1016
1. P R Z E M I A N Y W P O J M O W A N I U C E L Ö W W S P Ó Ł C Z E S N E J H I S T O R I I N A U K I
W świetle omawianej konferencji zarysowuje się równoważne pojmowanie co najmniej czterech celów współczesnej historii nauki. Skupiają się one wokół:
1) Pośredniego udziału w pogłębianiu i przyspieszaniu przemian wewnętrznych w systemie nauki. (Zarówno poszczególnych dyscyplin naukowych, jak i nauki poj-mowanej jako swoista całość).
2) Rozpoznawania szeroko pojętych uwarunkowań społecznych rozwoju nauki. (Nie tylko prostych zależności dynamiki rozwoju nauki od materialnych i szeroko pojmowanych pozamaterialnych warunków uprawiania nauki, lecz również ich wpływu na strukturę poznawczą samej nauki i kierunki jej przemian).
3) Poznania i pośredniego wpływania na wzrost społecznej roli nauki zarówno w rozwoju cywilizacyjnym, jak i kulturowym ludzkości. (Szczególnego podkreśle-nia wymaga wpływ na kształtowanie kultury naukowej zarówno w środowisku naukowym, jak i w całym społeczeństwie).
4) Uczestnictwa w kształtowaniu przesłanek dla racjonalnej polityki naukowej. W takim ujęciu celów historii nauki rosnącego znaczenia nabierają trzy ostat-nie z wyżej wymienionych punktów, które do ostat-niedawna były ostat-niedoceniane lub pojmowane zbyt powierzchownie. Zasadniczy wzrost znaczenia związanych z ty-mi właśnie celaty-mi kierunków badań widoczny jest też w problematyce XVII i XVIII Międzynarodowego Kongresu Historii Nauki2. Należy jednak silnie pod-kreślić, że cele te mogą być osiągalne pod warunkiem wyjścia na znacznie więk-szą skalę poza przyczynkarskie i opisowe formy uprawiania związanych z nimi kierunków badań na polu historii nauki.
Pod względem formalnym można ponadto wyróżnić poznawcze i praktyczne cele historii nauki. Są one jednak — tak jak i w przypadku innych dyscyplin naukowych — ściśle ze sobą powiązane, a podział ten ma w dużym stopniu umowny charakter. W istocie bowiem w obu przypadkach wysuwa się na czoło służebna rola historii nauki wobec innych dyscyplin naukowych; zwłaszcza tych, które składają się na zespół dyscyplin naukoznawczych. Służebna rola historii nauki nie jest zresztą dziś czymś wyjątkowym w funkcjonowaniu wewnętrznego systemu współczesnej nauki. Raczej przeciwnie. Mieści się ona w prawidłowoś-ciach jej rozwoju. Pogłębiające się bowiem procesy integracyjne nauki sprawia-ją, że w coraz większym stopniu poszczególne dyscypliny naukowe spełniają
słu-W czasie konferencji — poza zasadniczym programem naukowym — omawia-no także sprawy związane ze zbliżającym się XVIII Międzynarodowym Kongre-sem Historii Nauki oraz niezbędności znacznego ożywienia zróżnicowanych form współpracy historyków nauki z europejskich krajów socjalistycznych. M.in. uzna-no za potrzebne systematyczne organizowanie co 2 Lata ogólnych konferencji nau-kowych, skupiających — podobnie jak konferencja smolenicka — uczestników ze wszystkich zainteresowanych k r a j ó w socjalistycznych Europy. Prof. Alfred Wi-ślicki zgłosił propozycję, aby następna tego typu konferencja odbyła się w 1991 r. w Polsce.
2 XVIIth International Congress of History of Science. University of Califor-nia, Berkeley. 31 July — 8 August 1985. Acts. Vol. 1-2. Office for History of Science and Technology. University of California. Berkeley 1985.
XVIIIth International Congress of History of Science. lst-9th August 1989. General Theme: Science and Political Order. Wissenschaft und Staat. Hamburg 1989 München, 54 s.
żebną rolę wobec innych, zwłaszcza zespołowych dyscyplin naukowych. W ten spo-sób przyczyniają się wzajemnie do pogłębiania i przyspieszania wewnętrznego roz-woju naukia.
