RO C ZN IK I FILO ZO FICZN E Tom XLV, zeszyt 4 - 1997
ROMAN POMIAN O W S KI Lublin
PSYCHOLOGICZNE W YZNACZNIKI
SKUTECZNEGO ODDZIAŁYWANIA W YCHOW AW CZEGO
BADANIA STUDENTÓW PEDAGOGIKIW dyskusji nad reform ą oświaty nadal aktualne p o zo staje p ytanie o k ry teria efek ty w n eg o nau czan ia i w ychow ania. W obu p ro c esac h w a ż n ą ro lę sp ełn ia osoba nauczyciela-w ychow aw cy. Jego udział w osiągnięciach szkolnych u czn ia jest powszechnie dostrzegany. W literaturze nurtu psycho-pedagogicznego m oż na spotkać w iele badań em pirycznych spraw dzających ów zw iązek. W n ik liw a analiza d otychczasow ych badań w tej dziedzinie prow adzi do w niosku, że d o kładniej poznano zw iązki m iędzy za ch o w a n ie m się n a u c z y c ie la a efek tam i nauczania, niż oso b o w o ścią w ychow aw cy a efektam i w ych ow ania (por. S m ith 1978; Łapiński 1980; R ogers 1991; Je z io rsk a 1995). D zieje się tak d latego, że sam proces w ychow ania kiero w an eg o je s t zjaw isk ie m b ard ziej zło żo n y m i trudniejszym do ek sperym entow an ia niż proces n au czan ia-u czen ia się. P o d sta w ow a trudno ść w p o d ejm o w an iu badań z zakresu w y ch o w an ia w iąże się z brakiem dojrzałych teorii naukow ych w yjaśniających fenom en w ychow aw czego rozw oju (por. G urycka 1979; P rze ta czn ik o w a -G iero w sk a, W ło d arsk i 1979; Kunowski 1993). Przegląd najnow szych koncepcji procesu w y chow ania pozw a la przyjąć tezę, że w fenom enie w ychow aw czego rozw oju isto tn ą fu n kcję sp eł nia k ontakt osobow y: w y c h o w aw c a-w y c h o w an e k (S tefa n o v ić 1976; S u jak 1982; K onarzew ski 1982; T ausch 1978; C a rk h u ff 1980). K o n tak t osob ow y stanow i fu n d am en t oddziały w an ia w ychow aw czego , bez w zg lędu n a to, czy będzie ono zam ierzone czy nie. P rzez kontakt osobow y rozum ie się tu in terak cję w ychow aw czą, w czasie której osoby w zajem nie się p ostrzeg ają, coś sobie k o m u n ik u ją lub w sp ó łp ra cu ją nad w spólnym zadaniem . W y c ho dząc z
założę-nia, że w interakcji w ychow aw czej kryje się „tajem n ica” 1 w y w ierania w pływ u w y ch o w aw czeg o , m o żn a p oszukiw ać je j p odm io tow y ch i pozapo dm io tow ych w y zn aczników .
C elem bad ań , k tó re tutaj re fe ru ję , było p o szu k iw an ie odpow ied zi n a py ta nie: ja k im i cecham i oso b o w o ści c h a ra k te ry z u ją się stu den ci, którzy w ocenie sw o ich ko leg ó w m a ją duże m ożliw ości efek ty w n ego o d d ziały w a n ia w ycho w aw czeg o ? W sp ó łcz esn a w ied z a p sy ch o lo g icz n a na tem at fu n kcjon ow an ia je d n o stk i w interakcjach m iędzyosobow ych oraz badania z dziedziny psychote rapii p o z w a la ją postaw ić hipotezę, że te sam e cechy osobow ości, które w arun k u ją d o b re fu n k c jo n o w an ie je d n o stk i w w ięk szo ści sy tu acji spo łeczny ch i s p rz y ja ją w naw iązyw aniu i utrzym aniu kontaktu pom ocnego, s ą także p o d sta w ow ym i w y znacznikam i skuteczn y ch o ddziaływ ań w ychow aw czy ch (R ogers 1961; K ępiński 1974; Ł apiński 1980; Jędrzejczak 1980; M iller 1982; C arkhuff 1980; K o z ie le ck i 1985).
I. STRATEGIA BADAŃ
W p re zen to w a n y ch b ad an iach chodziło o ustalen ie p rog no sty czn ych k ry te riów „ d o b ry c h ” w ychow aw ców , k tó re m o g ą służyć przy selek cji k andydatów na stu d ia pedag o g iczn e. U stalenie ow ych k ry terió w w ym agało w yodrębnienia d w óch grup stu d en tó w o w ysok ich i niskich predyspozycjach do efektyw nych o dd ziaływ ań w ychow aw czych. P odziału studentów na dw ie grupy em piryczne, je d n a o dużych, d ru g a o m ałych m ożliw o ściach o d d ziały w a n ia w ycho w aw czego, d o k o n an o p rzez ocenę ko m p eten tn y ch sędziów . Z a tak ich uznano studentów -kolegów należących do tych sam ych grup ćw iczeniow ych. T ow arzy szyło tu p rz ek o n an ie, że oceny kolegów z n ajb liższy c h grup od n iesien ia, w których stu d en ci p rz y g o to w u ją się do przyszłej pracy pedagoga i spo ty kają się
1 Z a g a d n ie n ie s p e c y fic z n o ś c i in te ra k c ji w y c h o w a w c ze j, je j p o d o b ie ń s tw i ró ż n ic z k a ż d ą in n ą in te rak c ją m ię d z y o so b o w ą było p rz e d m io te m liczn y ch o p raco w ań n aukow ych. N a ten tem at m .in . p is a li: S. B a le y (1 9 5 8 , 1 7 9 -2 0 3 ), H .T a y lo r (1 9 7 1 ), R. P o m ia n o w sk i (1 9 7 5 , 2 1 -1 3 6 ), R. M ille r (1 9 8 1 ). In te ra k c ja w y c h o w a w c z a od s tro n y p ra w id ło w o śc i p sy c h o lo g ic zn y c h n a jb a r d ziej z b liż o n a je s t do „ k o n ta k tu p o m o c n e g o ” (h e lp in g re la tio n sh ip ) w u jęciu C. R o g e rsa (1961) o raz R. C a rk h u ffa (1 9 8 0 ). P ie rw sz y z w raca sz c ze g ó ln ą uw agę na trzy g łó w n e cech y o so bow ości p s y c h o tera p eu ty : e m p a tię , b e zw a ru n k o w o po zy ty w n e o d n ie s ie n ie do o so b y k lie n ta o ra z ko n g ru - encję. D ru g i w y m ien io n e p rz ez R o g e rsa cech y o so b o w o ści n azy w a „ u m iejętn o ściam i in te rp erso n a ln y m i” . Ich o b e c n o ś ć i p o z io m w in te ra k c ji w y ch o w aw c zej d e c y d u je o efek ty w n o ści w y ch o w aw czeg o ro z w o ju w y ch o w a n k a. In tera k c ja w s p o m ag ająca to tak a, w której przy n ajm n iej je d n a ze stro n m a m o żliw o ść w z rasta ć , ro z w ija ć się, d o jrze w a ć fu n k c jo n a ln ie , u lep s za ć i u d o sk o n alać sto s u n k i z in n y m i.
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 81
stosunkow o dość często ze so b ą zarów no w gru p ie ć w ic zen io w e j, ja k i po za nią, będą najtrafniejsze. Z a takim sposobem doboru grup em pirycznych przem a w ia ją rów n ież b ad a n ia J. S te fan o v ic a (1976), S. D o b ro w o lsk ie g o (19 5 7 ) czy E. A rnekkera (1935). M ożliw ość za fałszo w an ia w yników na sku tek n astaw ień em ocjonalnych je s t tu n iew ielka. W środow isku studenckim rozró żnienie m ię dzy o ce n ą w alorów pew nej osoby a przeżyw anym i w obec niej em o cja m i nie n astręcza dużych trudn ości (A rn ek k er 1935, 497).
