ro z w o ju p rz e c h o ­ dzi s z y b k ą la b iln ą fa z ę r o z w o ju z w ię k s z ą ro z m a ito ś c ią i o b fito śc ią g a tu n k ó w w c ią g u k r ó tk ie g o w z g lę d n ie czasu. P ó ź n ie j n a s t ę p u je s ta b iliz a c ja , lic z b a g a tu n k ó w

się z m n ie js z a , a g eo lo g iczn a d łu g o ś ć ro z w o ju zw ię k sz a się.

R e a s u m u ją c s tw ie rd z a m y , że e w o lu c ja p rz e b ie g a z ró ż n ą sz y b k o ś c ią u ró ż n y c h z w ie rz ą t, że n a w s z y stk ic h s to p n ia c h ro z w o ju o d g ro m a d aż do g a tu n k ó w p a n u je je d n a k o w e p ra w o ro z w o ju : w e w s z y s tk ic h p rz y p a d k a c h z a c h o d z i s z y b k i ro z w ó j n a p o c z ą tk u k a ż d e g o c y k lu ro z ­ w ojow ego.

E. K R Y S Z T O F IK , L. P O M A R N A C K I (B o d zen ty n )

A W I F A U N A G Ó R Y C H E Ł M O W E J (Świętokrzyski Park Narodowy)

W śród w ie lu o g ó ln o p a ń s tw o w y c h z a g a d n ie ń n a tu r y g o sp o d a rc z e j w o s t a tn i c h la t a c h w y ło n iła się ró w n ie ż s p r a w a w p ro w a d z e n ia z a d rz e w ie ń ś r ó d p o ln y c h w o k o ­ lic a c h b e z le śn y c h , z a p o c z ą tk o w a n a u n a s w e d łu g w zo ­ ró w ra d z ie c k ic h le ś n y c h p a s ó w o c h ro n n y c h , z a k ła d a ­ n y c h n a o b s z a r a c h p u s ty n n o - s te p o w y c h . A k c ja ta , p rz e d je j ro z p o c z ę c ie m n a sz e rs z ą s k a lę , w y m a g a n a u ­ kow ego p rz y g o to w a n ia i śc isłe j w s p ó łp r a c y s p e c ja lis tó w z w ie lu d z ia łó w a g ro b io lo g ii o r a z le ś n ic tw a , a p o m ię ­ d zy in n y m i w s p ó łp r a c y e n to m o lo g ó w i o rn ito lo g ó w .

N o w o zało żo n e z a le s ie n ia ś r ó d p o ln e m o g ą ła tw o u le c zn iszczen iu p rz e z m a s o w y ż e r sz k o d liw y c h o w a d ó w i g ry zo n ió w . D la te g o te ż z a d rz e w ie n ia te m u s z ą b y ć u o d p o rn io n e b io lo g ic z n ie p rz e c iw k o ro z ro d o w i ty c h sz k o d n ik ó w . N a jle p s z y m z aś s p r z y m ie r z e ń c e m w w a lc e z o w a d a m i i d ro b n y m i g ry z o n ia m i s ą p o ż y te c z n e p ta k i o w a d o ż e m e i d ra p ie ż n e . I d la te g o ju ż o b e c n ie p r z e p r o ­ w ad za się o b s e r w a c je n a d s k ła d e m g a tu n k o w y m a w i- fa u n y n a tu r a ln y c h (w y sp o w y c h ) z a d rz e w ie ń ś r ó d p o l­

n y c h w r ó ż n y c h p u n k ta c h k r a j u , b y n a p o d s ta w ie ty c h sp o s trz e ż e ń m ó c u s ta lić , ja k ie g a tu n k i p ta k ó w w p r z y ­ szłości b ę d ą m o g ły b y ć p rz y n ę c o n e do z a k ła d a n y c h sztu czn ie z a le s ie ń o c h ro n n y c h .

B a d a n ia ta k ie ro z p o c z ą ł w 1952 r . Z a k ła d Z oologii Szczegółow ej U M C S w L u b lin ie . T y m c z a s o w e w y n ik i o p u b lik o w a ł doc. d r S e rg iu s z R ia b in in

P o ty c h p ie r w s z y c h n a t e r e n ie P o ls k i o b s e r w a c ja c h , d o k o n a n y c h w p o w . lu b a r to w s k im w o j. lu b e lsk ie g o , a u to rz y n in ie js z e g o a r t y k u łu p r z y s tą p il i do p o d o b n e g o o p ra c o w a n ia w w o j. k ie le c k im , w y b ie r a ją c n a o b ie k t b a d a ń z n a n y r e z e r w a t G ó ra C h e łm o w a , s ta n o w ią c y w y sp o w y k o m p le k s le ś n y . W y b ó r te g o t e r e n u p o d y k ­ to w a n y z o s ta ł k o n ie c z n o śc ią z b a d a n ia a w ifa u n y , w y s tę ­ p u ją c e j n a o b sz a rz e la s u c h ro n io n e g o o d d łu ższeg o czasu, g d z ie w s z e lk a in g e r e n c ja c z ło w ie k a b y ła z u p e ł­

n ie w y k lu c z o n a i g d z ie w s z y s tk ie g a tu n k i p ta k ó w b y ­ tu j ą w z u p e łn ie n o r m a ln y c h w a r u n k a c h , o d p o w ia d a ją ­ cych d a n e m u b io to p o w i. U s ta lo n y p rz e z a u to r ó w w y ­ k az g a tu n k ó w d a j e w ie m y o b r a z rz e s z y s k r z y d la ty c h sp rz y m ie rz e ń c ó w le ś n ik a i r o ln ik a , n a k tó r e b ę d ą m o g li liczyć w p rz y sz ło śc i, p r z y s tę p u ją c d o a k c ji z a k ła d a n ia z a d rz e w ie ń ś r ó d p o ln y c h w w o j. k ie le c k im . R zecz p r o ­ sta, że w n o w o z a ło ż o n y c h z a d rz e w ie n ia c h n ie w sz y stk ie 1 D r S e rg iu s z R ia b in in : P ta k i z a d r z e w ie ń ś r ó d p o l­

n y c h i p ó l ś r ó d le ś n y c h W a n d z in a . „ C h ro ń m y p rz y ro d ę o jc z y stą " , z e sz y t 3/4, 1954 r.

