ACTA UN IV ERSITA TIS LO D ZIEN SIS FOLIA OECONOM ICA 157, 2002
M arian N iedżw iedziński Anna Bąkała
PRZESŁANKI WDROŻENIA TELEPRACY
W SEKTORZE MSP
Id e n ty fik a c ja s z a n s i z a g r o że ń p o z w a la na le p s ze u k ie r u n k o w a n ie d e c y z ji d o ty c z ą c y c h w s z c z e g ó ln o ś c i w p ro w a d ze n ia d o fi r m y n o w y c h ro zw ią za ń , d o k tó r y c h za lic za s ię telep ra ca . W n in ie js zy m a rty k u le p o d ję to p r ó b ę u sta le n ia n a jw a żn ie js zy c h c zy n n ik ó w , ja k i e m u si ro z w a ż y ć f i r m a za m ie r za ją c a w d ro ży ć te le p r a c ę w ce lu u sp r a w n ie n ia s w o je j d zia ła ln o śc i. J e s t to n ie ja k o a n a liz a S W O T ze sz c ze g ó ln y m u w zg lę d n ie n ie m w a r u n k ó w n a ze w n ą tr z fir m y . S k r ó t
S W O T p o c h o d z i o d p ie r w s zy c h lite r a n g ie ls k ic h w yra zó w :
S tre n g th s (sity, a tu ty), W e a k n e s s e s (sła b o śc i). O p p o rtu n itie s (s z a n
se, o ka zje). T h re a ts (za g ro że n ia ). P r z e d s ta w io n o ta k ż e w y n ik i b a d a ń d o ty c z ą c y c h d o ty c h c z a s o w e g o z a s to so w a n ia te lep ra cy.
Id e n tific a tio n o f o p p o rtu n itie s a n d th r e a ts a llo w s m a k in g b e tte r d e c isio n s, e sp e c ia lly w h en d e c is io n s c o n c e rn im p le m e n ta tio n in a c o m p a n y n e w id e a s like f o r e x a m p le telew o rk. In th e p a p e r w ere id e n tifie d the nuiin fa c to r s , w h ich s h o u ld b e d is c u s s e d in a c o m p a n y p la n in g im p le m e n ta tio n o f te le w o rk f o r im p r o v e m e n t o f its a c tiv ity . It c a n b e tr e a te d a s so m e k in d o f S W O T (S tre n g th s , W e a kn esses, O p p o tu n ities, T h rea ts) a n a ly sis. R e s u lts o f s u r v e y c o n c e rn in g p r e s e n t a p p lic a tio n s o f te le w o rk w ere a ls o p re s e n te d .
W stęp
T elepraca otw iera nowe, niew yobrażalne dotąd m ożliw ości dla rynku pra cy. Dzięki niej możliwe jest zm niejszenie stresu pracow ników , oszczędność czasu podróży do pracy, elastyczność czasow a godzin pracy, m ożliw ość pozo staw ania pracujących młodych m atek ze swoimi dziećm i. D la przedsiębiorstw a największe korzyści to m.in.: obniżenie kosztów prow adzenia działalności (m.in.
* Zakład Analizy i Projektowania Systemów, Uniwersytet Łódzki **Katedra Informatyki Stosowanej, Politechnika Łódzka
poprzez oszczędności w wykorzystaniu powierzchni biurow ej), zm niejszenie ilość absencji chorobow ych, w iększe szanse w ykorzystania w ysoko w ykw alifi kowanych pracow ników .
W niniejszym opracowaniu rozpatrywane są możliwości wdrożenia telepracy w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Za definicję tego sektora przyjęto określenie stosowane w Unii Europejskiej. Małe przedsiębiorstwo to firma, która zatrudnia mniej niż 50 pracowników, ma roczny obrót poniżej 7 min euro lub całkowity bilans roczny nie przekraczający 5 min euro. W tej grupie znajdują się także przedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób określa się jak o "bardzo małe"- m ikroprzedsiębiorstwa. Stanow ią one 92,4% przedsiębiorstw UE. Średnie przedsiębiorstwo zatrudnia mniej niż 250 osób. Jego roczne obroty nie mogą przekraczać 40 min euro lub całkowity bilans roczny nie może być wyższy niż 27 min euro. Jednocześnie i średnie i małe firmy m uszą spełniać kryterium niezależności. Przedsiębiorstwo uznawane jest za niezależne, jeżeli co najmniej 25% kapitału lub akcji nie należy do jednego lub grupy przedsiębiorstw [14].