2. P R Z E M I A N Y w O K R E Ś L A N I U Z A D A Ń H I S T O R I I N A U K I
Aby tak ujęte cele można było osiągać, konieczna jest — z punktu widzenia •dorobku konferencji — szybsza ewolucja w wytyczaniu kierunków badawczych i programów badawczych historii nauki. Niezbędne jest zwłaszcza podejmowanie na znacznie większą skalę problemowo ujętych tematów badawczych (również syntez). A więc przechodzenie w większym stopniu od historii nauki traktowanej przyczynkarsko, kronikarsko czy opisowo do historii nauki wyjaśniającej; a także poszukującej prawidłowości i praw w przemianach nauki oraz uczestniczącej — wraz z innymi dyscyplinami naukoznawczymi — w kształtowaniu teoretycznych uogólnień
Odbiciem tych tendencji była olbrzymia większość referatów przedstawionych na konferencji, które — na życzenie organizatorów — skupiały się wokół czterech grup problemowych:
1) Stan i problemy badań rozwoju nauki i techniki w XX stuleciu. 2) Rozwój nauk jako procesu poznawczego.
3) Nauka jako część rozwoju kultury.
4) Zmiany w instytucjonalnych placówkach nauki.
Same tytuły referatów lub sposób ujęcia treści referatów, noszących nawet tradycyjnie sformułowane tytuły, wskazują na skalę dokonujących się przemian w pojmowaniu zadań badawczych współczesnej historii nauki.
Szczególną uwagę zwracają daleko idące zmiany w podejściu do tematów czwartej z wyżej wymienionych grup, dotyczącej organizacji nauki5. Widoczne było niemal całkowite odejście od tradycyjnej formy opisowego podejścia, do pro-blemowo ujętych, pogłębionych studiów, w których dominowało przyczynowo-skut-kowe traktowanie szeroko pojętych uwarunkowań przemian w systemie organi-zacyjnym nauki. Podstawowym problemem badawczym dla prac związanych z t ą grupą tematyczną s t a j e się bowiem określenie zgodności współczesnych celów i
za-dań nauki oraz jej metod badawczych z aktualnym stanem organizacji nauki
(w tym też polityki naukowej). W takim bowiem ujęciu system organizacyjny nauki urasta do roli jednego z czynników, który ma ważny wpływ nie tylko na kształtowanie efektywności samych procesów badawczych, lecz także na kształto-wanie struktury poznawczej nauki.
Z punktu widzenia dorobku konferencji szczególnego ożywienia oczekują n a -stępujące kierunki badawcze:
8E . T o m a s z e w s k i : Kierunki rozwoju i problemy badawcze nauk
spo-łecznych w Polsce w latach 1991-1995. [W:] U progu trzeciego tysiąclecia.
War-szawa 1990 t. 2 s. 1-38 w druku.
4E . F l o r e s c a n o: Od historii — pomnika władzy, do historii
wyjaśniają-cej. [W:] Po co nam historia. Przełożyła M. Mróz. Warszawa 1985 s. 71-95; Andrzej
Feliks G r a b s k i : wypowiedź na III Kongresie Nauki Polskiej. „Nauka Polska" 1986 nr 5 s. 151-154.
5 J a r o s l a v F o l t a : Institucionalizacia nauki v 20 veke. Heinrich Lorenz:
Theoretische Überlegungen zum Problem Triebkräfte der Wissenschaftsentwicklung.
Helge Zott: Briefwechsel als Medium der Kommunikation zwischen
1018
Kronika1) Relacje (a zwłaszcza punkty styczne) między nauką, techniką i praktyką (postępem cywilizacyjnym) ».
2) Rozliczne relacje między nauką i techniką a pozostałymi dziedzinami kul-tury 7.
3) Relacje między przeszłością (zwłaszcza historią najnowszą) a współczesno-ścią nauki. (Na uwagę zasługuje szczególnie wieloznaczna rola tradycji).
4) Udział historii nauki w zintegrowanych badaniach prognostycznych i pro-spektywnych.
5) Badanie społeczności naukowych i życia naukowego (wyjście na większą skalę poza tradycyjny krąg tematów związanych z dziejami poszczególnych in-stytucji naukowych i biografii uczonych) 8.