Jako m etodę różnicow ania studentów na tych o w ysokich i n isk ich p re d y s pozycjach do skutecznych oddziaływ ań w ychow aw czych zastosow an o technikę „p o rów nyw ania p aram i” (N ow ak 1965, 291-292). O c en iający m stu d en to m podano n astęp u ją ce kryterium : „P odaj, kto z obecnych tu T w o ich k o leg ó w i koleżanek w przyszłej pracy z m łod zieżą m oże m ieć n a n ią n ajw ięk szy w pływ w ychow aw czy” . P o lecen ie to w raz z „ lis tą p a r” w ręczan e b yło n a p iśm ie. W ten sposób przebadano 6 grup ćw iczeniow ych trzeciego i czw arteg o roku p ed a gogiki W SP w O lszty n ie (77 osób) o raz 5 grup ćw ic zen io w y c h z W y d ziału P edagogiki UM CS w L ublinie (79 osób). Ł ącznie w śród b ad an ych zn a la zły się 144 kobiety i 12 m ężczyzn. S tosu jąc k ry teriu m o d ch y len ia ćw iartko w eg o (dla wyborów dokonanych w każdej grupie ćw iczeniow ej), w y selekcjon ow ano dw ie 39-osobowe grupy studentów: A - grupa o dużych, B - grupa o m ałych m ożliw o ściach skutecznego oddziaływ ania w ychow aw czego. W obu grupach em p iry cz nych znalazły się sam e kobiety. T ak d o b ran e grupy p rz eb ad an o d w iem a m eto dam i: K w estio n ariu szem osobow ości C P I2 H. G. G o u g h a o raz s k a lą K B E 3 - b ad ającą trzy rogeriań sk ie w arunki kontaktu pom ocnego (k o n gru encję, b ez w a runkow o pozytyw ne odniesienie oraz em patię). W drugim b ad a n iu n ie w szy st kie osoby oddały w ypełnione arkusze C P I i KBE. Stąd do ostateczny ch analiz statystycznych w zięto w yniki 30 osób z grupy A i 30 z grupy B.
2 W artość d iag n o sty czn a K a lifo rn ijsk ieg o In w e n ta rz a P s y c h o lo g icz n eg o (C P I) G. H. G o u g h a je s t d o ść d o b rze zn an a p o lsk im psy ch o lo g o m . D ok ład n iejszy je g o opis w ydaje się tu n ie k o n ie c z ny. Z ain tereso w an y ch o d sy ła m do p o d rę c z n ik a o p ra c o w a n e g o p rz e z B, M a rk o w s k ą i A. K o ttas (1 9 6 8 ).
3 Skala K o n g ru en cji, B ezw aru n k o w e g o o d n ie s ie n ia i E m patii (K B E ) m ierzy sto p ień nasilen ia p s y c h o lo g ic z n y c h w aru n k ó w , k tó re R o g e rs u w a ż a za p o d s ta w o w e w k o n ta k ta c h p o m o c n y c h (p o r. R o g e rs 1957). K B E z o s ta ła s k o n s tru o w a n a d la ro z w ią z a n ia w y m ie n io n e g o p ro b le m u b ad aw czeg o w ram ach sem in ariu m m ag istersk ieg o z p sy c h o lo g ii w y ch o w aw czej, p ro w a d z o n e g o pod k ie ru n k ie m a u to ra n in ie js z e g o a rty k u łu .
II. WYNIKI BADAŃ
W statystycznej analizie w yników obliczono średnie arytm etyczne, odchyle nia stan d ard o w e oraz p o zio m isto tn o ści różnic m iędzy przeciętn y m i 18 skal C P I w y o d rę b n io n y ch grup A i B (tab e la 1 i w ykres 1) oraz te sam e w artości statystyczne dla w yników skali K B E (tabela 2 i w ykres 2). N adto spraw dzono zw ią zk i k o re la c y jn e p om iędzy w ynikam i trzech skal K B E a skalam i CPI. W obliczeniach korelacyjnych w zięto pod uw agę tylko te skale CPI, które istotnie ró ż n ic o w ały obie b ad a n e próbki stu d en tek p edago gik i (tab e la 3).
W analizie p sy ch o lo g iczn ej zw rócon o uw agę przed e w szy stkim na różnice w ystępujące w ram ach 4 kategorii, na jak ie Gough dzieli 18 skal CPI (M arkow ska, K o ttas 1968). Po doko n an iu analizy p o szczeg ólny ch skal w ram ach 4 kateg o rii z o sta ła d o k o n an a ca ło śc io w a ch a rak tery sty k a ró żn ico w a obu b ad a nych próbek. N a tej podstaw ie w yróżniono wiązki cech sprzyjające skuteczne m u o d d ziały w a n iu w ychow aw czem u przy szłych pedagogów .
1. Z ró żn ic o w a n ie grup A i B w ka teg o rii zró w n o w a żen ia
P o ró w n u jąc dane tabeli 1 i w ykresu 1 dostrzegam y, że obie grupy w zakre sie k ategorii zrów now ażenia (I) ró ż n ią się w stopniu statystycznie istotnym aż w 5 skalach: d o m in acji, am bicji, to w arzyskości, p o czuciu w łasnej w artości i d o b ry m sam opoczuciu. Ś rednie w yniki grupy A w tych skalach s ą w yższe od w yników grupy B. N adto w czterech skalach w y stęp u ją nie tylko ró żn ice iloś cio w e, ale i ja k o ś c io w e (D o, A m , Pw , D s). O zn acza to, że grup a studentów p ed a g o g ik i o w ysokich m o żliw o ściach sk uteczn ego o d d ziały w an ia w ycho w aw czego p re z e n tu je się ja k o lepiej oso bo w o ścio w o zró w no w ażon a, m ająca w ięk sze m o żliw o ści w pływ u na innych i bardziej pew n a siebie.
D o - D om inacja. S kala ta służy do pom iaru zdolności przew odzenia, w ład- czości, w y trw ało ści i inicjatyw y. W skali tej m iędzy grupam i A i B w ystępuje różnica statystycznie istotna (pu<0.05). Jest to także różnica jak ościo w a. Osoby z G rupy A uzy sk ały w ynik pow yżej średniej skalow ej, a grupy B - poniżej. Z naczy to, że studentki pedagogiki z grupy A s ą bardziej aktyw ne, przejaw iają zdo ln ości przyw ódcze, są bardziej pew ne siebie i bardziej n iezależne w działa niu. Z kolei studentki z grupy B są bardziej zam knięte w sobie, przyham ow ane oraz b rak im w iary w e w łasne siły.
A m - A m b icja. W ra m ach tej skali m ierzon e s ą p o ten cja ln e zdolności do z ro b ie n ia k arie ry i asp ira c je do o siąg n ięc ia w yższego statusu społecznego.