Cechy telepracy
Dla telepracy charakterystyczne są następujące cechy [9 ,1 0 ,1 1J: > elastyczność m iejsca pracy,
> relatywizacja fizycznego miejsca pracy,
> niezależność czasu pracy od tradycyjnych godzin pracy, > użycie technologii informatycznych,
> znaczące obniżenie kosztów funkcjonow ania firmy,
У szersze zatrudnianie osób z wykształceniem informatycznym.
T raktując powyższe cechy jako wyznaczniki przedsiębiorca m oże precy zyjnie określić, w których działach jego firmy (czy we w szystkich) istnieje d o bre podłoże dla w prow adzenia telepracy. W dalszej kolejności, zastanaw iając się nad tym zagadnieniem należy odpow iedzieć sobie na kilka pytań:
> jak zmieni się funkcjonowanie firmy? > jak będą się kształtować koszty? > jakie korzyści firma może osiągnąć? > jakie ryzyko ponosim y?
K orzyści i zagrożenia w ynikające z telepracy
Zm iany w gospodarce i funkcjonow aniu rynku m ogą otw ierać now e m oż liwości jak rów nież pogarszać warunki prow adzenia działalności. Identyfikacja szans i zagrożeń (będąca bardzo trudnym elem entem pracy analityka rynku i m enadżera) pozw ala zatem na lepsze ukierunkow anie decyzji dotyczących w szczególności w prow adzenia do firmy nowych rozw iązań. W drożenie pracy zdalnej to poważny elem ent strategii przedsiębiorstw a, musi być więc bardzo starannie przygotow ane. Kluczowym punktem rozw iązania jest zaznaczenie sw ojego m iejsca na „m apie firm ” , określenie w którym segm encie się znajduje my i czy właśnie ten segm ent jest predestynow any do w prow adzenia telepracy.
Każda zm iana zarów no w strukturze jak i strategii firm y oprócz tego, że niesie ze sobą ryzyko, staje się szansą na w yprzedzenie konkurencji. W dzisiej szym św iecie coraz w iększe znaczenie ma e-biznes, a w raz z nim w szystkie e-rozw iązania. Bardzo wiele transakcji sprow adza się do wym iany danych. M a to m iejsce zarów no pom iędzy firmam i (business-to- business), firm ą a klientem (business-to-consum er), jak i w przypadku budow ania pozytyw nego w izerunku firmy oraz jej wiarygodności w oczach klientów poprzez działania prom ocyjne i reklam ow e (business-to-public). Sektor M SP staje się jed ny m z ogniw w ielkie go łańcucha biznesu, a od jeg o uczestników zależy tem po i skala w zrostu. T ele praca jak o rozw iązanie w ykorzystujące najnow sze osiągnięcia techniki, pozw ala na skrócenie drogi, a przez to i czasu obiegu inform acji. Dzięki tem u m oże stać się ona ważnym atutem i narzędziem w walce o klienta.
Szanse i zagrożenia m ogą mieć rozm aite źródła: koniunkturalne, dem ogra ficzne, prawne, technologiczne, polityczne, ekologiczne, kulturow e i inne. Ten sam czynnik może stanow ić jednocześnie szansę jak i zagrożenie. W przypadku telepracy czynnikiem takim jest na przykład technologia. Stale przybyw a firm, w których kom puter stanowi podstaw ow e narzędzie pracy, a kontakt przedsię biorców poprzez internet częściow o w ypiera załatw ianie spraw za pośrednic twem tradycyjnej poczty, telefonu czy faxu. W ykorzystanie szansy ja k ą stw arza telepraca oznacza dostosow anie warunków w firm ie, zastosow anie now ocze snych rozwiązań inform atycznych. Zagrożenie natom iast m oże pojaw ić się w chw ili, gdy firm a nie będzie w stanie dogonić pod tym w zględem konkurencji. Tw arde zasady rynku szybko w yelim inują jednostkę nie w ystarczająco silną. C zynniki zew nętrzne przenikają się w tym m iejscu z czynnikam i w ew nętrznym i. Firm a starająca się w ykorzystać szanse a uniknąć zagrożeń musi bow iem wziąć także pod uw agę jakim i dysponuje środkami, jakie są jej m ożliw ości.
