R o d z a j d z i a ł a l n o ś c i ro ln ic z e j d e t e r m i n u j e r ó w n i e ż o p ł a c a l n o ś ć w y b o r u d a n e g o s y s t e m u V A T - o w s k i e g o - o g ó l n e g o b ą d ź r y c z a ł t o w e g o . W c e lu s p r a w d z e nia tej h i p o t e z y p r z e p r o w a d z o n a z o s ta ł a a n a l i z a e m p i r y c z n a , k tó rej w y n i k i z a p r e z e n t o w a n o w k o l e j n y m a r ty k u l e . Z e w z g l ę d u n a to, ż e o d k i e r u n k u p r o d u k c ji z a l e ż y s tr u k tu r a i p o z i o m k o s z t ó w i p r z y c h o d ó w , a r ó ż n e ś r o d k i p r o d u k c j i o p o d a t k o w a n e s ą o d m i e n n y m i s ta w k a m i p o d a t k u , z m i a n y w ich w y s o k o ś c i a c h m o g ą w p ł y w a ć na p r e f e r e n c j e r o l n i k ó w w z a k r e s i e w y b o r u s y s t e m u V A T - o w s k i e g o . W a r t y k u l e p r z e d s t a w i o n o s c e n a r i u s z e r o z l i c z a n i a p o d a t k u V A T p r z e z r o l n i k ó w z u w z g l ę d n i e n i e m r ó ż n y c h p ro fili p r o d u k c y j n y c h , o p r a c o w a n e n a p o d s t a w i e i n f o r m a c ji p o c h o d z ą c y c h z e Z u n i f i k o w a n e g o S y s t e m u R a c h u n k o w o ś c i G o s p o d a r s t w R o l n i c z y c h ( Z S R G R ) . W k o l e j n y m o p r a c o w a n i u , b a z u j ą c na w ł a s n y c h b a d a n i a c h a n k i e t o w y c h , a u to r z y p o d ję li p r ó b ę o c e n y z a s a d f u n k c j o n o w a n i a V A T - u p r z e z s a m y c h r o ln ik ó w . K o ń c o w y a r t y k u ł z a w i e r a p r o p o z y c j ę w y k o r z y s t a n i a i n s t r u m e n t ó w m a r k e t i n g o w y c h w p o d e j m o w a n i u d e c y z j i g o s p o d a r c z y c h p r z e z r o l n i k ó w i n d y w i d u a l n y c h w a s p e k c i e s p o s o b ó w i f o rm r o z li c z a n i a p o d a t k u V A T .
Wacława Starzyńska
A C T' A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA O E C O N O M IC A 202, 2006
Wacława Starzyńska
*P O D A T E K OD W A R TO Ś CI DO DA NEJ
I JE G O Z N A CZ EN IE W G O S P O D A R C E
1. U W A G I W S T Ę P N E P o d a t e k od t o w a r ó w i u s łu g j e s t p o w s z e c h n i e s t o s o w a n y w w i e l u k r a ja c h św ia ta , z e w z g l ę d u n a p e w n o ś ć i s ta b iln o ś ć te g o r o d z a j u w p ł y w ó w p o d a t k o w y c h . W P o l s c e p o d a t e k V A T w p r o w a d z o n o w 1993 r., j e d n a k r o l n i c t w o z o s t a ło n i m o b j ę t e d o p i e r o o d 4 w r z e ś n i a 2 0 0 0 r. G w a ł t o w n y w z r o s t lic z b y k r a j ó w w p r o w a d z a j ą c y c h p o d a t e k V A T j e s t n i e w ą t p l i w i e j e d n y m z n a j b a r d z ie j p r z e k o n y w a j ą c y c h p r z y k ł a d ó w s i l n e g o r o z w o j u te g o z j a w i s k a w o s t a t n i c h d w ó c h d e k a d a c h X X w. W p o n a d 120 k r a j a c h m i e s z ka 7 0 % lu d n o śc i o b ję ty c h p o d a t k ie m o d w a rto śc i d o d a n e j, c o d a j e ok. 18 b in U S D w d o c h o d a c h p o d a t k o w y c h , s ta n o w ią c p o n a d%
o g ó łu d o c h o d ó w b u d ż e t o w y c h . C e l e m n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u j e s t p r z e d s t a w i e n i e ro li i z n a c z e n i a p o d a t k u V A T w g o s p o d a r c e , z e s z c z e g ó l n y m u w z g l ę d n i e n i e m r o l n i c t w a . M a t a k ż e m i e j sc e p r ó b a o c e n y k o r z y ś c i i z a g r o ż e ń p ł y n ą c y c h z e s p e c j a l n e g o t r a k t o w a n i a te g o d z i a łu g o s p o d a r k i z e w z g l ę d u n a V A T . 2. G E N E Z A P O D A T K U V A T P o d a tk i p o ś r e d n i e , a z w ł a s z c z a n a j w a ż n i e j s z y ich r e p r e z e n t a n t - p o d a t e k od w a r t o ś c i d o d a n e j ( V A T ) , o d g r y w a j ą o g r o m n ą r o lę w e w s p ó ł c z e s n y c h s y s t e m a c h p o d a t k o w y c h . W y n i k a to m. in. z a r ó w n o z e skali p r z y c h o d ó w , j a k i e d o s t a r c z a j ą b u d ż e t o w i p a ń s t w a , j a k i z ła t w o ś c i a d m i n i s t r o w a n i a i k o n tr o li ty c h p o d a t k ó w . V A T j e s t n o w o c z e s n y m p o d a t k i e m p o ś r e d n i m , k t ó r y z a s t ą p i ł n i e e f e k t y w n y p o d a t e k o b r o t o w y , a z w ł a s z c z a j e d n ą z j e g o f o rm - p o d a t e k k a s k a d o w y . P o c z ą t k o w o s t o s o w a n y b y ł w o d n i e s i e n i u d o w y b r a n y c h p r o d u k t ó w , t a k i c h j a k a l k o h o l c z y p a p i e r o s y .’ Prof. d r hab., kierow nik K atedry Statystyki Ekonom icznej i S połecznej, U niw ersytet Łódzki.
T w ó r c ą p o d a t k u o d w a r to ś c i d o d a n e j n a p o c z ą t k u u b i e g ł e g o w i e k u byl n i e m ie c k i k u p ie c , C a rl F r i e d r i c h v o n S i m e n s ( 1 9 1 9 ) . W ty m s a m y m o k r e s i e p o j a w i ły się p o d o b n e p r o p o z y c j e T h o m a s a S. A d a m s a ( 1 9 2 1 ) , a le s z c z e g ó l n i e d u ż y w k ł a d w r o z w ó j lej d z i e d z i n y n a u k e k o n o m i c z n y c h w n i ó s ł w d r u g ie j p o ł o w i e X X w. M a u r i c e L a u r ć ( 1 9 5 3 , 19 5 7 )'. P i e r w s z e p r ó b y w p r o w a d z e n i a V A T - u w g o s p o d a r c e p o j a w i ł y się w c F ra ncji i J a p o n ii ( 1 9 4 8 i 1 949), j e d n a k p o s ta ć p o d a t k u o d k o n s u m p c j i k r a j e te p r z y j ę ł y d o p i e r o w 19 5 4 r. P o c z ą w s z y o d lat 60. p o p r z e d n i e g o s t u l e c i a m a m i e j s c e o g r o m n e p r z y ś p i e s z e n i e w d r a ż a n i a w ż y c i e tej f o rm y o p o d a t k o w a n i a . P r e k u r s o r e m V A T - u w A m e r y c e P o ł u d n i o w e j b y ła B r a z y l i a ( 1 9 6 7 ) , p o d c z a s g d y w E u r o p i e Z a c h o d n i e j k o l e j n y e t a p d y n a m i c z n e g o r o z w o j u z a p o c z ą t k o w a ł a D a n i a ( 1 9 6 7 ) , k tó r y to r o z w ó j , z m a ł y m i p r z e r w a m i , t r w a ł d o k o ń c a lat 90. S z c z e g ó ł o w e i n f o r m a c j e na t e m a t t e m p a w d r a ż a n i a p o d a t k u V A T w p o s z c z e g ó l n y c h r e g i o n a c h ś w i a t a p r e z e n t u j e tab. I . T a b l i c a I
L iczba krajów , które w d rożyły V A T w edług regionów św iata w latach 1969-2001
Rok K raje A fryki pustynnej Azja i kraje Pacyfiku U nia E uro pejska, N orw egia i S zw ajcaria E uropa Ś rodkow a i kraje byłego ZSR R A Tryka Północna i B liski W schód A m eryka P ółnocna i P o łu d n io wa R ejon „m ałych w ysp” 1969 1 0 5 0 0 2 0 1979 1 1 12 0 1 12 0 1989 4 6 15 1 4 16 1 2001 (kwiecień) 27 18 17 25 6 22 8
Ź r ó d ł o : o p raco w an ie w łasne na podstaw ie: L. E b r i 11, M. K e e n , J.-P. B o d in , V. S u m m e r s, The M odern VAT, International M onetary Fund, W ash in g to n , D.C. 2001, s. 6.