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 8 3
Istotne różnice w tej skali m iędzy g ru p ą A i B (pu< 0.01) w skazują, że stu d en t ki z grupy A m a ją w ięk szą pom ysłow ość, am bicję i szerszy zak res z a in te re so wań. Z kolei studentki o niskich m o żliw ościach o d d z ia ły w a n ia w y ch o w aw cze go ch arak tery zu ją się nieśm iało ścią, dużym skrępow aniem w sy tu acjach sp o łe cznych, w ęższym zakresem zainteresow ań i sch em a ty czn o ścią w po glądach n a św iat. T a b e la 1. Ś re d n ie i o d c h y le n ia s ta n d a rd o w e o ra z is to tn o ś c i ró ż n ic w sk a lac h C P I g ru p y A i B S k a le C P I G ru p a A G ru p a B X2 pu M o M a K a te g o ria I - M ia ra z ró w n o w a ż e n ia D o m in ac ja D o 5,83 2 ,1 6 4 ,2 0 1,77 4 ,3 9 0 .0 5 A m b icja A m 6 ,8 7 1,55 5 ,3 0 2 ,1 7 6 ,8 6 0.01 T o w a rz y sk o ś ć T w 5 ,5 0 2 ,7 3 2 ,3 7 1,73 1 5,08 0.01 S w o b o d a T o w a rz y sk a St 7 ,7 7 2 ,4 5 6 ,8 7 2 ,1 0 2 ,4 0
-P o c z u c ie w łasn ej w a rto ści Pw 5 ,5 0 2 ,2 2 3 ,9 0 2 ,2 0 6 ,7 3 0.01
D o b re s a m o p o c z u c ie D s 5 ,3 7 1,38 3 ,8 7 1,66 6 ,6 7 0.01
K a teg o ria II - M ia ra u s p o łe c z n ie n ia , d o jrz a ło ś c i i o d p o w ie d z ia ln o ś c i
O d p o w ie d z ia ln o ś ć O d 5,13 1,61 2 ,7 0 1,53 19,35 0.01 U s p o łe c zn ien ie Us 4 ,4 3 1,74 2 ,8 0 1,90 11,2 7 0.01 O p a n o w a n ie O p 4 ,9 3 1,39 4 ,5 7 1,50 0 ,0 0 -T o le ra n c ja Tl 6 ,7 7 1,14 2 ,3 7 1,46 1 5,63 0 .0 0 C h ęć p o d o b a n ia się Po 4 ,0 3 1,83 3 ,7 7 1,91 0 ,6 2 -T y p o w o ść T y 7 ,7 0 1,74 5,33 3 ,1 3 5 ,5 0 0 .0 2
K a te g o ria III - M ia ra p o w o d z e n ia i w y d a jn o śc i u m y sło w e j
P o w o d z e n ie p rz ez k o n fo rm iz m P k 5 ,1 7 1,51 3,23 1,55 1 1 ,7 4 0.01 P o w o d z e n ie p rz ez n ie z a le ż n o ś ć Pn 8,03 1,38 6 ,6 7 1,63 4 ,2 7 0 .0 5 W y d ajn o ść u m y sło w a W y 5,53 1,78 3 ,3 0 1,42 1 1 ,3 2 0.01 K a teg o ria IV - T y p z a in te re so w a ń W n ik liw o ść p sy c h o lo g ic z n a W p 6 ,8 0 1,58 6 ,2 3 1,57 0 ,2 8 _ R z u tk o ść R z 7 ,1 7 1,37 7 ,9 0 1,54 -1 ,0 9 -K o b ie co ść K b 6 ,7 0 2 ,2 6 5 ,0 0 2 ,1 0 5 ,2 3 0 .0 2
To - T ow arzysk ość. S kala ta m ierzy cechy u ła tw ia ją c e k o n tak t z o to c z e niem : syntonię, tow arzyskość, w ychodzenie nap rzeciw . W yn ik grupy A w tej
skali o sią g n ą ł p o zio m n ieco w yższy od p rzeciętn ej sk alo w ej (M = 5,5) i je s t isto tn ie w yższy od w yniku grupy B (pucO .O l). W sk azu je to, że skutecznem u oddziaływ aniu w ychow aw czem u sprzyja p rzeciętn a żyw iołow ość w kontaktach tow arzyskich i roztropny dystans do otoczenia. N ie sprzyja zaś postaw a bierno ści i w y c o fy w an ie się z kontak tó w społeczny ch.
St - S w o boda tow arzyska. Skala ta mierzy rów now agę psychiczną i zaufanie do sieb ie. W sk ali tej b rak isto tn y c h ró żnic m iędzy obu g rupam i, ale w yższy w ynik w grupie A (w yższy niż p rz e c ię tn a skalow a) św iadczy, że skutecznem u oddziaływ aniu w ychow aw czem u tow arzyszy p o d w y ższon y poziom rów now agi p sy ch icz n ej i za u fan ie do sam ego siebie u w ychow aw cy.
Pw - P o czu c ie w łasnej w artości. S k ala ta p o d aje in fo rm ac je o poziom ie sam oakcep tacji i zdolności do niezależnego m yślenia oraz działania. U zyskane w yniki w tej skali p rzez osoby z grupy A i B oraz ich układ (por. w ykres 1) zd e c y d o w a n ie św ia d c z ą o w yższym poziom ie sam o ak cep tacji i zdolno ści do n ie za leżn e g o m y ślen ia i d ziała n ia u reprezentantek grupy A. Z ko lei studentki z grupy B ch a rak tery zu ją się n asilo n ą ten d en cją obw iniania siebie, ostrożnością i k o n w e n cjo n aln o ścią.
D s - D o b re sam opoczucie. S kala ta stanow i m iarę ogóln ego n astro ju . P o zw ala tak że o d ró żn ić osoby, k tóre m a ją ten d en c ję do w yo lb rzy m ian ia sw oich zm artw ień i k ło p o tó w od tych, k tó re są rzeczy w iście pełne tro sk i4. W ynik grupy A (M = 5,37) znajduje się w granicach przeciętnej skalow ej i je s t staty sty czn ie w yższy od w yników grupy B (pucO .O l). O znacza to, że stud entk i o dużych pred yspo zycjach do oddziaływ ania w ychow aw czego ch arak tery zu ją się w m iarę d o b ry m sam o p o czu ciem i nie w p a d a ją w apatię. O dw rotn ie je s t u p rz e d sta w ic ie le k grupy B. S ą zrezygn ow ane, o strożn e, o p o staw ie obronnej i zaw ężo n y ch h o ry z o n ta ch m yślow ych.
Podsum ow ując uzyskane w yniki w obu grupach w wym iarze zrównoważenia (kategoria I CPI) należy stw ierdzić, że studentki uznane przez swoich rów ieśni ków za osoby o d użych m o żliw o ściach skuteczneg o o d d ziały w a n ia w ycho w aw czego charakteryzują się od strony osobowościowej jak o jednostki niezależ ne w m yśleniu i działaniu, pom ysłow e, am bitne, aktyw ne, spontaniczne, m niej skrępow ane, m a ją d uże za u fan ie do siebie i s ą o tw arte n a now e kontakty spo łeczne.
4 S k a la D s p e łn i w k w e s tio n a riu s z u C P I ta k ż e fu n k c ję k o n tro ln ą . W y n ik i n isk ie i b ard zo w y s o k ie d y s k w a lifik u ją p ro to k o ły b a d a ń . W b a d an y c h g ru p a c h n ie b y ło p ro to k o łó w z takim i w y n ik a m i.
W yk re s 1. Ś re dn ie pr of ile o so b o w o śc i gr up y A i B
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O
O O O O r ^ C D l O T i - f O C N T - O
2. Z ró żn ic o w a n ie g ru p w ka te g o rii u sp o łeczn ien ia i o d p o w ied zia ln o śc i
W zakres tej k ateg o rii w ch o d zi 6 skal CPI: O d, Us, O p, Tl, Po i Ty. D ane tab eli 1 w skazują, że w yniki grupy A s ą w yższe od w yników grupy B we w sz y stk ic h 6 skalach, a w czterech ró ż n ią się isto tn ie: w skali o d p o w ied zial ności, uspołecznienia, tolerancji i typow ości. O znacza to, że grupa A w porów n aniu z B p re zen tu je się w cało ści ja k o bard ziej d o jrza ła, o d po w ied zialna, o ry g in aln a i w w iększym sto p n iu to leran cy jn a. P rzyp atrzm y się tem u d o k ład niej.
Od - O d pow iedzialność. W zakres tej skali w cho dzą cechy, które pozw alają id e n ty fik o w a ć oso b y o d p o w ied zialn e, sum ienne, na których m ożna polegać. R ó żn ica w tej skali je s t bardzo isto tn a (pucO .O l). Św iadczy to, że studentki z
grupy A są w w iększym sto p n iu niż ich koleżanki z grupy B um iarkow ane,
d o k ład n e, p lan u jąc e i m ają w iększe poczucie w łasnej godności. O soby z grupy B są raczej im p u lsy w n e, o sk rajn ych n astro jach i n iesu m ien ne.
Us - U sp o łec zn ien ie. S kala ta m ierzy d o jrza ło ść spo łeczn ą, a zw łaszcza sto p ień ró w n o w ag i je d n o s tk i w stosun ku do otoczenia. R ó żn ica w tej skali m ięd zy obu grupam i je s t staty sty czn ie isto tn a (pucO .O l). Ś red n ia w yników g rupy B m ieści się w k ateg o rii w yników n isk ich (M = 2,8), n ato m iast śred nia w yników grupy A - w przedziale w yników przeciętnych, co wskazuje na wyraź ne zw iązki m iędzy d o jrza ło śc ią społeczną a predy sp o zy cją do skutecznych od d ziały w ań w ych ow aw czych.
O p - O p an o w an ie. S kala m ierzy u m iejętn o ść kiero w an ia i p an o w an ia nad sobą, a pośrednio w skazuje na brak im pulsyw ności i egocentryczności. U zyska ne w yniki w obu g rupach z a jm u ją pozy cje poniżej p rzeciętnej skalow ej i nie ró ż n ią się isto tn ie (por. w ykres 1). Jednakże w ynik grupy A je s t w yższy i p ra w ie ró w ny p rz eciętn e j skalow ej (M = 4,93 ). W skazuje to na lepszy poziom k ie ro w a n ia so b ą i p an o w an ia nad so b ą u studentek pedagogiki uznanych przez k o leża n k i i koleg ów za osoby o dużych m o żliw o ściach w y w ieran ia w pływ u w ych o w aw czeg o .