D ostęp do internetu. W ykorzystanie internetu w biznesie
W Polsce, pom im o szybkiego rozw oju internetu, w porów naniu z wysoko rozw iniętym i krajami Europy Zachodniej i Skandynaw ii nadal ograniczony jest dostęp do sieci, a w związku z tym ograniczona jest m ożliw ość kontaktów inter netow ych. W związku z tym nadal trzeba stosow ać dotychczasow e rozw iązania, wciąż m ając na uw adze przyszłość, która jednak bezsprzecznie w iązać się bę dzie z e-biznesem . Ilość k o m p u t e r ó w p o d ł ą c z o n y c h do in te r ne tu na 1 0 0 0 o s ó b F in la nd ia Dania Sz w e c ja H o la n d ia W i e l k a Bryt ania Auatrla B e l g l a / L u x e m b o u r g Eston ia N i e m c y Irlandia S ło w e n ia C z e c h y W « g r y Fra nc| a H is zp a n ia W i o c h y P o rt ug al ia S ło w a c ja G re cja Polska —1 . ! ---... ... ---1 = ] =1 a 20 40 60 80
J
100Rys. I Ilość komputerów podłączonych do internetu na 1000 osób Źródło: opracowanie własne na podst.: Koptas-Górzańska G. „Europa nam ucieka. Posady z przyszłością” , Rzeczpospolita, maj 2000 r.
W ykres zam ieszczony na rys. 1 ilustruje ilość kom puterów podłączonych do internetu na 1000 osób w Polsce na tle państw Unii Europejskiej, a także w porów naniu z krajam i Europy Środkow o-W schodniej. W ynik w praw dzie nie jest im ponujący, jednak jest to stan z roku 2000, a obecnie w skaźnik ten
zwięk-sza się i w przyszłości ma zwięk-szanse zbliżyć się do standardów Unii Europejskiej. W styczniu 2000 r. 2 min kom puterów w Polsce m iało podłączenie do internetu. Do października 2001 r. ilość ta wzrosła do 6,4 min, czyli ponad trzykrotnie [15].
W arto w tym m iejscu przytoczyć wyniki badań dotyczących b a r ie r ro z w o ju e-biznesu, a w szczególności handlu internetow ego. Firm y w skazują przede w szystkim na kw estie bezpieczeństw a i związany z nimi brak zaufania do inter netu i innych mediów elektronicznych [2]. Pozostałe bariery i ich znaczenie przedstaw iono na rys. 2.
Co jest największą barierą rozwoju handlu internetowego
bra k b e zp ia c z e ń s tw e sta b a in łra s tm k tu a 24% te le ko fru n łka c y jn a
23%
w y s o k ie koszty d o stę p u d o in te rn
23%
Rys. 2 Główne bariery rozwoju handlu internetowego. Źródło: „Internet w firmie - firma w intem ecie” ,
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, X-XII 2001 r.
Na szczególną uwagę zasługują także inne dane z końca 2000 roku - doty czące biznesow ego zastosow ania internetu w Polsce. W ynika z nich, że w Polsce z internetu korzysta 38% firm zatrudniających powyżej 5 pracow ników . N ależy przy tym zaznaczyć, że w firm ach małych (do 20 pracow ników ) odsetek ten jest znacznie większy (64% ), natom iast maleje do 26% dla firm zatrudniających 21-100 pracow ników a w przedsiębiorstw ach posiadających ponad 100 pracow ników nie przekracza 10% [7]. O znacza to, że „w sferze B2B na now ości bar dziej otw arte są m ałe firmy - bardziej ofensywne, ale słabsze ekonom icznie” [7]. Praw a część wykresu na rys. 3 ilustruje pow yższe wyniki:
Wykorzystanie internetu
w firmach zatrudniających powyżej 5 osób
pow yżej 100 osób (10%)
Rys. 3 W ykorzystanie internetu w firmach zatrudniających powyżej 5 osób Źródło: Tadeusiewicz R. „Społeczność internetu”, Exit, W arszawa 2002 r.
W prow adzenie telepracy wym aga zatem od zarządu firm y starań o dostęp do internetu, a także innych specyficznych w arunków w ew nątrz przedsiębior stwa, takich jak: um iejętności dostosow ania się do nowych w arunków , zdolności pracow ników do przysw ajania nowej wiedzy (IT). C zęsto pociąga to za sobą konieczność dodatkow ego przeszkolenia pracow ników pod kątem w ykorzy stania zasobów inform atycznych.