Ja k w y n i k a z z a p r e z e n t o w a n y c h d a n y c h , w s t ę p n y e t a p w d r a ż a n i a V A T - u o b j ą ł E u r o p ę Z a c h o d n i ą , g d z i e p o d j ę t o d e c y z j ę o p r z y j ę c i u V A T - u ja k o w s p ó l nej f o r m y p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h . W Unii E u ro p e j s k i e j p o d w a l i n y p o d ten s y s t e m s t w o r z y ł a 1 D y r e k t y w a , k t ó r a z o b o w i ą z a ł a ó w c z e s n e p a ń s t w a c z ł o n k o w s k i e d o z m i a n y d o t y c h c z a s o w y c h s y s t e m ó w p o d a t k u o b r o t o w e g o n a n o w y s y s t e m p o d a t k u o d w a r t o ś c i d o d a n e j . II D y r e k t y w a z d e f i n i o w a ł a s y s t e m V A T - o w s k i , n a t o m i a s t p r z e ł o m o w e z n a c z e n i e d la o p o d a t k o w a n i a o b r o t ó w o d e g r a ł a VI D y r e k t y w a z 17 m a j a 1977 r., r e g u l u j ą c a p o d s t a w o w e e l e m e n t y k o n s t r u k c j i p o d a t k u od
1 Por. L. E b r i 11, M. K e e n, .l.-P. B o d i n, V. S u m m e r s , The M o d ern VAT, International M onetary Fund, W ash in g to n , D.C. 2001, s. 4 -6 .
w a r to ś c i d o d a n e j . N a w y r ó ż n i e n i e w tej d z i e d z i n i e z a s ł u g u j e w s p o m n i a n a już w c z e ś n i e j B r a z y lia , k tó r a w la tac h 60. z a p o c z ą t k o w a ł a p o z y t y w n e z m i a n y w ty m z a k r e s i e w A m e r y c e Ł a c iń s k ie j. I n n y m i k r a ja m i, k t ó r e z a i n i c j o w a ł y w d r o ż e n i e p o d a t k u o d w a r t o ś c i d o d a n e j w p o ł o w i e lat 80. b y ł y W y s p y O w c z e , I n d o n e z j a , Izrael, S e n e g a l , K o r e a P o ł u d n i o w a i T u r c ja . K o l e j n a faza, p o l e g a j ą c a n a z n a c z n y m p r z y ś p i e s z e n i u w p r o w a d z e n i a w ż y cie V A I -u d a t u j e się na k o n i e c lat 80. i p o c z ą t e k 90. i d o t y c z y g o s p o d a r e k p o d - le g a j ą c y c h t r a n s f o r m a c j i ( E u r o p a Ś r o d k o w a i k r a j e b y ł e g o Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o ) , a t a k ż e o b e j m u j e z n a c z n ą lic z b ę k r a j ó w r o z w i j a j ą c y c h się w A f r y c e , A zji i na P a c y fik u . P o n a d p o ł o w a p a ń s t w tej o s ta tn ie j g r u p y s t o s u j e j u ż V A T , p o d c z a s g d y w p o p r z e d n i e j d e k a d z i e b y ło ich z a l e d w i e 15% . J e s z c z e s z y b s z e te m p o w z r o s t u b a d a n e g o z j a w i s k a w y s t ą p i ł o w r e g i o n i e o k r e ś l a n y m j a k o „ m a ł e w y s p y ” , g d z i e V A T p r z e d 1990 r. w z a s a d z i e n ie w y s t ę p o w a ł . 3. U W A R U N K O W A N I A W P R O W A D Z A N I A V A T - U P o d s t a w o w ą p r z y c z y n ą w p r o w a d z e n i a V A T - u b y ł o n i e z a d o w o l e n i e p o l i t y k ó w g o s p o d a r c z y c h , h a n d l o w c ó w i p r z e d s i ę b i o r c ó w z f u n k c j o n o w a n i a p o d a t k ó w o b r o t o w y c h b r u tto , k tó r e , k u m u l u j ą c o b c i ą ż e n i a p o d a t k o w e , p r o w a d z i ł y do n i e e f e k t y w n e j a l o k a c ji z a s o b ó w , p r z e z c o p r o m o w a n a b y ła i n t e g r a c j a p i o n o w a p r z e d s i ę b i o r s t w . I n n ą p r z y c z y n ą b y ł o z a n i e p o k o j e n i e d u ż y m i m o ż l i w o ś c i a m i u c h y l a n i a się o d p ł a c e n i a p o d a t k ó w , j a k i e s t w a r z a ł p o d a t e k o d s p r z e d a ż y , a t a k ż e r o s n ą c a w s p ó ł p r a c a m i ę d z y n a r o d o w a i p o t r z e b a u p r o s z c z e n i a s y s t e m u p o d a t k o w e g o . V A T j e s t w i e l o f a z o w y m p o d a t k i e m o b r o t o w y m
(m ultistage tax
), k tó r y o b cią ż a u c z e s t n i k ó w o b r o t u , o b e j m u j ą c w s z y s t k i e faz y c y k l u p r o d u k c y j n e g o i d y s tr ybucji. P o d s t a w ą n a l i c z e n i a te g o p o d a t k u j e s t „ w a r t o ś ć d o d a n a ” , w y z n a c z o n a w e d ł u g m e t o d y p o ś r e d n i e j{substruction m e to d )
j a k o r ó ż n i c a m i ę d z y w a r t o ś c i ą o b r o t u i w y d a t k a m i p r z e d s i ę b i o r s t w a , k tó r e z o s t a ł y o b c i ą ż o n e p o d a t k i e m w e w c z e ś n i e j s z y c h f a z a c h o b ro tu ". C i ę ż a r o b c i ą ż e n i a p o d a t k i e m s p o c z y w a n a k o n s u m e n c i e , s t ą d o k r e ś l a s ię g o m i a n e m p o d a t k u k o n s u m p c y j n e g o . W ś r ó d s z e r e g u z a l e t p o d a t k u o d w a r to ś c i d o d a n e j j e d n ą z w a ż n i e j s z y c h j e s t to, ż e s t a n o w i s ta le ź r ó d ł o d o c h o d ó w b u d ż e t o w y c h p a ń s t w a . Je śli p o r ó w n a m y k r a j e s t o s u j ą c e i n i e s t o s u j ą c e p o d a t e k V A T , to o k a z u j e się, ż e te p i e r w s z e c h a r a k t e r y z u j ą się z n a c z n i e w y ż s z y m o d s e t k i e m d o c h o d ó w b u d ż e t u p a ń s t w a p o c h o d z ą c y c h z p o d a t k ó w (por. tab. 2). P o n a d t o o s i ą g a j ą o n e w y ż s z y p o z i o m r o z w o j u a n i ż e li d r u g a g r u p a p a ń s t w , w k t ó r y c h V A T n ie z o s ta l w p r o w a d z o n y .Por. W. M e s s e r c , 20"‘ C entury Taxes anil Tlieir F u tu re , „B u lletin o f Fiscal D o cu m en ta tions" 2000, No. I, (In tern atio n al B ureau o f Fiscal D ocum entation), s. 16.