T l - T oleran cja. S kala ta je s t m iernikiem postaw y akceptującej i toleran cyj nej. S tu d e n tk i grupy A u zy skały w ynik w ysoki w gran icach 7 stena, a także isto tn ie różny od w yniku grupy B (pu<0.01). R óżnica ta upow ażnia do w ypro w a d zen ia w nio sk u o silnych p o w iąz an iach m iędzy p o sta w ą to le ra n c y jn ą w y ch o w aw cy a je g o sk u te c z n o śc ią w ychow aw czą.
P o - C hęć p o d o b an ia się. S kala ta p o zw ala w ykryć oso by , k tó re u s iłu ją robić d o b re w rażen ie n a otoczeniu i są szczególnie w rażliw e na opinie innych. W yniki obu bad an y ch grup nie ró ż n ią się staty sty czn ie i z a jm u ją pozycje w
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZNACZNIKI O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 8 7
granicach 4 stena. W ynika z tego, że m iędzy c h ę c ią p o d o ban ia się w y c h o w aw cy a jeg o sk u tecz n o ścią w y c h o w aw czą nie w y stę p u ją em piryczne p o w iązania.
Ty - T ypow ość. S kala ta pozw ala ocenić, w jak im stopniu reak cje badanego o d p o w iad a ją p o w szechnie p rzy jęty m w zorcom . U zy sk an e w yniki w tej skali przez g ru p ę A są w ysokie (w granicach 8 stena), a grupy B - w g ra n ic a c h 6 stena i są istotnie różne (pu <0.02). O bserw acje te w skazują, że p rzed staw iciel ki o dużych m o żliw ościach w y w ieran ia w pływ u w y ch o w aw czeg o s ą o so bam i realistycznie patrzącym i na św iat, cierpliw ym i, rzetelnym i i trafn ie o ce n ia jący mi rzeczyw istość.
Z bierając obserw acje w zakresie drugiej k ateg o rii C PI - u s p o łe c z n ie n ia i o d pow iedzialności - dochodzim y do w niosku, że sk uteczn em u o d d ziały w a n iu w ychow aw czem u tow arzyszą: nasilona postaw a akceptacji i to leran cji, o so bista o dpow iedzialność oraz d o jrza ło ść sp o łeczn a w ychow aw cy.
3. R óżnice m iędzy g rupam i w zakresie p o w o dzen ia i w yda jn o ści u m y sło w ej
W zakres trzeciej kategori C PI w ch o d zą trzy skale: p o w o d z en ie p rz ez k o n form izm , pow od zenie przez n ieza leżn o ść oraz w y d a jn o ść um y sło w a. D ane tabeli 1 in fo rm u ją, że badane studentki p edagogik i ró ż n ią się isto tn ie m iędzy so b ą w zakresie w szystkich trzech skal.
Pk - P ow o d zen ie p rzez konform izm . S kala je s t m ia rą p o staw je d n o s tk i, które są społeczn ie ap ro b o w an e i u ła tw ia ją po w o d zen ie p rzez k on fo rm izm . R óżnica m iędzy grupam i w natężeniu om aw ianej p o staw y je s t staty sty czn ie istotna (pu <0.01), co w skazuje, że studentki z grupy A s ą b ard ziej zo rg an izo w ane w sobie, m a ją siln ie jsz e p re d y sp o zy cje do w sp ó łp racy z innym i i s ą w w iększym stopniu odpow iedzialn e.
Pn - Pow odzenie przez niezależność. W zakres tej skali w c h o d zą p red y sp o zycje, które św iadczą o sam ow ystarczalności i n ieza leżn o śc i je d n o s tk i w sy tu acji społeczn ej, cechy s ą pozytyw nie ocen ian e p rz ez o to c z e n ie i u ła tw ia ją kontakty z g ru p ą przez niezależn o ść. U zy sk an e w y niki w obu g ru p a ch le ż ą pow yżej średniej skalow ej. Jed n ak że n atężen ie m ierzo n ej cechy je s t isto tn ie w yższe u osób z grupy A (pu< 0.05). B iorąc pod u w ag ę o b ie sk ale P k i Pn, grupa A p rezen tu je się jak o um iark o w an ie k o n fo rm isty c z n a i ró w n o c ześn ie dążąca do niezależności, co w skazyw ałoby na pew ien realizm życiow y i m ożli w ości do sensow nych kom prom isów .
W u - W yd ajn o ść u m ysłow a. C hodzi tu o w y d ajn o ść in te le k tu a ln ą , ja k ą badany aktualnie przejaw ia. U zyskane w yniki św iadczą, że b adane grupy różnią
się pod tym w zględem bardzo isto tn ie (pucO .O l). O soby z grupy A p re zen tu ją się ja k o p o m y sło w e, „trz eźw o ” m yślące, chętne do p racy um ysłow ej i ceniące w y siłek in telek tu aln y . Ich rów ieśniczki z grupy B p rz e ja w ia ją stereo typ ow o ść w m yśleniu, s ą beztroskie, defensyw ne i o niskich asp iracjach intelek tu aln y ch .
Z b ie ra ją c o b serw acje w k ategorii III C PI, należy stw ierd zić, że w e w szy st kich trze ch skalach (Pk, Pn i W u) w y stę p u ją m iędzy g ru pam i ró żnice staty stycznie istotne. R eprezentan tk i grupy A p re z e n tu ją się ciek aw iej. S ą w w ięk szym sto p n iu pom ysłow e, bardziej sam o w y starczaln e, w ym ag ające od siebie, pełniej w y k o rz y stu ją sw oje m o żliw ości um ysłow e i m ają w yższe um iejętności do w sp ó łp racy z innym i.
4. Z ró żn ic o w a n ie w ka teg o rii za in tereso w a ń
K ateg o ria ta obejm uje trzy skale CPI: W p, Rz, Kb. B adane grupy ró ż n ią się m iędzy so b ą w yłącznie w skali kobiecości (Kb). W pozostałych dw óch skalach: w n ik liw o ści p sy ch o lo g iczn ej (W p) i rzutkości m y ślen ia (R z) nie o dnotow ano różnic statystycznie istotnych. Zauw ażone różnice w skali k obiecości w skazują, że skutecznem u oddziaływ aniu w ychow aw czem u od strony w ychow aw cy sprzy j a o k azy w an ie szacunku, d elik atn o ść i n iezab o rcze ciep ło em o cjonaln e.
A utor testu CPI zw raca uw agę, by przy interpretacji w yników dokonać także oceny p o ziom u całeg o p ro filu , poleg ającej n a ro zp atrzen iu p rzebieg u krzywej w ynikó w pow yżej i p o n iżej średniej skalow ej (5,5 stena). W ed łu g G ougha w yniki znajdujące się powyżej przeciętnej skalow ej w sk azu ją n a lepszy poziom ogólnego p rzy stosow ania niż wyniki od średniej niższe (Gough 1957). W św ie tle tej zasady lep iej p rz y sto so w a n a p sy ch o lo g icz n ie p re zen tu je się grupa A. S tu d en tk i tej grupy w 11 skalach u zyskały w yniki pow yżej w a rto ści 5,5 ste- na.W p o zo stały c h 7 skalach w yniki z b liż a ją się do średniej sk alo w ej. W yniki g rupy B za led w ie w 4 skalach lekko p rz e k ra c z a ją ś re d n ią skalow ą, zaś w 14 są n iższe od w a rto ści śred n iej. N ajniższy w ynik w skali tolerancji (Tl) wynosi 2,37 sten a (por. tab ela 1). N a tej podstaw ie m ożem y w n iosk ow ać, że p rz ed sta w icielk i g rupy A c h a ra k te ry z u ją się w yższym po zio m em ogóln ego p rz y sto so w an ia niż reprezentantki grupy B. N ajw yraźniejsze różnice w ystąpiły w katego rii zrów now ażenia (kat. I), natom iast najm niej znaczące różnice zaznaczyły się w k ateg o rii za in te reso w a ń (kat. IV ), czem u n ie należy się d ziw ić, poniew aż osoby z obu grup w ybrały stu d ia p ed agogiczne. N iem niej ich m o żliw o ści w za k resie sk u tecz n eg o o d d ziały w a n ia w ychow aw czeg o są isto tn ie różne.