w y m ie n io n e tu g a tu n k i b ę d ą od r a z u w y stę p o w a ły , w ięk szo ść z n ic h je d n a k n ie w ą tp liw ie z n a jd z ie ta m o d ­ p o w ie d n ie w a r u n k i e g z y s te n c ji i b ę d z ie m o ż n a śm ia ło p o k u s ić się o ic h p rz y w a b ie n ie do n o w o p o w s ta ją c y c h z a d rz e w ie ń śró d p o ln y c h , b y s ię ta m o s ie d liły i w z m o ­ g ły ic h o d p o rn o ś ć b io lo g iczn ą.

*

Z a rz ą d z e n ie m M in is te r s tw a R o ln ic tw a n r 1091/L/l z d n ia 29 c z e rw c a 1921 r. G ó ra C h e łm o w a — z n a n a w k r a j u i z a g r a n ic ą o s to ja m o d rz e w ia p o ls k ie g o — z o s ta ła u z n a n a z a r e z e r w a t śc isły d la o c h ro n y w y s tę ­ p u ją c e g o n a n ie j e n d e m ic z n ie m o d rz e w ia p o lsk ieg o .

G ó ra C h e łm o w a z a jm u je o b s z a r 182,65 h a w p ię c iu o d d z ia ła c h A i—A 5. D łu g o ść je j g ra n ic w y n o s i 5693 m , w czy m m ie śc i s ię od s tr o n y W i N W 700 m n a tu r a ln e j g ra n ic y w p o s ta c i g ó rs k ie j rz e c z k i S łu p ia n k i i P o k r z y - w ia n k i. N a jw y ż sz y je j p u n k t w z n o si się n a 347 m n p m . i z n a jd u je się d o k ła d n ie w o d le g ło śc i 5 k m w lin ii p r o ­ ste j w k ie r u n k u N E o d s z c z y tu Św . K rz y ż a (Ł y sej G óry). P o łu d n io w o - w s c h o d n i s k r a j G ó ry C h e łm o w e j o d le g ły j e s t w lin ii p r o s te j o n ie c a łe 2 k m o d S łu p i N o w ej, a o 2 k m od s k r a j u Ś w ię to k rz y s k ie j P u sz c z y J o d ło w e j, k tó r e j G ó ra C h e łm o w a j e s t n a jd a l e j w y s u ­ n ię ta w k ie r u n k u N E o d e r w a n ą p a r tią .

G ó ra C h e łm o w a s ta n o w i n ie r o z e rw a ln ą , ch o ć izo lo ­ w a n ą , o c h a r a k te r z e w y sp o w y m , część s k ła d o w ą u tw o ­ rz o n e g o w 1950 r. Ś w ię to k rz y s k ie g o P a r k u N a ro d o w eg o . W części p ó łn o c n e j je s t z b u d o w a n a z p ia s k o w c ó w d e - w o ń sk ic h , w c z ę śc i p o łu d n io w e j ze s k a ł g ó m o - s y lu r - sk ic h , tzw . sż a ro g ła z ó w . U tw o ry t e p o k r y te s ą ró ż n e j m iąższo śc i w a r s tw ą le s s u w p o s ta c i g lin ia s te j lu b sp iaszczo n ej. W a rs tw a le s s u j e s t g ru b s z a u p o d n ó ż a góry, z m n ie js z a s w ą g ru b o ś ć w k i e r u n k u sz c z y tu . O d p o łu d n ia k u sz c z y to w i te r e n w z n o si s ię sto s u n k o w o ł a ­ g o d n ie, w y k a z u ją c tu d w a w k lę ś n ię c ia te r e n u , z k t ó ­ ry c h w s c h o d n ie m a c h a r a k t e r ja r u , p rz y p o m in a ją c e g o li te r ę y. C zęść p ó łn o c n a j e s t b a rd z ie j s tro m a , p o d o b n ie sto k z a c h o d n i, zw ła sz c z a w czę śc i N W , g d z ie g ra n ic z y z rz e c z k ą P o k rz y w ia n k ą . N a jb o g a ts z ą rz e ź b ę te r e n u m a je j część p o łu d n io w o -w s c h o d n ia , p o p rz e r z y n a n a k i l ­ k o m a p ię k n y m i w ą w o z a m i. C ało ść r e z e r w a t u p o k r y ta je s t s ta ro d z e w ie m z d u ż ą ilo śc ią p o d sz y c ia , zw łaszcza n a s to k u p ó łn o c n y m .

P o d w z g lę d e m s k ła d u g a tu n k o w e g o G ó ra C h e łm o w a

j e s t m i n ia t u r ą d rz e w o s ta n ó w Ś w ię to k rz y sk ie g o P a r k u

N aro d o w eg o . W y s tę p u je tu n a jc e n n ie js z y je j s k ła d n ik —