T a b l i c a 2
P o rów nanie gosp o d arek krajów stosujących i n iesto su jący ch V A T
M ierniki K raje stosujące V A T K raje n iestosujące ' V A T-u" ’ PK B na 1 m ieszkańca w USD 7 670 3 430 Średnia liczba m ieszk ań có w w min 38 27
O tw artość g o spodarki ’ 29 32
O dsetek a n alfab etó w ' 21 30
D ochody budżetu pań stw a pochodzące
/. p o datków '7 (w % ) 25,6 18,4
" Stan na w rzesień 1908 r. h M ierzona ja k o (eksport im port)/ (2 • PK.B). ‘ D ane d o stępne tylko dla niektórych krajów . J Dla 99 krajów stosujących V A T , dla których do stęp n e były dane o dochodach z 2000 r. Ź r ó d I o: ja k d o tab. 1, s. 13. W ś ró d k r a jó w s t o s u ją c y c h V A T w y s t ę p u j ą z n a c z n e r ó ż n ic e z a r ó w n o z p u n k tu w i d z e n i a p o z i o m u s ta w k i p o d s t a w o w e j , lic z b y o b o w i ą z u j ą c y c h s t a w e k , u d z i a łu V A T - u w d o c h o d z i e n a r o d o w y m , j a k i roli te g o p o d a t k u w d o c h o d a c h b u d ż e t u p a ń s tw a . W a ż n i e j s z e m i e r n i k i z w i ą z a n e z ta r y f a m i p o d a t k o w y m i V A T , d o t y c z ą c e b a d a n y c h r e g i o n ó w ś w i a t a z a p r e z e n t o w a n o w tab. 3. T a b l i c a 3 C h arak tery sty k a niektórych elem entów ta ry f p o d atk o w y ch V A T
W yszczególnienie Kraje Afryki pustynnej Azja i kraje Pacyfiku Unia Europej ska, Norwegia i Szwaj caria Europa Środkowa i kraje byłego ZSRR Afryka Północna i Bliski W schód A m eryka Północna i Połu dniowa Rejon „małych wysp" Średnia Przeciętna stawka podstawowa 16,0 10.4 18.8 20,1 15.7 13.5 16,1 16,0
Średnia liczba sta
wek 1,3 1,7 2,9 1,5 3,2 1,7 1,4 1,8 Dochody / podatku VAT: procent РКП 3.9 3,3 7,0 6,4 5,7 4,9 4,7 5,1 - procent ogółu dochodów podatkowych 28,4 21,7 20,7 27,8 28,1 33,0 18,0 26,5 Ź r ó d 1 o: jak do tab. 1, s. 13.
J a k w y n i k a z p o w y ż s z y c h d a n y c h n a j w y ż s z ą s t a w k ą p o d s t a w o w ą c h a r a k t e r y z u j ą się k r a j e E u r o p y Ś r o d k o w e j i b y łe g o Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o ( p o n a d 2 0 % ) , p r z e w y ż s z a j ą c U n i ę E u r o p e j s k ą (z N o r w e g i ą i S z w a j c a r i ą ) . N a j n i ż s z ą s t a w k ę , b l i s k o d w u k r o t n i e n i ż s z ą o d n a s z e g o r e g io n u , o d n o t o w u j e s ię w k r a ja c h A zji i w y s p l e ż ą c y c h na P a c y f i k u , a ta k ż e w A m e r y c e . P o z o s t a ł e r e g i o n y o s i ą g a j ą s t a w k ę w y n o s z ą c ą o k . 16% . Ś r e d n i a li c z b a s t a w e k o s c y l u j e o d 1,3 d o 3,2, p r z y c z y m n a j w i ę k s z a w a r t o ś ć tej z m i e n n e j w y s t ę p u j e w A f r y c e P ó łn o c n e j i n a B l i s k i m W s c h o d z i e (3 ,2 ) o r a z w U nii E u r o p e j s k i e j ( w r a z z N o r w e g i ą i S z w a j c a r i ą ) ( 2 ,9 ). Z k o le i w r e g i o n a c h , g d z i e V A T w p r o w a d z o n y z o s t a ł z n a c z n ie p ó ź n i e j, tj. w' A f r y c e p u s t y n n e j , k r a ja c h p o d l e g a j ą c y c h tr a n s f o r m a c j i s y s t e m o w e j o r a z „ m a ł y c h w y s p a c h ” s tr u k tu r a p o d a t k u V A T j e s t z n a c z n i e p r o s t s z a ( m n i e j s z a lic z b a s t a w e k ) . R e g i o n y te o s i ą g a j ą t a k ż e j e d n e z n a j w y ż s z y c h o d s e t k ó w d o c h o d ó w p o d a t k o w y c h z ty tułu V A T - u . W y ż s z y m u d z i a ł e m b a d a n y c h d o c h o d ó w c h a r a k t e r y z u j e się ty lk o k o n t y n e n t a m e r y k a ń s k i . 4. U D Z I A Ł P O D A T K Ó W P O Ś R E D N I C H W P R Z Y C H O D A C H P O D A T K O W Y C H W P O L S C E I W U N I I E U R O P E J S K I E J A n a l i z u j ą c z n a c z e n i e p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h w t w o r z e n i u d o c h o d ó w p a ń s t w a n ie s p o s ó b nie w s p o m n i e ć o d r u g i m , c o d o z n a c z e n i a , p o d a t k u o d s p r z e d a ż y - a k c y z i e . W p r z e c i w i e ń s t w i e d o V A T - u , z a l i c z a n e g o d o o g ó l n y c h p o d a t k ó w k o n s u m p c y j n y c h
(g eneral consum ption taxes),
a k c y z a n a l e ż y d o s e l e k t y w n y c h p o datków' k o n s u m p c y j n y c h(.selective consum ption taxes),
p r z e z c o n a r u s z a z a s a d ę n e u t r a ln o ś c i w w y b o r a c h d o k o n y w a n y c h p r z e z p r o d u c e n t ó w i k o n s u m e n t ó w . G e n e r a l n i e r z e c z b io r ą c , z n a c z e n i e a k c y z y sła b n ie . 1 tak w k r a j a c h U n ii E u r o p e j skiej j e j u d z i a ł w p o d a t k a c h k o n s u m p c y j n y c h o g ó ł e m w la ta c h 1 9 6 5 - 1 9 8 8 sp a d ł z 4 2 , 6 d o 3 0 , 3 % " . S z c z e g ó ł o w e i n f o r m a c j e d o t y c z ą c e o d s e t k a p o d a t k ó w k o n s u m p c y j n y c h w p r z y c h o d a c h p o d a t k o w y c h w n i e k t ó r y c h k r a j a c h U E i ś r e d n io w c a ł y m r e g i o n i e z a p r e z e n t o w a n o w tab. 4. Jak j u ż w s p o m n i a n o , r o ś n i e z n a c z e n i e p o d a t k u V A T , np. w W i e lk ie j B ry ta n ii, z 6 % , w 1965 r., d o 19% , w r o k u 1995, k o s z te m u d z i a łu s e l e k t y w n y c h p o d a t k ó w k o n s u m p c y j n y c h . T a t e n d e n c ja p o tw ie r d z a się w p o s z c z e g ó l n y c h k r a ja c h c z ł o n k o w s k ic h , jak te ż ś r e d n io dla całej Unii. Z b l i ż o n e d o s ie b ie lic zb y z r o k u 1995, z r e p r e z e n t o w a n y c h k r a j ó w ( w y j ą te k s t a n o w i ą j e d y n i e W ł o c h y ) , ś w i a d c z ą o p o s tę p u ją cej h a r m o n i z a c ji s y s t e m ó w p o d a t k o w y c h w o m a w i a n y m reg io n ie. K o n ie c z n o ś ć te g o p r o c e s u w y n i k a ze z r ó ż n i c o w a n y c h c i ą g le j e s z c z e p r z e p i s ó w p o d a t k o w y c h w r a m a c h U E , k tó r e m o g ą s ta n o w ić z n a c z ą c ą b a r ie rę w p r z e p ł y w i e t o w a r ó w , u s ł u g i k a p i ta ł ó w , a ta k ż e k o o p e r a c ji m i ę d z y firm a m i , d z i a ł a j ą c y m i na jej o b s z a r z e . Istn ie n ie tyc h ró ż n ic m o ż e p r o w a d z i ć d o z j a w is k a tz w . s z k o d liw e j k o n k u r e n c ji, a t a k ż e d o d y s k r y m i n a c j i w s p ó ł o b y w a t e l i in n y c h k r a j ó w W s p ó ln o ty .T a b l i c a 4 U dział po d atk ó w konsum pcyjnych w p rzychodach pod atk o w y ch
w w ybranych krajach Unii E uropejskiej
Kraj O g ó ln e podatk konsum pcyjne Selekty w ne podatki k o n sum pcyjne 1965 1975 1985 1995 1965 1975 1985 1995 Średnia dla UĽ-15 13 15 17 18 23 14 13 12
N iem cy 16 15 16 17 15 9 9 9
Francja 23 23 20 17 14 8 9 9
W łochy 13 14 14 14 25 13 14 14
Wlk. B rytania 6 9 15 19 24 10 9 I 1
Ź r ó d ł o : K. M e s s e r e , 2D11' C entury Taxes a n d Their F uture, „B u lletin o f Fiscal D ocu m en tatio n s" 2000, No. I , (International Bureau o f Fiscal D ocum entation), s. 13 14.