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 8 9
5. Z ró żn ic o w a n ie grup w ska li ko ngruencji, b e zw a ru n ko w o p o zy ty w n e g o
o d n iesien ia i em p a tii
W yniki uzyskane w skali K B E są em pirycznym i w skaźnikam i p sy ch o lo g icz nych w arunków „kontaktu p o m o cn eg o ” w u ję c iu K. R o g ersa i R, C ak h u ffa. T rak tu je się je ja k o u m iejętn o ści in terp e rso n aln e. S ą to: k o n g ru e n c ja osoby wychowawcy, jeg o naturalność (podskala K), bezw arunkow o pozy tyw ne odnie sienie do osoby w ychow anka, b ez w aru n k o w a ak c e p ta c ja (p o d sk a la B) oraz em p atia (p o d sk ala E). W każdej z o m aw ianych tu p o d sk al b ad a n y m oże u z y skać od 0 do 14 punktów . W ysokie w yniki św ia d c z ą o p o d w y ż sz o n y m p o z io mie owych um iejętności. R ozkład uzyskanych w yników w skali K B E p re zen tu je tab ela 2 i w ykres 2.
T a b e la 2. P o ró w n a n ie w y n ik ó w g ru p y A i B w sk ali K B E P o d s k a le W y n ik i ś re d n ie (M ) W a rto ść x2 pu G ru p a A G ru p a B K 10,70 7,70 11,22 0.01 B 10,47 7,87 5,50 0.02 E 10,50 7,23 13,08 0.01
Z p o ró w n an ia w yników w yraźnie w idać, że stu d en tk i g ru py A ró ż n ią się istotnie w zakresie um iejętności b ycia kongruentnym i, em patycznym i i bezw a runkow o akceptującym i.
K - kong ruencja. W ysoki w ynik grupy A w tej po dskali in fo rm uje, że stu dentki pred y sp o n o w an e do skutecznych oddziaływ ań w y chow aw czych s ą o so bami wew nętrznie i zew nętrznie „czytelnym i”, bez m aski, fasadow ości, św iado m e sw oich u czuć i u m iejące je otw arcie kom unik ow ać. M a ją lep szy w g ląd w siebie i z w ięk sz ą n atu ra ln o śc ią k o m u n ik u ją sw oje d o ś w ia d c z e n ia o to cze n iu . S ą zgodne ze so b ą w swojej św iadom ości i kom unikacji, w obec innych prezen tu ją się „takim i, jak im i są w rz ecz y w isto śc i” .
B - bezw arunkow o pozytyw ne odniesienie. R ów nież w tej p od sk ali stu d en t ki uznane za skuteczne w oddziaływ aniach w ychow aw czych (grupa A) uzyska ły statystycznie wyższe wyniki w porów naniu z g ru p ą B. D ow odzi to, że są one w kontaktach z innym i bardziej „ c ie p łe ” , ak c ep tu jące, tro szc ząc e się o d obro innych, bez chęci zaw ład n ięcia nim i czy n arzu ca n ia im w łasn ej w izji życia.
P o tra fią także sw oje bezw arunkow o pozytyw ne od niesienie kom unikow ać oto czeniu. M o żna zakładać, że w przyszłych kontaktach w ychow aw czych um iejęt no ść ta u sp ra w n i ich do sk u tecz n eg o w y w ieran ia w pływ u n a sw oich w ycho w anków . 12 10 8 6 4 2 0 K B E
fl
Grupa A ! | Grupa BW y k res 2. P o ró w n an ie ro zkładu w y n ik ó w skali K BE g ru p y A i B
E - em p atia. S kala em patii m ierzy zdolność rozu m ienia i w czu w an ia się w p rz e ż y c ia dru g iej osoby. D zięki pro ceso w i id en ty fik acji w ychow aw ca je s t w s ta n ie w czuć się w św iat przeżyć w ycho w anka, znaleźć się w je g o m iejscu i zo b a czy ć je g o św iat z je g o em o cjo n aln eg o i p ercep c y jn e g o p unktu w idzenia. W u jęciu C ark h u ffa (1980) em patia je st rozum iana jak o poznaw czo-em ocjonal- na id entyfikacja z uczuciam i, m yślam i, w artościam i i postaw am i drugiej osoby. Je st to u m ie ję tn o ść p raw id ło w eg o i dokład n eg o o d b iera n ia tego, czego druga o so b a d o św iad c za i ad e k w atn eg o ko m u n ik o w an ia tego, co się do św iad cza w interakcji m iędzyosobow ej. S tudentki z grupy A uzyskały w tej podskali wynik statystycznie istotnie w yższy w porów naniu z g ru p ą B (pu<0.01). W ynika stąd, że m a ją one w iększe m o żliw ości do tw o rz en ia z p rzyszły m i w ychow ankam i re la cji w spom agających, poniew aż b ę d ą potrafiły bardziej em patycznie przeży w ać ich p ro b lem y i ad e k w atn ie je kom unikow ać.
P odsum ow ując analizę w yników KBE stw ierdzić należy, że m iędzy grupami A i B istnieje statystycznie isto tn a różnica w poziom ie m ożliw ości do naw iązy w ania kon taktu w ychow aw czego o charakterze pom ocnym . R óżn ica w ystępuje we w szystkich trzech podskalach. Z tego m ożna w nioskow ać, że te sam e trzy u m iejętności in terp erso n aln e tow arzyszące efektyw nej psychoterapii są także k oniecznym i w arunkam i w skutecznym oddziaływ aniu w ychow aw czym .
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 91
III. ZWIĄZEK MIĘDZY CECHAMI OSOBOWOŚCI
A UMIEJĘTNOŚCIAMI INTERPERSONALNYMI
U STUDENTEK PEDAGOGIKI O DUŻYCH PREDYSPOZYCJACH DO SKUTECZNEGO ODDZIAŁYWANIA WYCHOWAWCZEGO
W celu spraw dzenia związku m iędzy cecham i osobow ości (m ierzonym i CPI) a um iejętn o ściam i k o ntaktu pom ocnego (m ierzony m i s k a lą K B E ) o b liczo n o w spółczynniki korelacji. W spółczynniki korelacji obliczono statystyk ą p Spear- m ana5. W obliczeniach w zięto tylko te skale CPI, w których w y stąpiły isto tn e różnice m iędzy obu grupam i. O b liczono je o d d zieln ie d la obu grup. W arto ści w spółczynników k o relacji oraz ich poziom y u fn o ści p rz e d sta w ia ta b e la 3.
Z d anych tabeli w ynika, że ro g e riań sk i w a ru n ek k o n g ru e n cji w k o n tak cie pom ocnym koreluje dodatnio w stopniu statystycznie istotnym z d w iem a ce ch a mi osobow ości, a m ianow icie z c e c h ą p o cz u cia w łasnej w a rto ści (P w ) o ra z z cechą typowości (Ty). M ożna więc zasadnie przypuszczać, że skuteczne oddzia ływ anie w ychow aw cze w arunkow ane je s t u m ie ję tn o ś c ią w y ch o w aw cy b y cia naturalnym w kom unikacji. Z kolei jeg o naturalności (kon gruen cji) tow arzyszą: w ysokie p o czucie w łasnej w artości, o ry g in aln o ść, n ieza leżn o ść w m y ślen iu i działaniu, realistyczne patrzenie n a św iat, trafn ość oceny ko nk retny ch sytuacji oraz rzeteln o ść i u m iarkow anie (Pw + Ty).
W zakresie drugiego warunku kontaktu pom ocnego - bezw arunkow ej akcep tacji (podskala B) istotne związki w ystąpiły z cech ą tolerancji (Tl), w ydajności um ysłow ej (W u) oraz z ce ch ą am bicji (A m ). N a tej p o dstaw ie m ożem y w n io s kow ać, że skuteczność w ychow aw cza badanych studentek z grupy A je s t silnie pow iązana z ich postaw ą bezw arunkow ej akceptacji w ychow anka, k tó ra z kolei regulow ana je s t przez trzy cechy osobow ości: tolerancję, w ydajność um y sło w ą i zdrow ą am bicję. W ystępow anie tych korelatów w działalności w ychow aw czej prognozu je, że w ychow aw ca będzie k re o w ał in te ra k c je w y c h o w aw cze typu w spom agającego, w spierające rozw ój w ychow anka, je g o sam odzielność, in d y w idualno ść i odpow ied zialn o ść za podejm o w an e decyzje.