6) Głębsze badania uwarunkowań mechanizmów i skutków polityki naukowej (na miejsce tradycyjnych ujęć opisowych)
7) Rozpoznawanie sprzeczności w procesie rozwoju nauki i sposoby ich prze-zwyciężania. Instrumenty i mechanizmy przyspieszania i hamowania rozwoju po-szczególnych szkół naukowych, specjalności naukowych, dyscyplin naukowych i nauki pojmowanej jako swoista całość oraz systemów nauki w skali poszczegól-nych krajów. Szczególnie istotne znaczenie ma potrzeba częściowego odejścia od tradycyjnie dominujących badań nad jednostronnie traktowanymi osiągnięciami nauki w poszczególnych krajach lub poszczególnych instytucji (zwłaszcza bałamut-nych niekiedy prac typu jubileuszowego) i podjęcia zaniedbabałamut-nych badań nad
czyn-nikami hamującymi rozwój nauki10.
8) Nade wszystko zaś istnieje potrzeba nasilenia badań nad poszukiwaniem prawidłowości i praw związanych z przemianami nauki, aby na ich podstawie « L a s 1 о В i r o: Zusammenhang zwischen Theorie und Experiment in der
Geschichte der Relativitätstheorie.
Kerel M ü l l e r : Akademicki a prumvslovâ organizace vëdy v prëmënach
sociâlni ûlohy vëdy ve 20. stoleti.
7 V. B y è v a r o v : Nauka как stosovnaja cast razvitija kul'tury.
Johan F a b i a n : Wissenschaft und Kultur in Vergangenheit und Gegenwart. Luboś N o v y : Obsuźdenie о razvitii nauki i techniki как sostavnoj ćasti
kul'tury.
Alfred W i ś l i c k i : SposobstvujuSëaja razvitiju kul'tury roi' techniki.
8 Wilhelm G i m u s: Internationale und nationale Faktoren bei der Gründung
und Entwicklung der ETH Zürich.
Wanda G r ę b e c k a : Formirovanie sovremennoj obScestvennosti ućennych
biologov v Pol'Se v konce XIX i nacale XX vekov.
Johan K a n t : Das Kaiser-Wilhelm-Institut für Physik in Berlin. Stadien
sei-ner Entwicklung.
"Bohdan J a c z e w s k i : Formirovanie naucnoj politiki v Pol'&e (1918-1939). Eugeniusz T o m a s z e w s k i : Ursachen und Folgen der Rückstende in der
Modernisierung der institutionellen Struktur der Wissenschaft in Polen im 20. Jahrhundert.
Laslo T r i n g l i : Neuere Methoden der Forschungsfinanzierung in Ungarn
zwischen den zwei Weltkriegen.
10 Jest interesujące, jak wiele uwagi zwracał na te zaniedbania Piotr L.
Ka-pica, który — obok fizyki — bardzo wiele pisał również na temat naukowej or-ganizacji badań naukowych. (Opanowanie osiągnięć nauki i techniki. Wystąpienie na Zebraniu Ogólnym Akademii Nauk ZSRR w 1965 r. [W:] Eksperyment, teoria,
i wespół z innymi dyscyplinami naukoznawczymi kształtować teorie nauki o n a u -ce, które mogłyby służyć zarówno wewnętrznemu rozwojowi nauki, pożądanym przemianom jej form organizacyjnych i jej wartościom praktycznym. Istotną ce-chą obecnego stanu dyscyplin naukoznawczych jest bowiem przedłużający się brak dostatecznego rozwoju teorii naukowych u.
3. P R Z E M I A N Y W S P O S O B A C H U P R A W I A N I A H I S T O R I I N A U K I
Sformułowane wyżej trendy przemian w pojmowaniu celów i w formułowa-niu zadań historii nauki wymagają równocześnie daleko idących zmian w sposo-bach uprawiania historii nauki.
