A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 6, 1981
W alentyna Kwiatkowska'.
PRÓBA KLASYFIKACJI KOMPENSATY PODWYŻEK CEN DETALICZNYCH
%
O pracow anie podejm uje problem atykę związaną z określeniem poję-cia kom pensaty podwyżek cen detalicznych oraz próbę klasyfikacji kom pensaty z punktu widzenia różnych kryteriów podziału. Poznanie zjawiska kom pensaty podwyżek cen detalicznych posiada znaczenie teoriopoznaw cze i stanow i przesłankę dla właściwego w ykorzystyw a-nia tego zjawiska w praktyce gospodarczej. W literaturze ekonom icznej odczuwa się brak całościowych opracow ań teoretycznych w zakresie tej problem atyki. Uściślenie pojęcia kom pensaty podwyżek cen detali-cznych, jak też w yodrębnienie jej poszczególnych rodzajów, pozwoli również określić możliwe rozwiązanie w dziedzinie polityki gospodar-czej w przypadku podwyżek cen detalicznych1.
POJĘCIE K O M PE N SA T Y PODW YŻEK CEN DETA LICZNYC H 2
Pod pojęciem kom pensaty podw yżek cen detalicznych będziemy ro-zumieli proces m ający na celu złagodzenie lub usunięcie strat ponoszo-nych przez ludność z tytu łu dokonaponoszo-nych podw yżek cen detaliczponoszo-nych. Chcąc zastosować zabieg kom pensacyjny, trzeba odpowiedzieć na za-sadnicze pytania: ,,komu, za co, w jaki sposób kompensować?", czyli określić podmiot i przedmiot kom pensaty, oraz jej rodzaj.
Podmiot kom pensaty podw yżek cen detalicznych należy rozpatrzyć w dwóch aspektach:
Dr, a d iu n k t w Z a k ła d zie E kon om ii P o lity c zn ej S o cja lizm u I In sty tu tu E kon om ii P o lity c zn ej UŁ.
1 N ie w c h o d z im y tu w p r z y c z y n y p o d n o sz e n ia cen d e ta lic z n y c h i ich u z a sa d n ien ie . 2 W te o rii ek o n o m ii b u rż u a zy jn ej i m a r k sisto w sk ie j m ożna sp o tk a ć s ię z w ie lo m a z a sto so w a n ia m i p o ję c ia k o m p en sa ty . W o p r a co w a n iu tym r o zw a ża n ia d o ty c z y ć będą je d y n ie k o m p e n sa ty w „w ęższym '' zn a c ze n iu , z w ią z a n e j z p o d w y ż k ą c e n d e ta lic zn y ch .
1) z punktu w idzenia nadaw cy, a więc podm iotu udzielającego kom-pensatę,
2) z punktu w idzenia odbiorcy, a więc podmiotu otrzym ującego kom-pensatę.
Podmiotem udzielającym kom pensatę może być np. centralny organ gospodarczy u stalający oeny, producenci, przedsiębiorstw a spółdzielcze, drobnotow arow e itp. A dresatem kom pensaty jest grupa konsumentów. Konsument, dysponując określonym dochodem, zakupuje na rynku róż-nego rodzaju dobra i usługi po cenach detalicznych. Stąd podwyżki tych cen nie są popularne w społeczeństw ie. W ynika to z roli cen detalicz-nych w podziale dochodu narodow ego i kształtow aniu kosztów utrzym ania ludności. Bezpośredni konsum enci są zainteresow ani poziomem i re -lacjami cen detalicznych, ponieważ decydują one o wysokości i relac-jach realnych dochodów,- tym samym ok reślają m iędzy innymi poziom stopy życiowej ludności. Podwyżka cen detalicznych, określonych dóbr i usług, przy założeniu danych dochodów nom inalnych, oznacza obniże-nie ich realnej w ysokości. Spadek realnych dochodów ludności oznacza określone straty d la tej ludności. S traty w ynikłe z obniżki dochodów realnych są w ięc przedm iotem kom pensaty w przypadku uznania, że należy je kompensować.
N ajbardziej odczuw alne są zwyżki cen pod-stawowych artykułów konsum pcyjnych i usług, szczególnie dla rodzin o niskich dochodach. W ynika to z faktu, że przy niższym poziomie płac realnych, w ogólnych w ydatkach w iększy jest udział w ydatków n a dobra podstaw ow e, a mniejszy na dobra w yższego rzędu. Kom pensata stosowana przy pod-wyżkach cen podstaw ow ych dóbr i usług w yraża więc interesy grup ludności o najniższych dochodach. O brona najniższych dochodów ludno-ści jest podstaw ow ym zadaniem kom pensaty. Można zatem stwierdzić, że stosow anie kom pensaty w przypadku zwyżek cen detalicznych pod-staw ow ych dóbr i usług pow inno stać się regułą w gospodarce socjali-stycznej.