W zakresie trzeciego w arunku rogeriańskiego - em p atii isto tn ie pozytyw ne korelacje wystąpiły ze zm ienną tolerancji (Tl) i k obiecości (K b). M o żn a z tego wnioskować, że zarówno um iejętność em patycznego rozum ienia, ja k i tow arzy szące je j zm ienne Tl i Kb s ą w ażnym i w yznacznikam i sk u tecz n y ch o d d z ia ły wań w ychow aw czych. O soby o dużej d elik atn o ści w k o n tak tac h , su b teln o ści
5 W sp ó łczy n n ik i k o relacji o b lic z o n o n a w y n ik ach surow ych C P I i K B E (por. G u ilfo rd 1964, 2 1 4 i 65 0 ).
uczuć, n ieform alistyczne, ciepłe w stosunku do in nych, u m iarko w ane i cierpli we m a ją w iększe szanse em patycznego w czucia się w sytuację podopiecznego. B ez tych p rz y m io tó w oso b o w o ści - o czym p isał w sw oich ro zw ażaniach o zd a tn o śc i w ychow aw czej S. B aley - „o d d ziały w an ie w ychow aw cze nabiera c h a rak teru w alki lub stosun ku p rzew o d n ictw a i m ocy” (B aley 1958, 203-232).
T a b e la 3. K o re la c je w y n ik ó w CP1 z w y n ik am i K B E K o re la c je C P I : K B E G ru p a A G ru p a B P pu P pu D o : K 0 .0 5 n.i. 0 .1 7 n.i. D o : B - 0 .0 7 n.i. - 0 .2 8 n.i. D o : E - 0.01 n.i. - 0 .0 8 n.i. A m : K 0 .1 2 n.i. 0.13 n.i A m : B 0 .3 3 0.0 5 0 .2 5 n.i. A m : E 0 .2 8 n.i. 0 .1 7 n.i. P w : K 0 .7 2 0.01 0 .5 0 0.01 P w : B 0 .2 6 n.i. 0 .0 5 n.i. P w ; E 0 .0 2 n.i. 0 .0 2 n.i. T l : K 0 .1 0 n.i. 0 .2 9 n.i Tl : B 0 .6 4 0.01 0 .5 2 0.01 Tl : E 0 .7 5 0.01 0.41 0.0 5 T y : K 0 .3 2 0 .0 5 0.31 0.0 5 T y : B 0 .0 5 n.i. 0.2 8 n.i. T y : E 0 .0 7 n.i. 0 .2 0 n.i. W u : K 0 .0 6 n.i. 0 .2 9 n.i. W u : B 0 .3 8 0 .0 5 0 .3 8 0 .0 5 W u : E 0 .2 4 n.i. 0.21 n.i. K b : K 0 .1 0 n.i. 0.01 n.i. K b : B 0 .0 9 n.i. 0 .1 6 n.i. K b : E 0 .6 6 0.01 0 .4 4 0.01
IV. DYSKUSJA WYNIKÓW
P ro b lem pow iązań sk u teczn o ści o d d ziały w ań w y chow aw czych z osobow o ś c ią w y ch o w aw cy i je g o u m iejętn o ściam i in terp e rso n aln y m i m a ju ż dość ob sz e rn ą lite ra tu rę . P rze p ro w ad z o n o w tym zakresie w iele badań em pirycznych, sp ra w d zają cy ch p sy ch o lo g icz n e u w a ru n k o w an ia pracy n au c zy ciela i w ycho waw cy. N iniejsza p raca do tych badań naw iązuje, podejm ując problem sform u
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 93
łow any bardziej szczegółow o: w ja k im sto p n iu m ożna p ro g n o z o w ać o p re d y s pozycjach skutecznego oddziaływ ania w ychow aw czego ju ż u stu d en tó w p e d a gogiki.
Po przep ro w ad zen iu pow yższych analiz, czas na dy sku sję w yników . G e n e raln ie należy stw ierd zić, że w y su n ięta na początku badań h ip o te z a o p o w ią z a niach m iędzy p redyspozycjam i osob o w o ścio w y m i stu d en tó w p ed a g o g ik i a ich m ożliw ościam i do skutecznych oddziaływ ań w przyszłej p racy w ychow aw czej została zasadniczo potw ierdzona. W zakresie 18 zm iennych o sob ow o ścio w ych, m ierzonych przez C PI, 13 z nich isto tn ie w sp ó łd ziała ze „ z d a tn o śc ią ” w y c h o w aw czą. N adto w pełn i p o tw ierd z iły się p rzy p u szcz en ia, że p o d sta w o w e w a runki kontaktu pom ocnego w u jęciu C. R o g ersa sta n o w ią p sy c h o lo g ic z n ą bazę efektyw ny ch oddziaływ ań w ychow aw czych. Ś w iad cz ą o tym staty sty czn ie istotne różnice, ja k ie w ystąpiły m iędzy grupam i A i B w w ynikach KBE. W yni kałoby z tego, że ro g eriań sk ie ch arak tery sty k i o dnoszące się do „e fek ty w n y ch tera p eu tó w ” m ożna u znać z dużym p ra w d o p o d o b ień stw em za p ro g n o sty cz n e kryteria skutecznych w ychow aw ców . W niosek ten u za sa d n ia ją także w skaźniki korelacyjne, ja k ie w ystąpiły m iędzy k o n g ru e n c ją osoby a c e c h ą p o c z u c ia w ła snej w artości (Pw), następnie pom iędzy bezw arunkow o p o zy ty w n y m o d n ie sie niem do osoby w ychow anka a c e c h ą to le ra n c ji (T l) i w y d a jn o śc i um ysłow ej (W u), także pom iędzy zm ie n n ą em p atii i p o sta w ą to le ra n c ji o raz e m p a tią a cech ą kobiecości (Kb). G eneralnie m ożna pow iedzieć, że u p o dstaw sk uteczn o ści w ychow aw czej leży w iązka tych p re d y sp o z y c ji o so b o w o ścio w y c h , k tó re w y z n acz ają d o jrzałe fun k cjo n o w an ie osoby (d o jrz ało ść sp o łecz n a): w g ląd w siebie, to leran cja, po staw a akceptująca, w olność od u p rz ed ze ń i stere o ty p ó w , poczucie w łasnej godności, dobre sam op o czu cie i o d p o w ied z ia ln o ść.
O trzym ane rezu ltaty badań k o re sp o n d u ją z w ynikam i badań H. J. T ay lo ra (1971), który w eryfikow ał hipotezę o zw iązkach cech osobow ościow ych dorad cy szkolnego (sch o o l cou n sello r) z efektam i je g o pracy. W k o ń co w y ch w n io skach b adacz ów stw ierd z a, że fu n k c ję d o rad cy nie p o w in n o p o w ie rz a ć się osobom skłonnym do rozkazyw ania, u p o m in an ia, d y ry g o w an ia, s tro fo w a n ia i m oralizow an ia. W ym ienione p rzez T ay lo ra ch a rak tery sty k i n ieefek ty w n eg o doradcy szkolnego zbliżone są częściow o do ch a rak tery sty k oso b o w o ścio w y ch studentek grupy B w n in iejszy ch b ad an iach (stu d en tk i o ce n io n e ja k o oso by o m ałych m ożliw ościach do skutecznej pracy w ychow aw czej). W iele in fo rm ac ji o zw iązkach pred y sp o zy cji osob o w o ścio w y ch z efek tam i p racy n a u c zy ciela - -w ychow aw cy podaje M. D. S m ith (1978). P rzytaczając w yniki licznych badań am erykańskich, autor stw ierdza, że w charaktery stykach „dobrych n a u c zy cieli” na czoło w y su w a ją się n astęp u ją ce zm ienne: op tim u m niedy rektyw no ści; k on
centrow anie się n a problem ach, a nie na elem entach w iedzy; um iejętność stero w ania procesem uczenia się przez staw ianie pytań; niskie poczucie lęku i um ie ję tn o ś ć re d u k o w an ia lęku u w ychow anków ; po zytyw ne o cz ek iw an ia zm ian w zach o w a n ia ch i o siąg n ięc ia ch u czn ió w ; p rzek o n an ie, że efekty pracy w ycho w aw czej w dużej m ierze z a le ż ą od p o św ięc en ia n au c zy ciela i je g o w ysiłku, a n ie od p rzy p ad k u ; p o cz u cia o d p o w ied zialn o ści i je g o w ew n ątrzstero w n o ści (ilocus o f con tro l-in tern a l) (Sm ith 1978, 205-206). W iele wyżej w ym ienionych charakterystyk Sm itha odpow iada predyspozycjom w ykrytym u studentek grupy A, u zn an y ch p rzez kolegów za osoby o dużych p re d y sp o zy cjach do pracy w y chow aw czej. N a polskim gruncie badania (m etodologicznie bardzo zbliżone do m oich) p rzeprow adzili: K. P olakow sk i (1976 i 1978) w g ru pie stu den tó w k ie runków n au c zy cielsk ich o raz E. Ł ap iń sk i (1980) nad psychologicznym i d eter m in an tam i d z ia ła ln o śc i zaw odow ej nau czy cieli. Obaj w ym ienieni badacze stosow ali kw estionariusz psychologiczny CPI. U derzająca zbieżność w ystępuje m ięd zy w ią z k ą p re d y sp o zy cji oso bo w o ścio w y ch w arun ku jący ch dobre wyniki w p ra cy zaw odo w ej n au czy cieli a zespołem zm iennych osobow ościow ych w y soko k o re lu ją cy ch ze „ z d a tn o śc ią w y ch o w aw czą” stu d en tek w m oich b ad a n iach . G ru p a „efek ty w n y ch n a u c z y c ie li” w bad aniach Ł ap iń sk ieg o i grupa studen tek pedagogiki o dużych m ożliw ościach w ychow aw czych w prezentow a nych b ad a n ia ch s ą do sieb ie p o d o b n e w 12 skalach C PI. W yjątek stanow i tu b rak zb ież n o ści w skali w nikliw ości psycholog icznej (W p). Tę cechę bardziej n a silo n ą m a ją efek ty w n i n au c zy ciele niż badane p rzez nas stu d en tk i grupy A.