L ite r a tu r a f i n a n s o w a w y r ó ż n i a k r a j e o tzw . p o ł u d n i o w e j i p ó ł n o c n e j m e n t a l n ośc i p o d a t k o w e j . W p ie r w s z e j g r u p i e (np. G re c j a , W ł o c h y , F r a n c j a ) p o d s t a w o w y m ź r ó d ł e m d o c h o d ó w b u d ż e t o w y c h s ą p o d a t k i p o ś r e d n i e . D r u g a g r u p a (np. D a n ia , N i e m c y ) c h a r a k t e r y z u j e się p r z e w a g ą b e z p o ś r e d n i e g o o p o d a t k o w a n i a d o c h o d ó w i m a ją t k u . W Unii E u r o p e j s k i e j p r z y c h o d y p o d a t k o w e s t a n o w i ą ok. 4 0 % d o c h o d u n a r o d o w e g o . W P o l s c e w 2 0 0 0 r. u d z i a ł p r z y c h o d ó w p o d a t k o w y c h w d o c h o d z i e n a r o d o w y m b y ł z b l i ż o n y d o w s k a ź n i k ó w o s i ą g a n y c h p r z e z I r la n d ię , P o r tu g a lię , M is zp an ię, k t ó r e k s z t a ł t u j ą się n a p o z i o m i e z n a c z n i e n i ż s z y m n i ż ś r e d n i a dla U E (por. w y k r e s I ). 60 50 - 40 - 30 20 - 10 0 □ 1045 □ 2 0 0 0
<$■-W y k res 1. U dział p rzychodów p o datkow ych w tw orzeniu d o chodu n aro d o w eg o w k ra ja ch Unii E uropejskiej i Polsce w 1995 i 2000 r.
Ź r ó d I o: K. M c s s e r e , 20'1' C entury Taxes a n d Tlieir F uture, „B u lletin o f Fiscal D ocu m en tatio n s" 2000, No. I, (International B ureau o f Fiscal D ocum entation), s. 27; K. M e s s e r c .
Tax I ’o liey in E urope: A C om parative Survey, „E uropean T ax atio n " 2000, No. 12, s. 536; R evenue S tatistics, O E C D , Paris 2001.
W P o l s c e o b s e r w u j e się p r z e w a g ę p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h n a d b e z p o ś r e d n i m i (por. tab. 5). W 2 0 0 2 r. u d z i a ł p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h w d o c h o d a c h b u d ż e t o w y c h b y ł p o n a d d w u k r o t n i e w y ż s z y a n i ż e li o d s e t e k p o d a t k ó w b e z p o ś r e d n i c h . W z r o s t z n a c z e n i a p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h j e s t z w i ą z a n y ni. in. z e z w i ę k s z e n i e m się lic z b y p o d a t n i k ó w p o d a t k u V A T i r e l a t y w n i e w y s o k i m i s t a w k a m i te g o p o d a t k u 4.
T a b l i c a 5 U dział p o datków p o śred n ich i bezpośrednich w tw orzeniu dochodów budżetu p ań stw a ogółem
(cen y b ieżące) w Polsce w latach 1993 2002 (w % )
W y szczeg ó ln ien ie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 D ochody p o datkow e
w tym:
podatki po śred n ie podatki b ezp o śred n ie
S0,5 38.7 39.7 81,7 42,6 38,3 82.4 43.4 38,6 84,1 46,9 37,0 82,4 46.1 36.1 90.0 50,9 39.1 89,5 59.2 30.3 88,2 58,7 29,5 84,8 58,7 26,1 89,7 62,4 27,3 Ź r ó d 1 o: „R o czn ik i S ta ty sty c zn e", G U S. W arszaw a 1994 -2003.
W g r u p i e p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h n a j w i ę k s z e z n a c z e n i e m a j ą p o d a t e k od t o w a r ó w i u s ł u g ( V A T ) o r a z p o d a t e k a k c y z o w y (p o r. w y k r e s 2). Z n a c z e n i e p o d a t ku od g i e r j e s t n i e w i e l k i e j e g o u d z i a ł w t w o r z e n i u d o c h o d ó w b u d ż e t u p a ń s t w a w r o k u 2 0 0 2 w y n i ó s ł n ie c a ły 1%. □ VAT □ akcyza □ podatek od gier
W ykres 2. Struktura p o datków pośrednich w Polsce w 2002 r. (w % )
Z r ó d I o: opracow anie w łasne na podstawie: „Rocznik Statystyczny” , GU S, W arszaw a 2003.
1
4 A. K o m a r , S ystein v p o d a tk o w e kra jó w W spólnot E u ro p ejskich , PW E, W arszaw a 1989 s. 148-149.
Z a r ó w n o V A T , j a k i a k c y z a n a l e ż ą d o g r u p y p o d a t k ó w b a r d z o w y d a j n y c h ( e f e k t y w n y c h ) , g d y ż z a p e w n i a j ą p a ń s t w u w y s o k i e d o c h o d y b u d ż e t o w e . U d z ia ł ty c h d w ó c h f o r m p o d a t k o w y c h w d o c h o d a c h b u d ż e t u p a ń s t w a s y s t e m a t y c z n i e w z r a s t a . M o ż n a to z a o b s e r w o w a ć a n a l i z u j ą c d a n e z tab. 6. W 2 0 0 2 r. u d z i a ł p o d a t k u V A T w d o c h o d a c h b u d ż e t u w y n o s i ł 4 0 % , z a ś a k c y z y ok. 2 2 % . W y d a j e się j e d n a k , ż e w r a z z w e j ś c i e m P o lsk i d o U nii E u r o p e j s k i e j z n a c z e n i e a k c y z y b ę d z i e m a l e ć d o p o z i o m u ok. 1 2 % ( ś r e d n ia dla U E ). T a b l i c a 6
U dział p o d atk ó w pośred n ich w doch o d ach budżetow ych o gółem w P olsce w latach 1993 -2 0 0 2 (w % ) W yszczególnienie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Podatki pośrednie w tym: 38,7" 4 2 .6 Л 4 3 ,4 ‘' 46,9 46,1 50,9 59,2 58,7 58,7 62,4 V A T П , 2 23.8 24,7 28,1 30,8 33,9 38,8 38,1 37,6 40,0 - akcyza 6,8 14,3 14,5 15,6 14,9 16.6 20,0 20,1 20,6 21,9
" W 1993 r. w g ru p ie p o datków pośred n ich u w zględniono tak że p o d atek obro to w y , którego udział w doch o d ach budżetu w ynió sł 20,5% , h w 1994 r. 0,2% , w 1995 r. 0,1% .
Z r ó d I o: o p raco w an ie w łasn e na podstaw ie: jak do lab. 5.