Na czoło wysuwa się problem integracji nauki i blisko z tym związany pro-blem kształtowania na większą skalę kompleksowych programów badawczych i ze-społowych form badań. Idzie przy tym o zasadniczą zmianę stosunku środowiska historyków nauki do problemu integracji nauki 1S. Nazbyt często bowiem pojęcie integracji ogranicza się do wąsko pojmowanego styku historii dwu czy niekiedy nawet więcej specjalności lub dyscyplin naukowych. Tego typu badania
interdy-scyplinarne są niewątpliwie bardzo użyteczne i umożliwiają wysnuwanie prawidło-wości w przemianach nauki, które mogą stanowić ważne tworzywo do kształto-wania teorii naukoznawczych. Jednakże z punktu widzenia nasilających się obec-nie przemian w pojmowaniu celów i zadań historii nauki oraz trendów metodolo-gicznych współczesnej nauki, ten t y p podejścia do problemu integracji nauki moż-na by określić zaledwie jako jej wstępny etap. Zasługiwałby on moż-na miano: małej integracji.
Większe znaczenie m a j ą zintegrowane badania historii nauki z pozostałymi działami historii kultury1 S. Ranga t e j problematyki na konferencji smolenickiej została podkreślana przez jej organizatorów w formie wyodrębnienia jej jako jed-nego z czterech wymienionych wyżej grup tematycznych obradM. Ożywiona zaś i pełna kontrowersji dyskusja świadczyła nie tylko o doniosłości t e j problema-tyki, lecz również o dokonujących się przewartościowaniach w podejściu do niej. W referatach, jak i w dyskusji, dało się bowiem zauważyć wyraźne odchodzenie od dominującego dotąd podejścia badawczego, w którym głównym przedmiotem dociekań historyków nauki był wkład nauki do pozostałych działów kultury i wzrost zainteresowania poszukiwaniem rozmaitych form oraz wielorako ukierunkowanego i przybierającego przeróżne formy sprzężenia zwrotnego między n a u -ką a pozostałymi dziedzinami kultury (w tym również rolę poznawczą innych form twórczości niż naukowa)1 6.
11 B. S u c h o d o l s k i : Stan i perspektywy rozwojowe naukoznawstwa,
hi-storii nauki i techniki. W: II Kongres Nauki Polskiej. Materiały i dokumenty. T. 2.
Cz. 1. Warszawa 1974 s. 474-491. Por. też: Obrady Sekcji XVII — Nauk
Historycz-nych, Nauk o Literaturze, Języku i Sztuce. Dyskusja i wnioski. Tamże, s. 515-526.
W. G a s p a r s k i : Stan i perspektywy naukoznawstwa w Polsce. „Zagadnie-nia Naukoznawstwa" 1990 nr 4.
E. T o m a s z e w s k i : Kierunki rozwoju nauk społecznych. „Nauka Polska" 1985 n r 3 (wraz ze sprostowaniem w n r 5 z 1986 г.).
12 Kierunki rozwoju historii nauki i techniki w Polsce do roku 2000.
„Kwar-talnik Historii Nauki i Techniki" 1986 nr 1. 18 L . N о V у : dz. c y t .
11 Nauka jako część rozwoju kultury.
1020
KronikaJednakże — w świetle dorobku konferencji — największą uwagę należałoby obecnie przywiązywać do wyższego etapu integracji, który obejmuje ściślejsze współdziałanie historii nauki z pozostałymi dyscyplinami nauki, składającymi się na pojęcie naukoznawstwa. W t e j formie integrowania badań należałoby poszu-kiwać najwięcej możliwości spełniania określonych wyżej celów i zadań współ-czesnej historii nauki. A nawet można powiedzieć, że bez wyjścia na ten wyższy szczebel integracji, szersze cele i zadania współczesnej historii nauki nie m a j ą większych szans na zrealizowanie. Tylko bowiem bliskie współdziałanie owych dyscyplin naukowych może umożliwić przełamanie swego rodzaju zastoju w we-wnętrznym rozwoju naukoznawstwa i jego części składowych. Istotą tego zasto-ju — jak zasto-już wyżej wspominałem — jest brak wystarczających postępów w kształ-towaniu teorii naukowych t e j zespołowej dyscypliny
Pożądane procesy integracyjne tego szczebla wymagają jednak pobudzania (m.in. przy pomocy instrumentów organizacyjnych). Może się to wyrażać w trzech formach:
1) Zespolenia badaczy z różnych dyscyplin naukoznawczych w jednej placów-ce naukowej lub zespole naukowym. Typowym przykładem wyboru t e j drogi in-tegrowania badań może być berlińska placówka naukowa, która nosi nazwę: In-stitut für Theorie, Geschichte und Organisation der Wissenschaft.