Z drugiej strony należy zaznaczyć, że nie każda zwyżka cen detalicz-nych wymaga kom pensaty. Uważam za słuszne nie stosow anie kom pen-saty w przypadku zwyżek cen artykułów , których nadm ierna konsum p-cja jest społecznie szkodliwa, np. alkoholu, tutoniu. Ponadto zwyżki cen dóbr tzw. wyższego rzędu nie w każdym przypadku musza być kom penso-wane. Zabieg kom pensacyjny powinien być uw arunkow any m ożliw ościa-mi ekonom icznym i gospodarki i zajmowanym przez dane dobro ościa-miejscem w hierarchii dóbr wyższego rzędu. Podobnie w zrost średniej ceny okre-ślonego tow aru nie musi w ym agać stosowania kom pensaty3. Średnie
3 Ś red n ia cen a m o że u le g a ć z m ia n ie p rzy a b so lu tn e j sta b iliza c ji c e n na k o n k r etn e w y r o b y , patrz: W . D u d z i ń s k i , P o l i t y k a s p o ł e c z n a a c e n y , „ Z y cie G osp od arcze" 1968, nr 43,- P. K a r p i u k , A k t u a l n e p r o b l e m y p o l i t y k i cen, W a rsz a w a 1971, s. 218— 219.
ceny mogą w zrastać chociażby poprzez zmianę udziału w sprzedaży określonych gatunków tow aru (np. wprowadzenie do sprzedaży tow a-rów o w yższej jakości, nowych artykułów itp.). Istota problem u polega na tym, żeby konsum ent miał możliwość w yboru takiego tow aru z d anej grupy tow arow ej, który będzie mu odpow iadał pod względem ja -kości i ceny. Chodzi więc o to, co podkreśla P. K arpiuk,-aby nabyw ca mógł ,,kupić bez żadnych trudności zarówno tow ar w ysokiej jakości, lecz droższy, jak i towar gorszy, ale tańszy”4.
W celu złagodzenia (zneutralizowania) łub usunięcia strat w ynika-jących ze zwyżek cen detalicznych polityka gospodarcza stosuje różne formy kom pensaty (np. cenowe, poza cenowe), mające własne przesłan-ki i możliwości stosowania. Każda z tych form spełnia określone funk-cje i zadania. Ich zastosow anie zależy od konkretnych w arunków i moż-liwości społeczno-ekonomicznych gospodarki3.
Podsumowując powyższe rozważania można stw ierdzić, że:
1) kom pensata jest ważnym narzędziem polityki gospodarczej w yko-rzystyw anym w mechanizmie zwyżek cen detalicznych, zwłaszcza tow a-rów o podstaw ow ym znaczeniu dla ludności,
2) stosowanie kom pensaty wymaga określenia jej podmiotu i przed-miotu,
3) zabiegi kom pensacyjne w iążą się z zastosowaniem różnych form kom pensaty,
4) głównym celem kom pensaty jest obrona najniższych dochodów realnych ludności,
5) w gospodarce socjalistycznej kom pensata zajm uje ważne miejsce w mechanizmie funkcjonow ania gospodarki, zwłaszcza w procesie po-działu i w ym iany dóbr. Utrzymanie, a naw et podniesienie poziomu do-chodów realnych dzięki zastosow aniu kom pensaty umożliwia konsu-mentom udział w podzielonej części dochodu narodow ego w niezmie-nionych a naw et w zwiększonych rozmiarach. Uzależnione jest to od wysokości kom pensaty w stosunku do wysokości strat.
Z A SA D Y I KRYTERIA PRZYJĘTE PRZY KLASYFIKACJI K O M PEN SA TY PODW YŻEK C EN DETALICZNYC H
Przeprow adzenie klasyfikacji kom pensaty wg różnych kryteriów po-działu ma duże znaczenie teoriopoznawcze i praktyczne. Pozwala poz-nać specyficzne właściwości tego procesu, jak też ustalić zakres jego stosowania. W yodrębnienie poszczególnych rodzajów kom pensaty o k re-śla możliwość stosow ania różnych typów rozwiązań w przypadku
zaist-4 Ib id e m , s. 219.
m ałych zw yżek cen detalicznych. Jest to szczególnie ważne dla p rakty -ki społeczno-gospodarczej, która dzię-ki inform acjom dostarczanym przez teorię ekonom iczną może w sposób bardziej w szechstronny w yko-rzystyw ać kom pensatę jako narzędzie polityki gospodarczej do osiąga-nia postaw ionych zadań i celów.
Istnieją różne możliwości klasyfikacji przedm iotu badań. Można mó-wić o klasyfikacji wielo-i jednoprzekrojow ej8. W pierw szym przypadku badany przedm iot rozpatrujem y w różnych przekrojach, tzn. stosujem y kilka kryteriów podziału równolegle. W ram ach każdego z tych k ry te-riów, uznanych za w yjściow e, dokonuje się dalszego podziału na pod-staw ie dodatkow ych kryteriów . Jednoprzekrojow a klasyfikacja przyj-muje jedno kryterium podziału przedm iotu badań. Obie m etody klasyfi-kacji m ają sw oje w ady i zalety. Jednoprzekrojow a klasyfikacja nie uw zględnia w szystkich możliwości w ykorzystyw ania danego przedmio-tu badań, zawęża zakres jego stosowania, a tym samym nie w yczerpuje bogactw a celów różnych rozwiązań. Zw raca na to uw agę L. M iastkow- ski któ ry stw ierdza, że w tym przypadku: ,,cierpi gnoseologiczny sens klasyfikacji, istn ieje niebezpieczeństw o ignorow ania niektórych, często istotnych stron badanego zjaw iska"7. Mimo to klasyfikacja jednoprze-krojow a w pew ien sposób porządkuje badany przedmiot, a więc nie można powiedzieć, że jej stosow anie jest niecelowe.