W k r a j a c h U n ii E u r o p e j s k i e j o b s e r w u j e się n i e c o i n n ą t e n d e n c j ę o m a w i a n e g o z j a w is k a . J a k w y n i k a z p o r ó w n a n i a lat 19 9 5 —1997, z n a c z e n i e p o d a t k ó w p o ś r e d n ic h w t w o r z e n i u d o c h o d ó w n a r o d o w y c h ty c h k r a j ó w b ą d ź m a l e j e b ą d ź s ta b ili z u je się ( p o r. w y k r e s 3). [%] 50 40
W ło c h y S zw ecja H olandia G recja Francja
W ykres 3. U dział podatku VA I w dochodach budżeto w y ch w y b ran y ch krajów Unii E uropejskiej (ceny bieżące)
P o d a tk i p o ś r e d n i e w P o ls c e m a j ą r ó w n i e ż d u ż y u d z i a ł w t w o r z e n i u d o c h o d ó w p o d a t k o w y c h . W 2 0 0 2 r. s t a n o w i ł y o n e p r a w i e 7 0 % d o c h o d ó w b u d ż e t o w y c h z ty tu ł u p o d a t k ó w (p o r. tab. 7), p o d c z a s g d y p o d a t k i b e z p o ś r e d n i e s t a n o w iły z a l e d w i e 3 0 % p r z y c h o d ó w p o d a t k o w y c h .
T a b l i c a 7 U dział po d atk ó w pośred n ich w dochodach podatkow ych w P olsce w latach 1993 -2002
(ceny bieżące) (w %) W yszczeg ó ln ien ie 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Podatki pośrednie 48,0" 5 2 ,1 '’ 52,7“' 55,8 56,0 56,6 66.1 66,6 69,2 69,6 w tym: V A T 13,9 29,1 30,0 33.4 37,4 37,6 43,3 43,3 44,4 44,6 akcyza 8,4 17,5 17,6 18,5 18.1 18,5 22,4 22,8 24,2 24,5 " W 1993 r. w g ru p ie p o datków pośrednich u w zględniono także podatek obro to w y , którego udział w d o ch o d ach budżetu w yniósł 20,5% , h w 1994 r. 0,3% , ‘ w 1995 r. 0,1% .
Z r ó d 1 o: o p raco w an ie w łasne na podstaw ie: ja k do tab. 5.
W k r a ja c h U n ii E u r o p e js k i e j n a j w y ż s z y u d z ia ł p o d a t k u V A T w p r z y c h o d a c h p o d a t k o w y c h m a P o r t u g a l i a , g d z i e V A T s t a n o w i n i e m a l 4 0 % d o c h o d ó w b u d ż e to w y c h z. ty tu ł u p o d a t k ó w . V A T o d g r y w a o g r o m n ą r o lę t a k ż e w Irla n d ii, G re c j i, D anii i w' W i e lk i e j B r y ta n ii, s t a n o w i ą c p o n a d 3 0 % p r z y c h o d ó w p o d a t k o w y c h ty c h k r a j ó w (p o r. w y k r e s 4).
W ykres 4. U dział podatku V A T w dochodach p odatkow ych w w y b ran y ch krajach Unii E uropejskiej (w % )
N a u w a g ę z a s ł u g u j e fakt, iż w P o l s c e r o s n ą c e j lic z b i e p o d a t n i k ó w p o d a t k u V A T t o w a r z y s z y w z r o s t z a l e g ło ś c i z t e g o t y t u ł u 5. G ł ó w n ą p r z y c z y n ą s ą n a r a s t a jące z a l e g ł o ś c i w y m a g a j ą c y c h r e s tr u k tu r y z a c j i g a ł ę z i p r z e m y s ł u , ta k ic h j a k p r z e m y s ł w ę g l o w y , o r a z u c h y l a n ie się od r o z li c z a n ia się na z a s a d a c h o g ó l n y c h p r z e z tzw. p o d a t n i k ó w r y c z a łto w y c h , k tó r y c h o b r o t y p r z e k r o c z y ł y k w o t ę 8 0 tys. zl r o c z n ie , a t a k ż e n i e d o p e ł n i a n i e w o g ó l e o b o w i ą z k u r e j e s t r o w a n i a s ię j a k o p o d a t nic y V A T - u 1’. 5. S Y S T E M Y S P E C J A L N E A V A T W R O L N I C T W I E O m a w i a j ą c z n a c z e n i e V A T - u w g o s p o d a r c e t r u d n o jest p o m i n ą ć k w e s t i ę r ó ż n y c h o d m i a n te g o p o d a t k u , w y n i k a j ą c y c h m. in. z j e g o z a s i ę g u , w y b o r u z a s a dy, m ie js c a o p o d a t k o w a n i a , m e to d y o b lic z a n ia p o d a t k u , o k r e ś le n ia p r o d u k t ó w , p r z e d s i ę b i o r s t w , g a ł ę z i w o l n y c h o d o p o d a t k o w a n i a V A T - e m , t e c h n i k n ie o p o - d a t k o w a n i a , lic z b y s t o s o w a n y c h s t a w e k c z y u s ta le n ia b a z y o p o d a t k o w a n i a . W w i ę k s z o ś c i k r a j ó w m a m y d o c z y n i e n i a /. k o n s u m p c y j n y m t y p e m V A T - u o b e j m u j ą c y m w y ł ą c z n i e d o b r a i u słu g i k o n s u m p c y j n e , p r z e z c o j e s t o n n e u t r a l ny, j e ś li c h o d z i o d e c y z j e d o t y c z ą c e r o z ł o ż e n i a k o n s u m p c j i w c z a s ie . K ra je , w k t ó r y c h w p r o w a d z o n o V A T , p o w s z e c h n i e s t o s u j ą „ z a s a d ę p r z e z n a c z e n i a ”
(destination principle)
w o d n ie s i e n i u d o w y m i a n y z z a g r a n i c ą . Istn ie je p o w s z e c h n e p r z e k o n a n i e , ż e p o ż ą d a n e j e s t o p o d a t k o w a n i e i m p o r t u , p rz y j e d n o c z e s n y m z w o l n i e n i u e k s p o r t u o d p o d a t k ó w . Jeśli c h o d z i o s p o s ó b o b l i c z a n i a w y s o k o ś c i p o d a t k u , n a j c z ę ś c i e j p r a k t y k u j e się m e t o d ę f a k t u r o w ą , z w a n ą te ż m e t o d ą o d e j m o w a n i a p o ś r e d n i e g o , p o l e g a j ą c ą na w y z n a c z a n i u r ó ż n i c y m i ę d z y p o d a t k i e m b r u t t o a p o d a t k a m i z a p ł a c o n y m i w e w c z e ś n i e j s z y c h fa z a c h o b r o tu . K o n i e c z n o ś ć d o k u m e n t o w a n i a o b r o t u f a k tu r a m i z n a k o m i c i e o g r a n i c z a z a s i ę g n i e o p o d a t k o w a n e g o o b r o tu . K l u c z o w e z n a c z e n i e w s y s t e m i e p o d a t k u o d w a r t o ś c i d o d a n e j m a k w e s t ia o k r e ś l e n i a , ja k ie p r o d u k t y c z y p o d m i o t y g o s p o d a r c z e m o g ą lu b p o w i n n y b y ć z w o l n i o n e od p o d a t k u V A T . W p r z y p a d k u p r o d u k t ó w p o d s t a w o w ą p r z y c z y n ą z w o l n i e ń j e s t c h ę ć z m n i e j s z e n i a ( l i k w i d a c j i ) r e g r e s y w n o ś c i V A T - u . D ru g i p o w ó d lo tr u d n o ś c i w u s t a l a n i u w y s o k o ś c i p o d a t k u (np. u słu g i b a n k o w e , u b e z p i e c z e n i o w e ) c z y n i e p r o p o r c j o n a l n i e w y s o k i e k o s z ty a d m i n i s t r a c y j n e z w i ą z a n e z e g z e k w o w a n i e m p o d a t k u w s t o s u n k u d o p o z i o m u w p ł y w ó w p o d a t k o w y c h ( d r o b n y h a n d e l, r z e m i o s ł o c z y s p r z e d a ż ta r g o w i s k o w a ) . K o l e j n ą p r z y c z y n ą s ą5 W edług stanu n a 31 XII 1999 r. zarejestro w an y ch było 1 050 X35 p o d atn ik ó w podatku V A T, u na koniec gru d n ia 2001 r. ju ż 1 259 007, tj. o 20% w ięcej niż w 1999 r. (por. A n a liza
w ykonania b u d żetu p a ń stw a i za to żeń p o lity ki p ie n ię żn ej w 2002 r., „B iu lety n Inform acji P ublicz
nej N ajw yższej Izby K ontroli” , n re w id . 146/2003, W arszaw a 2003).