D okonując bilansu kosztów, jakie trzeba będzie ponieść w związku z w prow adzeniem telepracy i korzyści, jak ie ta zm iana przyniesie, należy wziąć pod uwagę także czynnik czasu. N a wym ierne efekty zastosow ania telepracy praw dopodobnie trzeba będzie poczekać. Jednak zastosow anie now oczesnych technologii inform atycznych jest koniecznością i w bliższej lub dalszej przyszło ści czeka każdą firmę, która faktycznie chce się utrzym ać na rynku. K apitał za inwestowany w unow ocześnianie firmy (a więc w sprzęt kom puterow y, szkole nia pracow ników itd.) pozwoli jej skutecznie ryw alizow ać z innymi podm iotam i
działającym i w danym sektorze. W drożenie telepracy w wielu przypadkach zna cząco zm niejszy koszty wynajmu powierzchni biurow ej, zatrudnienia sprząta czek, ochrony. Stały kontakt z m agazynem znajdującym się z dala od centrum , gdzie cena wynajm u powierzchni użytkowej jest znacznie niższa (np. na obrze żach m iasta), um ożliw ia zw iększenie na to konto asortym entu produktów w siedzibie firmy (lub np. małym sklepie zlokalizow anym w centrum m iasta).
O kreślenie m iejsca firm y na rynku.
Aby określić w którym m iejscu na „m apie przedsiębiorstw ” znajduje się nasza firma, oprócz ustalenia jakie oferow ane przez nas usługi czy produkty „nadają się” do w ykorzystania e-work, m usimy określić sw oją pozycję pod ką tem czynników m ających najw iększe znaczenie dla telepracy. Poniżej podano najistotniejsze elem enty z w yodrębnieniem cech w ym agających zastosow ania dotychczasow ych (tradycyjnych) metod pracy, jak i tych um ożliw iających w prow adzenie nowego, opisyw anego w niniejszym artykule rozw iązania.
1 Specyfika działalności ze względu na koszty funkcjonow ania: n trn«ž7ty z w ią z a n e z fizyc zn a siedziba firmy
Przedm iotem analizy je st w tym przypadku spraw dzenie, czy działalność wym aga siedziby (siedzib) o dużej pow ierzchni, w yposażonej w m eble i sprzęt biurowy oraz zatrudnienia sprzątaczek, ochrony, czy też działalność wym aga niewielkiej przestrzeni biurowej, połączenia (np. telefonicznego) z magazynem . Idealną dla telepracy sytuacją jest działalność w ym agająca jedynie podłączenia do internetu, gdy pracow nicy nie m uszą być skupieni w jednym m iejscu, a realizacja zamówień może się odbyw ać zdalnie;
h. inne koszty Należy sprawdzić
- jak zm ienią się koszty: zaopatrzenia, sprzedaży, m arketingu i dystrybu cji,
- czy m ożliw a będzie redukcja wielkości zapasów oraz oszczędności w kosztach adm inistracyjnych
2. Specyfika działalności ze względu na obecność pracownika:
Z tego punktu w idzenia w yodrębnia się działalność w ym agającą obecności pracow nika przez cały czas, tylko w szczególnych w ypadkach, bądź nie w ym agającą fizycznej obecności pracow nika
3. Specyfika produktu lub usługi:
W tym przypadku rozw aża się trzy m ożliwości: jeśli produkt lub usługa m ają charakter elektroniczny, sytuacja taka najbardziej odpow iada w prow a
dzeniu telepracy. Jest to jednak niezw ykle rzadkie rozw iązanie, raczej m o delow e. Bowiem naw et w bankow ości, gdzie w dużym stopniu dąży się do elektronicznej obsługi klienta, pozostaw ia się m ożliw ość dokonyw ania pew nych operacji osobiście. Usługa lub produkt stanow ią w ów czas układ czę ściowy. Do realizacji zadań potrzebny jest kom puter w raz z oprogram ow a niem, jednak nie rezygnuje się ze św iadczenia usług w siedzibie firmy. W wielu przypadkach mamy do czynienia z produktem fizycznym , lub usłu gą polegającą na fizycznym dostarczeniu. W prow adzenie telepracy może stanow ić wtedy rozwiązanie, którego koszty znacznie przew yższą korzyści. 4. Specyfika rynku, na którym działamy:
Badam y, czy klienci są przygotow ani na rozproszoną obsługę, czy też część usług może być św iadczona poza siedzibą firmy. W skrajnym przypadku, nie sprzyjającym w prow adzeniu telepracy, klient wym aga bezpośredniego kontaktu w firmie (jest to zw iązane m.in. z w iarygodnością firm y). W tym m iejscu należy się rów nież zastanowić, czy specyfika branży w ym aga duże go zaufania do pracownika, czy też niezbędny je st stały nadzór, kontrola. 5. Relacje z innymi firmami - czy w ym agają bezpośredniego kontaktu, czę
ściow o m ogą się opierać na wirtualnej wym ianie dokum entów (np. zam ó wienia), czy też kontakt wirtualny jest w pełni wystarczający.