P o ró w n ajm y je sz c z e w yniki p rezen to w an y ch badań z re zu ltatam i badań am ery k ań sk ich i n iem ieck ich , zrelacjo n o w an y ch p rzez C. R og ersa w pracy
Terapia n a staw iona na klienta (1991). W eryfikow ano w nich zw iązek em patii,
n a tu ra ln o śc i (kongruencji) i b ezw arunk ow o p ozy ty w n eg o o d n iesien ia nau czy cieli do uczniów z rozm aitym i zm iennym i zach o w an ia uczniów . W U SA grun to w n e b a d a n ia w za k resie w ym ien io nych zm iennych przep ro w ad zili A spy i R oebuck (1976), a w N iem czech R einhard i A nna T auschow ie (1978). W bada niach am erykańskich trw ających dw an aście lat zgrom adzono taśm y z nagrania mi 3 7 0 0 godzin lek cji p ro w a d zo n y ch p rzez 550 n au czy cieli szkół p o d staw o w ych i śre d n ic h z różn y ch reg io n ó w U SA . O b iek ty w n i sęd z io w ie oceniali nagran y m ateria ł bio rąc po d u w ag ę p e w n ą liczb ę zm iennych ch a rak tery zu ją cych n au czy cieli. O ceny te k orelow ano ze zm iennym i do tyczącym i uczniów , takim i ja k w yniki w nauce, zdolność do rozw iązyw ania problem ów , obraz w ła snej o soby i inne. B ad an ia niem ieck ie T au sch ó w na różnych grup ach n auczy cieli i u cz n ió w były w dużej m ierze p o w tó rz en iem m odelu badań am ery k ań skich. O k azało się, że ze w szystkich cech w ziętych pod u w agę w obu b a d a
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 95
niach n a js iln ie jsz ą korelację z pozytyw nym i zm ianam i w za ch o w a n ia ch uczniów w ykazały: em patia - próba zrozum ienia, ja k ie zn aczen ie m a ją przeży c ia szkolne d la u cznia ja k o d la osoby, a k c ep tacja i szacu n ek d la u c z n ia oraz autentyczność - to znaczy, do jak ieg o stopnia nauczyciel był szczery w k o n tak tach z uczniam i. Z du m iew ające - stw ie rd z a ją cyto w ani b ad a cze - że te sam e cechy, które w terapii d ecydują o jej pow odzeniu, w szkole sp rz y ja ją postępom w nauce, zarów no w przysw ajan iu w iadom ości, ja k i w za ch o w a n ia ch u cz n ia i je g o ob razie siebie. S tw ierdzono, że u czn io w ie „n a u czy c ie li p o zy ty w n ie n a staw ionych na u c z n ia ” m ieli nie tylko lep sze w yniki w n auce, lecz ró w n ie ż w ykazyw ali się bardziej niezależn ym i tw órczym sposobem m yślenia, bardziej spontanicznym stylem zachow ania i w ięk szą in icjaty w ą w podejm ow aniu decy zji. N ajw yraźniej zm iany były tym w iększe u uczniów , im w iększe było n atęż e nie om aw ianych tu cech u nauczycieli. A nadto n a jle p sz e re zu ltaty o siągan o, gdy zarów no nauczyciele, ja k i ich zw ierzchnicy (kierow nictw o szko ły) w y ka zyw ali postaw y o charakterze w spom agającym . C. R og ers (1 99 1) w p o d sum o w aniu rezu ltató w badań am erykańskich i n iem ieck ich stw ierd z a, że z a s a d n i czym czyn nik iem pozytyw nych zm ian u uczn ió w są p o staw y w sp ie ra ją c e u nauczycieli-w ychow aw ców , a w łaściw ie to, ja k p o strzeg a ow e p o staw y uczeń.
N a zakończenie trzeba stw ierdzić, że badania polskie P olako w skiego , Ł ap iń skiego i p rezentow ane w tym artykule, ch o c ia ż p ro w a d zo n e innym i m etodam i i na innych próbkach, s ą w zasadzie zgodne z odkrytym i p ra w id ło w o ściam i badań am erykańskich i niem ieckich. Z anim w yjaśn i się w pełn i p ro b lem p sy chologicznych uw arunkow ań skuteczności oddziaływ ań w ychow aw czych, m oż na ju ż o b ecnie przy jąć postulat, by w d oborze kan d y d ató w n a stu d ia p e d a g o giczne zw racać w ięk sz ą uw agę n a w alory o so b o w o ścio w e p rzy szły ch w y c h o w aw ców . W program ach natom iast k ształc en ia n au c z y c ie li i w y ch o w aw có w należy do w artościow ać za jęcia trenin gow e, p o d n o szące u m iejętn o ści in terp e r sonalne. P o stu lat ten w ynika z prezentow anych badań, w których k ry teria k o n taktu terap eutycznego oraz poziom ogóln ego p rz y sto so w a n ia sp o łecz n eg o p o tw ierdziły się ja k o w ażne w yznaczniki skutecznych o d d ziały w ań w y c h o w aw czych. O dd ziały w an ia w ychow aw cze u w aru n k o w an e s ą nie ty lk o zm ienn ym i osobow ościow ym i, ale w dużej m ierze za le żą od talentu pedagoga, je g o kom pe tencji zaw odow ej, środków i m etod w y korzy styw any ch w pracy oraz od czyn ników kontekstow ych i osobow ości sam ych w ychow anków . P rac a pedag og a m a do pew nego stopnia cechy reguł prak ty czn y ch , a w szelka reg uła p rak ty czn eg o d z ia ła n ia - ja k stw ierdza T. K otarbiński (1971) - je st podporządkow ana w arun kom. Te zaś w w ychow aniu są zm ienne i różnorodne, d lateg o tw ó rczego ta le n tu oraz bogactw a osobo w ości w ychow aw cy n ie je s t tu nigd y za w iele.
B IB L IO G R A F IA A rn e k k e r E. (1 9 5 5 ). O k o n tro lo w a n e j o b s e rw a c ji p o ró w n a w c z e j. P r z e g lą d S o c jo lo g ic z n y , 4, 4 8 5 -5 3 4 . B a le y S. (1 9 5 8 ). P s y c h o lo g ia w y c h o w a w c z a w za r y s ie . W arsz a w a : P W N . C a r k h u f f R. R. (1 9 8 0 ). T h e a r t o f h e lp in g IV. A m h e r s t. A M : H u m an R e s o u rc e D e v elo p m e n t P re ss . D o b ro w o ls k i S. (1 9 5 7 ). D o b ó r m ło d z ie ż y d o za w o d u n a u c z y c ie ls k ie g o . W arsz a w a : P Z W S . D o b ro w o ls k i S. (1 9 7 9 ). S tr u k tu r y u m y s łó w n a u c z y c ie li. W arszaw a: W S iP . G o u g h H. G. (1 9 5 7 ). P s y c h o lo g ic a l In v e n to r y -M a n u a l. P a lo A lto.