t / w . d o d a t n i e e f e k t y z e w n ę t r z n e o r a z d o b r a i u s łu g i d a j ą c e k o r z y ś c i c a ł e m u s p o łe c z e ń s t w u (n p . e d u k a c j a c z y o c h r o n a ś r o d o w i s k a ) 7. Jeśli id z ie o z w o l n i e n i a p o d m i o t o w e , to u w a ż a się, ż e p o w i n n y b y ć o g r a n i c z o n e t y lk o d o s z c z e g ó l n i e is t o tn y c h p r z y p a d k ó w , np. p r z e d s i ę b i o r s t w z a t r u d n ia ją c y c h i n w a l i d ó w . W P o l s c e p o d a t e k V A T w p o c z ą t k o w y m o k r e s i e j e g o w p r o w a d z e n i a n ie o b e j m o w a ł p r o d u k t ó w p o c h o d z ą c y c h z g o s p o d a r k i r o ln e j , h o d o w l a n e j , o g r o d n i cz ej, le śn ej i r y b a c k i e j , n is k o p r z e t w o r z o n e j ż y w n o ś c i i w i e l u u s ł u g z w i ą z a n y c h z r o l n i c t w e m . P r z y c z y n ą le g o b y ła o b a w a z a r ó w n o p r z e d w z r o s t e m c e n ż y w n o ści, w y w o ł a n y m n a l i c z a n i e m te g o p o d a t k u , j a k i p r z e d e w e n t u a l n y m i t r u d n o ś c ia m i p o t e n c j a l n y c h p o d a t n i k ó w ( r o l n i k ó w c z y a g r o p r z e d s i ę b i o r c ó w ) w p r o w a d z e n iu e w i d e n c j i i r a c h u n k o w o ś c i , n ie z b ę d n e j d o p r a w i d ł o w e g o r o z l i c z a n i a te g o p o d a t k u “. Z z a g a d n i e n i e m z w o l n i e ń od p o d a t k u V A T w i ą ż e się s p o s ó b „ n i e o p o d a t k o - w a n i a ” t y m r o d z a j e m p o d a t k u . M o ż n a tu w y r ó ż n i ć d w i e c a ł k o w i c i e o d m i e n n e c o d o f o r m y i k o n s e k w e n c j i te c h n ik i . P ie r w s z a m e t o d a p o l e g a na t y m , ż e p r o d u k c j a o k r e ś l o n y c h d ó b r c z y ś w i a d c z e n i e d a n y c h u s ł u g n ie s ą o b j ę t e p o d a t k i e m i p r z e d s i ę b i o r s t w u n ie p r z y s ł u g u j e z w r o t p o d a t k u z a p ł a c o n e g o w p o p r z e d n i c h fa z a c h p r o d u k c ji . J e s t to m o ż l i w e w p r z y p a d k u t o w a r ó w i u s łu g , n a k tó r e nie w y s t a w i a się f a k tu r y V A T - o w s k i e j . N i e b e z p i e c z e ń s t w o ta k i e g o r o z w i ą z a n i a p o le g a na ty m , ż e p r o w a d z i o n o d o k u m u l o w a n i a o b c i ą ż e ń p o d a t k o w y c h , j e ś l i d o b r a i u słu g i z w o l n i o n e o d p o d a t k u w y k o r z y s t y w a n e s ą w d a l s z y c h e t a p a c h o b r o tu . Z a l e t ą ta k i e g o s y s t e m u j e s t b r a k b iu r o k ra c j i, k o n i e c z n o ś c i p r o w a d z e n i a e w id e n c j i, r a c h u n k o w o ś c i itp., p r z e z c o o b n iż a się k o s z ty a d m i n i s t r a c y j n e V A T - u . A l t e r n a t y w n ą m e t o d ą n i e o p o d a t k o w a n i a j e s t z e r o w a s t a w k a p o d a t k u . P o d m i o t y g o s p o d a r c z e o b c i ą ż o n e s t a w k ą z e r o w ą nie t y lk o nie p ł a c ą p o d a t k u , a le m a j ą p e ł n e p r a w o d o z w r o t u p o d a t k ó w z a p ł a c o n y c h w p o p r z e d n i c h f a z a c h p r o d u k c j i (n p. e k s p o r t) . W U E s t a w k ę t a k ą s t o s u j ą W i e l k a B r y t a n i a i I r l a n d i a w o d n i e s i e niu do p ł o d ó w r o l n y c h . Z p u n k t u w i d z e n i a e f e k t y w n o ś c i i o s i ą g n i ę c i a o k r e ś l o n y c h c e l ó w r e d y s t r y b u c y j n y c h s ta w k a z e r o w a j e s t k o r z y s t n i e j s z a o d z w o l n i e n i a , w y m a g a j e d n a k p r o w a d z e n i a r a c h u n k o w o ś c i p o d a t k o w e j n a w e t w m a ł y c h p r z e d s i ę b i o r s t w a c h i g o s p o d a r s t w a c h ro ln y c h o r a z p o d n o s i k o s z t y a d m i n i s t r o w a n i a te g o p o d a t k u . W o d n i e s i e n i u d o d u ż e j lic z b y d r o b n y c h p r o d u c e n t ó w n a j c z ę ś c i e j z a l e c a się w p r o w a d z e n i e tz w . s y s t e m ó w s p e c j a l n y c h . VI D y r e k t y w a U nii E u ro p e js k i e j p r o p o n u j e tr z y s y s t e m y s p e c j a l n e dla: m a ł y c h p r z e d s i ę b i o r s t w , r o l n i k ó w o r a z
1 Por. .1. N c n c m a n , R ed ystryb u cyjn e ko n sekw en cje w p ro w a d zen ia V A T w P olsce, U niw er sytet Ł ódzki, Ł ódź 1997, p raca dok to rsk a, s. 71.
Por. L. G o r a j , S. M a ń k o, R. S a s s , Z. W y r z y k o w s к a, R a ch u n ko w o ść rolnicza, D i- fin, W arszaw a 2004, s. 207.