6. L okalizacja przedsiębiorstw a względem kooperantów
W przypadku, gdy np. w jednym dużym gm achu m ieszczą się siedziby wielu firm w spółpracujących ze sobą, nie jest w ym agane w spom aganie in- ternetem . Jednak coraz częściej w spółpracują ze sobą przedsiębiorstw a roz proszone geograficznie, a internet jest niezbędnym narzędziem um ożliw iają cym kontakt między nimi (np. podczas telekonferencji)
7. S p ecy fik a produktu a zm ienność potrzeb klientów:
Pod tym w zględem rozw aża się: zm ienne potrzeby - konieczność ciągłego dostosow ania produktu. Internet jak o narzędzie um ożliw iające rozpoznaw a nie potrzeb (ankiety o dużym zasięgu a niskich kosztach), zm ienne, ale przew idyw alne potrzeby - np. dostarczanie przesyłek (liczy się szybkość, niezaw odność, skrócenie czasu), stałe potrzeby (dobra codziennego użytku; łatw o w prow adzać innow acje bez uprzedniego rozpoznania rynku)
8. C zynnik czasu
Dzięki wykorzystaniu internetu i telepracy m ożliw a jest szybsza realizacja transakcji handlow ych, bardziej w ydajna obsługa klientów , czego konse kw encją są korzyści strategiczne i przew aga nad konkurencją.
9. Zależność kosztów pracy od lokalizacji pracow ników . D ostęp do sp ecjali stów:
Gdy zależność ta jest duża, prace m ogą być w ykonyw ane przez pracow ni ków m ieszkających na terenach o w ysokim bezrobociu, a staw ki w ynagro dzenia znacznie niższe niż w dużych m iastach przyczynią się do obniżenia kosztów pracy. Dla porównania: na rynku pracy w W arszaw ie ustalone są w yższe stawki niż w Łodzi, z kolei np. pracow nicy z U krainy przyjm ują pracę na jeszcze skrom niejszych warunkach. T elepraca um ożliw ia szybki kontakt z w ysokokw alifikow anym i pracow nikam i. W zrasta m ożliw ość za trudnienia specjalistów zagranicznych. M ogą oni zostać zatrudnieni na stałe lub np. tylko do w ykonania konkretnych zadań. Zilustrow ane na rys. 4 wyniki badań [8] w skazują dodatkow o na większe w ykorzystanie internetu na wsiach niż w małych m iasteczkach (5-20 tys. m ieszkańców ). T am z kolei bezrobocie jest najwyższe, zatem niższe są stawki w ynagrodzenia. O tw artą pozostaje kwestia znalezienia w tych m iejscow ościach odpow iednich spe cjalistów. w i e l k o ś ć m ie js c a za m i e s z k a n ia 0,0% 5 , 0 % 1 0 , 0 % 1 5 , 0 % 2 0 , 0 % 2 5 , 0 % 3 0 , 0 % p o n a d 1 m i n m i e s z k a ń c ó w \... 500 t y s .-1 min I 2 0 0 t y s . - 5 0 0 t y s . I 100 t y s . - 2 0 0 t y s . I_____ 50 t y s . - 1 0 0 t y s . I 20 t y s . - 5 0 t y s . [Z~Tľ 10 l y s . - 2 0 t y s . I 5 t y s . - 1 0 t y s . I do 5 t y s . mieszkańców □ wieś I
Rys, 4 Dostęp do internetu w zależności od wielkości miejsca zamieszkania Źródło: „II Badanie Polskich Użytkowników Sieci Internet”, Katedra Marketingu Akademii Ekonomicznej, Kraków 2000 r. http://badanie.ac.krakow.nl
Każda firm a zam ierzająca stosow ać e-w ork z p ew no ścią zechce uzupełnić pow yższą listę o elem enty charakterystyczne dla niej sam ej. W ym ienione czyn niki m ogą stanow ić bazę, punkt w yjścia do głębszej analizy. Ponadto istnieje
szereg korzyści telepracy, niezależnych od specyfiki branży oraz produktu, któ re także w arto uwzględnić:
> mniejsza ilość absencji chorobowych (często zaleceniem lekarza jest pozosta nie w domu ze względu na ryzyko pogłębienia infekcji w drodze do pracy, natom iast chory nadal może wykonywać swoje obowiązki na stanowisku zor ganizow anym w miejscu zamieszkania),
> m niejsze zanieczyszczenie środowiska (niew ykorzystywanie sam ochodów w drodze do pracy),
> możliwość zatrudniania osób niepełnosprawnych oraz wychowujących dzieci, > szansa rozwoju dla mało zaludnionych regionów, aktywizacja mieszkańców
małych miejscowości,
> zm niejszenie koncentracji ludności prowadzące do poprawy jakości życia.