2) Kształtowania na większą skalę tak ujętych kompleksowych programów b a -dawczych, które siłą rzeczy wiązałyby naukoznawców reprezentujących różne dy-scypliny naukowel 7. Współpraca w ramach tych programów nie powinna jednak polegać na formalnym li tylko powierzaniu określonych fragmentów programu poszczególnym badaczom, lecz na organizowaniu w ramach programu wielorakich form pracy zespołowej.
3) Rozwijanie na nieporównanie większą niż dotychczas skalę międzynarodo-w e j międzynarodo-współpracy międzynarodo-we międzynarodo-wszystkich znanych dziś formach organizacyjnych.
W toku obrad i w kuluarach konferencji szczególnie silnie podkreślano ten ostatni punkt. Wskazywano bowiem, że bez ściślejszej współpracy — zwłaszcza między historykami nauki małych i średnich k r a j ó w — nie jest możliwe uzyski-wanie dostatecznie szybko pożądanych rezultatów i dochodzenie do szerszych uogól-nień, które mogłyby wpływać na kształtowanie przesłanek przydatnych do powsta-nia teorii naukoznawczych le.
Z powyższym problemem wiąże się też po części potrzeba nasilenia przemian w pojmowaniu roli różnego typu placówek dokumentacyjnych, działających na po-lu historii nauki: muzealnych, archiwalnych czy bibliotecznych W referatach i dyskusji formułowano pogląd, że placówki te powinny w znacznie większym stopniu przejmować zadania związane z publikowaniem materiałów źródłowych, z p r a -cami przyczynkarskimi i opisowymi oraz z popularyzacją historii nauki i techniki.
" Elementy takiego podejścia można znaleźć w podjętym przez Komitet Nau-koznawstwa PAN problemie badawczym: Sterowanie postępem
naukowo-technicz-nym. Stan obecny i kierunki działania. Jest jednak przy tym symptomatyczne, że
nie uwzględniono w nim badań historycznych, które mogłyby ukazać procesy przemian owego problemu, tym samym niepomiernie wzbogacając tworzywo do szerszych uogólnień.
" Por. też T. S. K u h n : Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w
bada-niach naukowych. Przełożył i posłowiem opatrzył S. Amsterdamski. Warszawa 1985.
18 Kareł S m e j к a 1: К muzejnoj dokumentacii nauki i techniki. Sofia
Strbänvd: lssledovanie istorii nauki i techniki 20 veka v CSR.
W niektórych europejskich krajach socjalistycznych wymaga to jednak innego określenia statutowych zadań placówek dokumentacyjnych i wprowadzenia in-nego systemu organizacji pracy, a także odpowiednich warunków materialnych ich działalności. Tego typu szersze zadania placówek dokumentacyjnych przyczy-niłyby się do lepszego wykorzystania grupy najwyżej wykwalifikowanych wśród nich pracowników, a zarazem korzystnie wpływałyby na niezbędne dziś stałe pod-noszenie ich zawodowych kwalifikacji. Przykładem dobrych rozwiązań w tej sfe-rze mogą być placówki dokumentacyjne w NRD, Czechosłowacji czy na Węgsfe-rzech. Jest też znamienne, że tylko placówki dokumentacyjne z tych krajów były licznie
reprezentowane na konferencji20. Kraje te mogą być przykładem dobrej
organi-zacji i bliskiego współdziałania placówek dokumentacyjnych z placówkami badaw-czymi.
Wskazywano też na niewystarczającą skalę nauczania historii nauki i techniki na wszystkich szczeblach edukacyjnych, a także na potrzebę modyfikowania za-kresu treści i formy nauczania 21.