b i u r p o d r ó ż y 4. W y m i e n i o n e s f e r y d z i a ła ln o ś c i, z u w a g i n a ich s p e c y f i k ę , r z ą d z ą się o d m i e n n y m i , n iż p o z o s t a ł e p o d m i o t y g o s p o d a r c z e , r e g u ł a m i w z a k r e s i e V A T - u . S y s t e m s p e c j a l n y d la m a ł y c h f ir m z e z w a l a p a ń s t w o m c z ł o n k o w s k i m na s t o s o w a n i e u p r o s z c z o n y c h p r o c e d u r w c e lu e g z e k w o w a n i a p o d a t k u , a l e z a s t r z e g a p r z y ty m , ż e p o d a t e k n ie m o ż e b y ć o b n i ż o n y w s t o s u n k u d o in n y c h p o d m i o t ó w . S y s t e m s p e c j a l n y d la b i u r p o d r ó ż y j e s t z g o d n y z z a s a d ą p r z e z n a c z e n i a . D z ię k i t a k i e m u r o z w i ą z a n i u b iu r o p o d r ó ż y , d z i a ła ją c w s w o i m im i e n iu , m o ż e k o r z y s t a ć z d o s t a w i u s łu g in n y c h p o d m i o t ó w , p o d l e g a j ą c y c h o p o d a t k o w a n i u w c z a s i e o r g a n i z o w a n i a p o d r ó ż y , b e z n i e b e z p i e c z e ń s t w a p o d w ó j n e g o o p o d a t k o w a n ia . P r z e p i s y VI D y r e k t y w y p r z e w i d u j ą b o w i e m , ż e k w o t ą p o d l e g a j ą c ą o p o d a t k o w a n i u j e s t w p r z y p a d k u b i u r p o d r ó ż y m a r ż a , tj. r ó ż n i c a m i ę d z y z a p ł a t ą p o d r ó ż u j ą c e g o a k o s z t a m i d o s t a w d o k o n a n y c h p r z e z i n n e p o d m i o t y , b ę d ą c e p ła t n i k a m i V A T - u , d la b e z p o ś r e d n i e g o u ż y t k u p o d r ó ż u j ą c e g o . N a j w i ę c e j d y s k u s j i , z a r ó w n o w U nii E u r o p e js k i e j, j a k i p o z a nią , w y w o ł u j e p r o b l e m a t y k a s t o s o w a n i a V A T - u w r o ln ic tw ie . S p e c y f i k a s e k t o r a r o l n i c z e g o p o w o d u j e , ż e z j e d n e j s t r o n y w y s t ę p u j ą o k r e ś l o n e t r u d n o ś c i z w ł ą c z e n i e m go w s y s t e m V A T - o w s k i , z d r u g ie j z a ś - t e n d e n c j a d o p o p r a w y e f e k t y w n o ś c i te g o s y s t e m u p o p r z e z p o s z e r z a n i e b a z y p o d a t k o w e j , o g r a n i c z a n i e s ię d o m a łe j lic z b y s t a w e k i j a k n a j w i ę k s z e j p r o s t o t y f u n k c j o n o w a n i a te g o s y s t e m u . W w ie l u k r a j a c h r o z w i j a j ą c y c h się p r o d u c e n c i ro ln i f u n k c j o n u j ą p o z a fo r m a l n y m s y s t e m e m V A T - o w s k i m , a n a w e t ci, k tó r z y o b ję c i s ą ty m p o d a t k i e m ( n a jw ię k s i p r o d u c e n c i ) , nie z a w s z e d o s t a t e c z n i e d o k u m e n t u j ą r o z m i a r y s w o i c h r o c z n y c h o b r o t ó w . Z n a c z n e o d le g ło ś c i p o m i ę d z y p r o d u c e n t a m i a u r z ę d e m s k a r b o w y m m o g ą u t r u d n i a ć ich m o n i t o r o w a n i e . R ó w n i e ż w k r a j a c h r o z w i n i ę t y c h r o l n i c t w o t r a k t o w a n e j e s t w s p o s ó b s z c z e g ó ln y . C o w ię c e j , o b s e r w u j e się tutaj n i ż s z y w z r o s t d o c h o d ó w p o d a t k o w y c h , z w i ą z a n y c h z o b o w i ą z y w a n i e m V A T - u , a n iż e li w k r a j a c h , w k t ó r y c h r o l n i c t w o o d g r y w a z n a c z n ą ro lę w t w o r z e n i u p r o d u k t u k r a j o w e g o . W y d a w a ć b y się m o g ło, ż e w y s o k i e m u u d z i a ł o w i r o l n i c t w a w t w o r z e n i u P K B t o w a r z y s z y n isk i p o z i o m r o z w o j u a d m i n i s t r a c j i , w ty m p o d a t k o w e j . J e d n a k t e n d e n c j e o p i s a n e p o w y ż e j u t r z y m u j ą się r ó w n i e ż w p r z y p a d k u w y r a ź n e g o w y ł ą c z e n i a r o l n i c t w a p o z a s y s t e m V A T - o w s k i . N i e z a l e ż n i e o d p o w o d ó w , w y d a j e się n o r m ą , ż e w a r to ść d o d a n a r o l n i c t w a j e s t ł a g o d n i e o p o d a t k o w a n a . O b j ę c i e r o l n i c t w a s z c z e g ó l n y m i w a r u n k a m i w z a k r e s i e V A T - u p o d y k t o w a ne jest n a s t ę p u j ą c y m i p r z e s ł a n k a m i : k o s z t y p o b o r u i a d m in is t r a c ji te g o p o d a t k u w r o l n i c t w i e s ą r e l a t y w n i e w y so k ie . P o z a w s p o m n i a n y m i w c z e ś n i e j t r u d n o ś c i a m i z w i ą z a n y m i z p o m i a r e m i m o n i t o r i n g i e m r o z p r o s z o n y c h w p r z e s tr z e n i d r o b n y c h g o s p o d a r s t w r o ln y c h ,
Por. B. B r z e z i ii s k i, J. G o ł u c h o w s k i, C. K o s i k o w s k i , H a rm o n iza cja p ra w u
s y tu a c j ę k o m p l i k u j e s e z o n o w o ś ć p r o d u k c ji r o ln e j o r a z r o z b i e ż n o ś ć w c z a s i e p o m i ę d z y n a k ł a d a m i a w y n i k a m i p r o d u k c ji ; - r e g r e s y w n o ś ć p o d a t k u V A T . P o d a te k n a k ł a d a n y n a ż y w n o ś ć o b c i ą ż a k o n s u m e n t a w f o r m i e o b n i ż e n i a d o c h o d ó w r e a l n y c h . R e g r e s y w n o ś ć t e g o p o d a t k u m o ż n a o s ł a b i ć - p r z y n ie n a r u s z a n i u d o c h o d ó w r o l n i k ó w - w y ł ą c z a j ą c p r o d u k t y r o ln e s p o d s y s t e m u V A T - o w s k i e g o 10. O ile p i e r w s z y z ty c h c z y n n i k ó w j e s t b e z d y s k u s y j n y , to w p r z y p a d k u d r u g ie g o m o ż n a z a u w a ż y ć , ż e p o d o b n e p r o b l e m y m o g ą d o t y k a ć m a ł y c h p r z e d s i ę b i o r c ó w . P o j a w i a się z a t e m p y t a n i e , d l a c z e g o r o l n i c y s t a w i a n i s ą w u p r z y w i l e j o w a n e j p o z y c ji. W y n i k a to z ró ż n e j roli, j a k ą o d g r y w a j ą te d w i e g r u p y p o d m i o tó w w o b r o c i e t o w a r o w y m . O ile w p r z y p a d k u r o l n i k ó w o d b i o r c a m i s ą g ł ó w n i e p r o d u c e n c i , h u r t o w n i c y i in n e p o d m i o t y , p o d l e g a j ą c e o p o d a t k o w a n i u , z w o l n i e nie p o d m i o t o w e w o d n i e s i e n i u d o m a ł y c h p r z e d s i ę b i o r s t w , p r o d u k u j ą c y c h na o g ó ł w y r o b y i u s łu g i k i e r o w a n e g ł ó w n i e do k o n s u m p c j i , p o w o d o w a ł o b y k u m u lację p o d a t k u " . Z kolei a r g u m e n t r e d y s tr y b u c ji d o c h o d ó w - r o z w a ż a n y o d s t r o n y k o n s u m p cji - jest p o p r a w n y t y lk o w o d n ie s i e n i u d o p o d s t a w o w y c h a r t y k u ł ó w ż y w n o ś c i o w y c h . J a k w y k a z u j ą b a d a n i a e m p i r y c z n e , e f e k t r e d y s t r y b u c j i d o c h o d ó w o s i ą g n i ę t y d z i ę k i tej f o r m i e p o ś r e d n i e g o o p o d a t k o w a n i a r o l n i c t w a j e s t z n i k o m y . O d s t r o n y p r o d u k c j i , b r a k w ł a ś c i w i e f u n k c j o n u j ą c e g o p o d a t k u d o c h o d o w e g o n a w e t w o d n i e s i e n i u d o d u ż y c h i d o b r z e p r o s p e r u j ą c y c h g o s p o d a r s t w r o l n y c h - s k ła n ia d o n a k ł a d a n i a na r o l n i k ó w o b c i ą ż e ń f i s k a l n y c h w p o s ta c i p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h ( o c z y w i ś c i e w r o z s ą d n y m z a k r e s ie ). R e a s u m u j ą c , w ię c e j j e s t a r g u m e n t ó w p r z e m a w i a j ą c y c h za o b j ę c i e m p r o d u k tó w r o l n y c h s y s t e m e m V A T - o w s k i m : a l b o p o p r z e z n a ł o ż e n i e na n ie s ta w k i s ta n d a r d o w e j V A T - u a l b o te ż p o p r z e z c a ł k o w i t e w y ł ą c z e n i e s p o d te g o p o d a t k u , p r z y j e d n o c z e s n y m z a p e w n i e n i u r e f u n d a c ji V A T - u , z a p ł a c o n e g o p r z y n a b y w a niu ś r o d k ó w p r o d u k c j i . W d ł u ż s z y m o k r e s i e c z a s u d ą ż y ć się p o w i n n o d o tr a k t o w a n i a p r o d u k t ó w r o ln y c h n a r ó w n i z in n y m i d o b r a m i , p r z y o d p o w i e d n i m d o s t o s o w a n i u w y s o k o ś c i p r o g ó w . J e d n a k w o k r e s i e p r z e j ś c i o w y m r e l a t y w n i e w y s o k i e k o s z t y a d m i n i s t r a c j i i p o b o r u te g o p o d a t k u m o g ą o s ł a b i ć k o r z y ś c i w y n i k a j ą c e z ta k i e g o p o d e j ś c i a . K o m p r o m i s e m j e s t z a t e m s y s t e m s p e c j a l n y V A T - u s t o s o w a n y w k r a j a c h c z ł o n k o w s k i c h Unii E u r o p e j s k i e j , g d z i e i s t n ie j e m o ż l i w o ś ć w y b o r u f o r m o p o d a t k o w a n i a : o g ó l n y lub r y c z a ł t o w y , lu b p o z o s t a w a n i e p o z a s y s t e m e m V A T - o w s k i m . S t o s o w a n a z r e d u k o w a n a s t a w k a V A T - u p o z w a l a r o l n ik o m na o d z y s k a n i e c h o ć c z ę ś c i p o d a t k u p ł a c o n e g o w ś r o d k a c h p r o d u k c ji . W s k r a j n y c h p r z y p a d k a c h m o ż e b y ć b o d ź c e m d o z m i a n y p r o fil u p r o d u k c j i na m n ie j k a p i t a ł o c h ł o n n y .