W ykorzystanie telepracy
W skazów ką dla polskich przedsiębiorców rozw ażających w drożenie e-w ork m ogą być dane dotyczące obszarów w ykorzystania telepracy w krajach zachodnich. Najczęściej jest ona stosow ana w konsultingu i różnego rodzaju pracach biurow ych oraz w program ow aniu kom puterow ym i przetw arzaniu d a nych kom puterow ych, projektow aniu, tworzeniu i obsłudze baz danych, w pra cach edytorskich, różnego rodzaju szkoleniach i kształceniu [13]. C oraz częściej telepraca w ykorzystyw ana je st także w usługach finansow ych i zarządzaniu firmą, przydatna jest rów nież w przeprow adzaniu badań m arketingow ych i tele- marketingu.
Form y zatrudnienia telepracow ników
N a zakończenie warto wspom nieć, że w prow adzenie telepracy nie musi od razu oznaczać kom pletnej wym iany personelu ani też w ysłania go na przym u sow ą pracę w domu. Pracodaw ca m oże nadal zatrudniać część osób w siedzibie (filii) firmy, jednocześnie zlecając na zew nątrz w ykonanie pew nych zadań. Z badań przeprow adzonych w roku 2000 na zlecenie Fundacji C entrum Prom o cji Kobiet wynika, że ponad 45 % badanych podpisałoby um ow y stałych lub okresow ych zleceń pracy. Istotą telepracy dla zarządów firm jest m ożliwość zatrudnienia pracow nika tyko na czas potrzebny do w ykonania zadania. Tylko ok. 27 % respondentów deklaruje gotow ość zatrudnienia nowego personelu jak o własnych pracow ników na pełnym etacie lub na jeg o części. (Rys. 5)
F o r m y z a t r u d n i e n i a t e l e p r a c o w n l k ó w Inne lorm у 5 % J ak o pr a c o w n i c y • na c z ę ś ć etatu 9% J ako pr a c o w n i c y • j a |<o o k r e s o w e na pełn ym e tac ie ^ z le c e n ie p o z a 1 8% firm ą 2 3 % T ru d no p o w ie d z i e ć 19% J a k o stale zl e c e n ie po z a li rm ą 26%
Rys. 5 Formy zatrudnienia telepracowników
Źródło: Kucharski D. "Perspektywy telepracy w Polsce" - Raport Fundacji Centrum Promocji Kobiet, 2000 r.
Ź ró d ła
1. „ePolska - Plan działań na rzecz rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce na lata 2001 - 2006, Ministerstwo Łączności, VI 2001.
2. „Internet w firmie - firma w intemecie”, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, X-XII 2001 3. Koptas-Górzańska G. „Europa nam ucieka. Posady z przyszłością”, Rzeczpospolita, maj 2000 4. Kucharski D. "Perspektywy telepracy w Polsce" - Raport Fundacji Centrum Promocji Kobiet, 2000 5. Niestrój R. „Zarządzanie strategiczne”, PWN, Warszawa 1996
6. Piasecki B. i in., „Ekonomika i zarządzanie małą firmą”, PWN, Warszawa-Łódź, 1998 7. Tadeusiewicz R. „Społeczność internetu", Exit, Warszawa 2002
8. „II Badanie Polskich Użytkowników Sieci Internet”, Katedra Marketingu Akademii Ekonomicznej w Krakowie, http://badanie.ae.krakow.pl 9. h!ii)://niedzi>ld.r/.eszow.opoka.org.nl/varia/intemct/nowaeospodarka.himl 10. http://www.e-marketing.nl/artvk/artvk33.nhn 11. httn://www.tclepraca.org 12. http://www.edi.pl/informacie/roxne/nrogramv.php3 13. hUp://wwvv.ieleworker.nildram.co.uk/Opportiinities.htm
14. hnp://www.cxnorter.pl//aiY.ad/.aniti/natr/. rowniez/unia 7 msn polityka.html 15. http://www.nua.ie/survevs/how many online/europe.html