G u ilfo rd J. P. (1 9 6 4 ). P o d s ta w o w e m e to d y sta tys ty c zn e w p sy c h o lo g ii i p e d a g o g ic e . W arszaw a: P W N .
G u ry c k a A. (1 9 6 4 ). O c en a sk u te cz n o śc i o d d z ia ły w ań w y ch o w aw czy ch : isto tn y p ro b lem p sy c h o lo g ic z n y c h p o d s ta w w y c h o w a n ia . P sy c h o lo g ia W y ch o w a w c za , 1, 3 -2 0 .
G u ry c k a A. (1 9 7 9 ). S tr u k tu r a i d y n a m ik a p r o c e s u w y ch o w a w c ze g o . W arsz a w a : P W N . G rz e s iu k L. (1 9 7 8 ). S p o tk a n ia , k tó r e lec zą . W arsz a w a : N a sz a K s ię g a rn ia .
J e z io rs k a J. (1 9 9 5 ). W a ru n k i e fe k ty w n e g o n a u c z a n ia i u c z e n ia się w sz k o le. W : K. F ra n c za k , J. N ie w ęg ło w sk i (red .), W y c h o w a n ie w o b ec za c h o d zą c yc h p rz e m ia n . W arszaw a: S alezjański In s ty tu t W y c h o w a n ia C h rz e ś c ija ń s k ie g o .
Ję d rze jcz ak M. (1 9 8 0 ). O s o b o w o ść d o ra d cy a cele i zad a n ia p o ra d n ic tw a w y chow aw czego. A cta
U n iv e r s ita tis W r a tis la v ie n s is , 6 0 8 , 3 7 -7 0 .
K ę p iń sk i A. (1 9 7 4 ). M e la n c h o lia . W arsz a w a : P Z W L .
K o ta rb iń s k i T. (1 9 6 5 ). T r a k ta t o d o b r e j ro b o c ie . W ro cław : O s so lin e u m . K o z ie le c k i J. (1 9 8 5 ). P s y c h o lo g ic z n a te o r ia s a m o w ie d z y . W arsz a w a : P W N .
K u n o w sk i S. (1 9 9 3 ). P o d s ta w y w s p ó łc z e s n e j p e d a g o g ik i. W arsz a w a : W yd. S a lez jań sk ie . Ł ap iń sk i E. (1 9 8 0 ). P sy c h o lo g ic zn e d e te r m in a n ty d z ia ła ln o ś c i za w o d o w e j n a u c zy cie li. O lsztyn:
W S P .
M a rk o w sk a B ., K o ttas A. (1968). In w en ta rz P sych o lo g iczn y H. C. G ou g h a . O p ra co w a n ie m o n o
g r a fic z n e . W arsz a w a : P ra c o w n ia P s y c h o m e try c z n a P A N .
M ille r R. (1 9 8 1 ). S o c ja liz a c ja . W y ch o w a n ie. P s y c h o te r a p ia . W arsz a w a : P Z W S . N o w ak S. (1 9 6 5 ). M e to d y b a d a ń s o c jo lo g ic z n y c h . W arsz a w a : P W N . P o la k o w s k i K. (1 9 7 6 ). P s y c h o lo g ic z n e d e te r m in a n ty p o w o d z e n ia w s tu d ia c h n a u c z y c ie ls k ic h . W a rsz a w a : P Z W S . P o la k o w s k i K. (1 9 7 9 ). S tr u k tu r a o s o b o w o ś c i j a k o p r e d y k to r p r z y s to s o w a n ia i o s ią g n ię ć w s tu d ia c h (n a p o d s ta w ie b a d a ń stu d e n tó w W S P S in w e n ta rz e m C P I H. G. G o u g h a ). W a rsz a w a: P Z W S .
P o m ia n o w s k i R. (1 9 8 9 ). In te ra k c je m ię d z y o so b o w e a w y c h o w a n ie i ro z w ó j c zło w iek a . W: Z. C h lew iń s k i (red .), W yb ra n e za g a d n ie n ia z p s y c h o lo g ii p a sto ra ln e j. L ub lin : R W K U L, s. 42- 67.
P rz e ta c z n ik o w a -G ie ro w s k a M ., W ło d a rs k i Z. (1 9 9 4 ). P s y c h o lo g ia w y c h o w a w c za . W arszaw a: P W N .
R o g e rs C . (1 9 5 7 ). T h e n e c e s s a ry an d s u ffic ie n t c o n d itio n s o f p s y c h o te ra p e u tic p e rs o n e lity c h a n g e . J o u r n a l C o u n su lt. P s y c h o lo g y , 21, 8 5 -1 0 3 .
R o g e rs C. (1 9 9 1 ). T e r a p ia n a s ta w io n a n a k lie n ta . T łu m . [z ję z . a n g .] A. D o d z iu k , E. K noll. W ro c ła w : T h e s a u ru s -P re s s .
PSY CH O LO G ICZN E W Y ZN A CZN IK I O D D ZIA ŁY W A N IA W Y C H O W A W C ZE G O 97
S te fan o v ić J. (1 9 7 6 ). P s y c h o lo g ia w za je m n y c h k o n ta k tó w n a u c z y c ie li i u c z n ió w . T łu m . [z. ję z . sło w a c .] A. D ie rż a n k a -W y sz y ń sk a . W arsz a w a : W S iP . S u ja k E. (1 9 8 2 ). Ż y c ie ja k o za d a n ie . W arsz a w a : P ax . T a y lo r H. (1 9 7 1 ). S c h o o l c o u n s e llin g . L o n d o n . P S Y C H O L O G IC A L D E T E R M IN A N T S O F E F F IC IE N T E D U C A T IO N A L IN F L U E N C E S T U D IE S O N P E D A G O G Y S T U D E N T S S u m m a r y
T h e p a p e r is fo c u sed on th e p e rs o n a lity d e te rm in a n ts o f an e ffic ie n t e d u c a tio n a l in flu e n c e . It p re se n ts em p irica l re se a rc h e s d e sig n e d to v e rify th e fo llo w in g tw o h y p o th e s e s :
1) th e re la tio n s h ip b etw een g e n e ra l so c ial m a tu rity o f an in d iv id u a l w ith th e e ffe c tiv e n e s s o f e d u ca tio n a l a ctio n s, and 2) to w h at e x te n t the c o n d itio n s o f a h e lp fu l c o n ta c t are fo u n d u sefu l in e d u c a tio n a l in te ra c tio n .
T h e su b je c ts c o n s is te d o f p e d a g o g y stu d e n ts . 144 s u b je c ts w e re te s te d b y th e te c h n iq u e o f p a ire d -c o m p a ris o n s m eth o d . T h u s tw o g ro u p s w ere se le c te d , e a c h o f w h ic h c o n ta in e d 3 0 s u b jects: A - w ith hig h , B - w ith low , p re d is p o sitio n s fo r an e ffic ie n t e d u c a tio n a l in flu e n c e . T h es e g roups w ere then teste d by G o u g h 's C P I q u e stio n n a ire an d K B E scale (c o n stru c te d by th e a u th o r and d e s ig n e d to m ea su re th e lev el o f c o n g ru e n c e , u n c o n d itio n a lly p o s itiv e a ttitu d e a n d e m p a th y ). T h e fin d in g s c o n firm e d th e in itia l h y p o th e s e s . T h e h ig h p re d is p o s itio n s fo r an e ffe c tiv e e d u c a tio n a l in flu e n ce is c o m b in e d w ith h ig h sc o res (m o re th a n 5.5 ste n ) in 11 sc a le s C P I (D o , C s, Sp, Sa T o, C m , A i, Ie, P y, F x , an d T e ). T h e s tro n g e s t c o rre la tio n s o c c u rre d b e tw e e n th e sen se o f o w n v a lu e a n d c o n g ru e n c e (p u < 0 .0 1 ), to le ra n c e a n d e m p a th y (p u < 0 .0 1 ); m en ta l e ffic ie n c y an d ’‘p o s itiv e a ttitu d e ” (pu < 0 .0 1 ); an d also b e tw e e n th e a ttr ib u te o f fe m in in ity an d em p a th y (pu < 0 .0 1 ). T h e stu d ie s a llo w u s to d ra w a c o n c lu sio n th at at th e b a s is o f an e ffe c tiv e e d u c a tio n a l in flu e n c e th e re lie s a g e n e ra l so c ia l m a tu rity o f th e e d u c a to r a n d w h e th e r h e c o n fo rm s to th e p sy c h o lo g ic a l c o n d itio n s o f a h e lp fu l c o n ta c t.