Wreszcie — jakby na marginesie głównej tematyki obrad — warto zwrócić uwagę na dokonujące się i postulowane przemiany w m e t o d a c h i t e c h n i -k a c h b a d a w c z y c h współczesnej historii nau-ki. Przede wszyst-kim widoczny jest niebywały do niedawna wzrost metod kwantytatywnych (w tym statystycz-nych) i to niekiedy na zupełnie zaskakujących polach badawczych oraz znaczny wzrost badań systemowych. Z drugiej strony zwracano też uwagę na niewystar-czające zróżnicowanie formalne prac z historii nauki (zaniedbanie np. eseistyki naukowej).
Wśród postulatów warto też zwrócić uwagę na możliwość szerszego wykorzy-stywania w historii nauki metod ekstrapolacyjnych i modelowych oraz metod cy-bernetyki rozwoju. Ich wykorzystywaniu sprzyja rozwój informatyki i stopniowo wzrastające wyposażanie placówek naukowych (także w Polsce) w aparaturę kom-puterową. Jednakże wykorzystywanie tych możliwości technicznych jest na razie niewielkie, a jednym ze źródeł tych zachowań zdają się być konserwatywne po-stawy środowiska historyków nauki. Bez ich przezwyciężania zaś trudno będzie zwłaszcza o wyraźniejszy wzrost udziału historii nauki w badaniach prognostycz-nych i prospektywprognostycz-nych, co — jak już wyżej wspomniałem — było jednym z waż-nych punktów zainteresowań uczestników konferencji. Wprowadzenie tych nowo-czesnych metod badawczych do historii nauki jest też jednym z elementów, a mo-że nawet zasadniczych warunków, zacieśniania integracyjnych powiązań historii nauki z innymi dyscyplinami naukoznawczymi. Zapewne problem ten wart jest osobnego sympozjum w gronie historyków nauki z Europy środkowo-wschodniej.
W N I O S K I
Z punktu widzenia podniesionych wyżej problemów związanych ze smolenicką konferencją nasuwają się następujące wnioski dla środowiska historyków nauki w Polsce-.
1) Aby dotrzymać kroku przemianom, dokonującym się w celach, zadaniach i sposobach uprawiania historii nauki w innych europejskich krajach socjalistycz-nych placówki badawcze na polu historii nauki w Polsce powinny w większym stopniu przechodzić od przyczynkarskich i opisowych tematów do pogłębionych, problemowo ujmowanych tematów.
20 Por. referat Yu. S. Voronkova na temat nauczania historii nauki i techniki.
Kronika
2) Równocześnie niezbędny jest wzrost roli placówek dokumentacyjnych na polu historii nauki i techniki, które powinny być ściślej powiązane merytorycznie z placówkami badawczymi.
3) Nowocześnie pojmowanych celów i zadań historii nauki nie da się realizo-wać bez wejścia na wyższy szczebel integrowania badań z innymi dyscyplinami naukoznawczymi. Tylko ich wspólnym wysiłkiem można zmierzać do kształtowa-nia teorii naukoznawczych i przesłanek dla aktualnej polityki naukowej oraz uczestniczyć w kształtowaniu wizji prognostycznych i prospektywnych dla dalsze-go rozwoju nauki.
4) Nowocześnie pojmowanych celów i zadań historii nauki nie można też n a -leżycie realizować bez dostatecznych postępów w modernizowaniu metod i tech-nik badawczych.
5) Na tym tle rysują się też wielorakie potrzeby zmian w systemie organiza-cji historii nauki. Dotyczy to zwłaszcza znikomej roli międzynarodowych kontak-tów naukowych w rozwoju badań i podnoszeniu kwalifikacji historyków nauki. Odnosi się to też do potrzeby wyboru platformy inspirowania szerszego współ-działania między historykami nauki z różnych ośrodków naukowych w k r a j u i hi-storykami innych dziedzin kultury a badaczami, uprawiającymi inne dyscypliny naukoznawcze.
6) O słabej pozycji historii nauki w systemie nauki k r a j o w e j świadczy nie-wielka skala nauczania historii nauki (z wyjątkiem historii medycyny i farmacji). Celowe wydaje się przeto zanalizowanie przyczyn tego stanu, które mogą rów-nież tkwić w tradycyjnym sposobie uprawiania badań i wykładania historii nauki.
Eugeniusz Tomaszewski Warszawa