1,1 L. E b r i 1 1 i in.. The M o d e m VAT..., s. 102.
" Por. P raw o p o d a tko w e. O pra co w a n ie analityczne, A. D ębiec (red.), U rząd K om itetu Inte gracji E uropejskiej, W arszaw a 1998, s. 62.
6. U W A G I K O Ń C O W E
R o ś n i e z n a c z e n i e p o d a t k ó w p o ś r e d n i c h w ś w ie c ie . K r a j e s t o s u j ą c e V A T c h a r a k t e r y z u j ą się w y ż s z y m p o z i o m e m r o z w o j u a n iż e li te, k t ó r e te g o p o d a t k u nie w p r o w a d z i ł y . W p ł y w y p o d a t k o w e z ty tu ł u V A T - u s t a n o w i ą p o d s t a w o w e ź r ó d ł o d o c h o d ó w b u d ż e t o w y c h p a ń s t w a , p r z y , n a o g ó l, r o s n ą c y m ich u d z i a l e w p r o d u k c i e k r a j o w y m . D o ś w i a d c z e n i a w ie l u k r a j ó w w s k a z u j ą , ż e d o b r y p o d a tek o d w a r t o ś c i d o d a n e j p o w i n i e n c e c h o w a ć się s z e r o k ą b a z ą p o d a t k o w ą , m a ł ą l ic z b ą s t a w e k i j a k n a j w i ę k s z ą p r o s t o t ą f u n k c j o n o w a n i a . W z a s a d z i e n ie m a p r z e c i w w s k a z a ń c o d o o b j ę c i a r o l n i c t w a p o d a t k i e m V A T . W r ę c z p r z e c i w n i e , w i ę c e j j e s t a r g u m e n t ó w z a w p r o w a d z e n i e m tej f o r m y o p o d a t k o w a n i a . J e d n a k o b s e r w o w a n e t r u d n o ś c i z p o b o r e m i m o n i t o r i n g i e m o b o w i ą z k u p o d a t k o w e g o r o l n i k ó w c z y d z i a ł a n i a o c h a r a k t e r z e p o l i t y c z n y m p o w o d u j ą , ż e w w ie lu k r a j a c h r o l n i c t w o t r a k t o w a n e j e s t w t y m w z g l ę d z i e w s p o s ó b s p e c ja ln y . T w o r z o n e s ą w a r u n k i d o r o z w o j u d o b r z e o p r a c o w a n y c h s tr a te g ii le g o se k to ra . W s k a z u j e się tutaj g ł ó w n i e na o p o d a t k o w a n i e p r o d u k c j i r o ln e j p r z y z a s t o s o w a n i u w y s o k i e g o p r o g u , p o z w a l a j ą c e g o o b j ą ć s y s t e m e m V A T - o w s k i m d u ż e g o s p o d a r s t w a . M a ł e g o s p o d a r s t w a , k tó r e m o g ł y b y p o n i e ś ć z te g o ty tu łu stra ty , p o w i n n y m i e ć m o ż l i w o ś ć d o b r o w o l n e g o w ł ą c z e n i a s ię w s y s t e m . J a k w y n i k a z s z e r e g u b a d a ń , w y s t ę p u j e t e n d e n c j a d o o g r a n i c z a n i a z w o l n i e ń i w y ł ą c z e ń p r o d u k c j i r o ln e j o d p o d a t k u o d w a r to ś c i d o d a n e j . Z d r u g i e j s t r o n y w ie l e k r a jó w , w ty m r o z w i n i ę t y c h , s t o s u j e s y s t e m y s p e c j a l n e w r o l n i c t w i e . A j e d n a k d o ś w i a d c z e n i a ta k i c h k r a j ó w j a k N o w a Z e l a n d i a i D a n ia , g d z i e o b o w i ą z u j e o g ó l n y s y s t e m V A T - o w s k i w r o ln ic tw ie , w s k a z u j ą , że s p e c j a l n e t r a k t o w a n i e r o ln ic tw a w t y m w z g l ę d z i e n ie j e s t n ie u n ik n io n e . W a c ła w a S ta r z y ń s k a V A L U E A D D E D T A X A ND ITS S I G N I F I C AN C E I O R E C O N O M Y
G o o d s and s e r v ic e s tax is w id e ly a p p lie d in m a n y c o u n tr ie s c o n s id e r in g its d e p e n d a b ility and sta b ility o f tax rec e ip ts . T h e rapid g r o w th o f th e n u m b e r o f c o u n tr ie s intro d u c in g V A T w a s u n d o u b te d ly o n e o f the m o st c o n v in c in g e x a m p le o f th e stro n g d e v e l o p m e n t o f th is p h e n o m e n o n w ith in th e last tw o d e c a d e s o f th e tw e n tieth c en tu ry . O w in g to its s p c c if ic ity , s o m e e n titie s i.e ., a m o n g o th er s, sm a ll e n te rp rise s, travel a g e n c ie s and farm ers, c o m e w ith in s o m e sp ec ia l V A T r eg u la tio n s. S u ch r e g u la tio n s fu n ctio n in m an y c o u n tr ie s a s w e ll as in P olan d.
In P o la n d V A T w a s in tro d u ced in th e y ea r 1 9 9 3 , h o w e v e r , th e a g ricu ltu re w a s su b je c te d to it m u ch later, that is o n the 4 '1’ o f S e p te m b e r, 2 0 0 0 . In trod u ced c h a n g e s can
c a u s e b oth a d v a n ta g e s and threats. T h e a ttem p t at the e s tim a tio n o f th em is o n e o f the m ain aim o f th is pap er. A t the sa m e lim e , the p ap er s h o w s th e ro le and th e s ig n ific a n c e o f V A T in e c o n o m y w ith th e particu lar c o n sid e r a tio n for th e a g r ic u ltu r e in d ifferen t c o u n tr ies.