W przeciw ieństw ie do klasyfikacji jednoprzekrojow ej, klasyfikacja w ieloprzekrojow a jest w stanie pokazać różne strony badanego przed-miotu, różnorodne cele poszczególnych form rozwiązań i ich specyficzne cechy. N ależy się jednak w ystrzegać zbytniej rozbudowy k ry te -riów podziału, gdyż może spowodować to zacieranie się różnic między poszczególnymi rodzajami rozwiązań, lub też w yodrębnienie takich ty
-pów, między którym i nie w ystępują żadne różnice.
Przy klasyfikacji kom pensaty podw yżek cen detalicznych przyjm uję zasadę określonej koncepcji klasyfikacji. Analizę różnych rodzajów kom pensaty przeprow adzę posługując się wielo przekrojow ą kolejną koncepcją klasyfikacji. Zgodnie z nią w yodrębniam pięć kolejnych k ry -teriów w yjściow ych klasyfikacji:
1) wg m etod kom pensaty,
2) wg grup dochodowych ludności,
3) z punktu widzenia stopnia kom pensaty, 4) z punktu widzenia czasu,
5) z punktu w idzenia m echanizmu działania.
6 Patrz: L. M i a s t k o w s k i , R ó ż n i c o w a n i e c e n w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j , W a r sz a w a 1966, s. 72— 85.
W ramach niektórych kryteriów w yjściow ych przyjm uję ponadto kryteria dodatkowe, które wskazują na bardziej szczegółowe formy kom-pensaty. W ten sposób można otrzym ać jednorodne rodzaje kom pensaty z podkreśleniem ich cech specyficznych, zadań i zasad stosowania.
RODZA JE K O M PE N SA T Y PODW YŻEK C EN D ÉTALICZNYCH Z PUNKTU W ID Z E N IA M ETOD K O M PEN SA TY
Przeprow adzając klasyfikację kom pensaty podwyżek cen detalicz-nych z punktu widzenia m etod w yróżniam y:
1) kom pensatę cenową, 2) kom pensatę pozaoenową.
Kom pensata cenowa ma miejsce wówczas, gdy przy podwyżce cen detalicznych na dane tow ary przeprow adza się jednocześnie obniżkę cen detalicznych innych tow arów . Nie każdą jednak obniżkę cen doko-naną rów nolegle ze zwyżką cen można uznać za zabieg kom pensacyjny. Jako zasadę kom pensaty cenow ej należy przyjąć tutaj obniżkę cen grupy substytutów bliskich albo artykułów tego samego rzędu w sto-sunku do podrożałych dóbr. Za przykład może posłużyć zwyżka cen masła skom pensow ana obniżką cen smalcu i m argaryny, traktow anych jako substytuty w grupie tłuszczów, czy też zwyżka cen mięsa, przy której obniżono ceny cukru, smalcu i m argaryny8. Może jednak zda-rzyć się, że te zabiegi kom pensacyjne nie będą odczuwane przez n ie-które grupy rodzin. N astąpi to w tedy, gdy w rodzinach tych nie uleg-nie zmiauleg-nie poziom konsumpcji artykułów , których ceny wzrosły. Na przykład wzrost ceny masła i jednoczesna obniżka cen smalcu, m arga-ryny i innych tłuszczów nie musi w niektórych rodzinach prowadzić do spadku spożycia masła. W przypadku tych grup konsum entów zmia-ny cen będą więc odczuw alne jako jednostronne podwyżki.
Trudno mówić o zabiegu kom pensacyjnym w przypadku, gdy zmia-ny cen dotyczą artykułów nie należących do grupy substytutów i nie będących artykułam i tego samego rzędu, np. gdy zwyżkę cen artykułów żyw nościow ych kom pensuje się przez obniżkę oen dóbr wyższego rzę-du. Inne grupy ludności (pod względem wysokości dochodów) osiągną korzyści w ynikające z obniżenia cen dóbr wyższego rzędu, a inne
od-8 P o d w y żk a c e n m asla sk o m p e n s o w a n a o b n iżk ą c e n sm a lcu i m a rg a ry n y b yła p rzep ro w a d zo n a 29 w r ze śn ia 1957 r. Z w y żk a cen m ięsa sk o m p e n s o w a n a o b n iżen iem c en cukru, sm a lcu i m a rg a ry n y m ia ła m ie js c e 25 listo p a d a 1967. Patrz: U c h w a l a KERM o r e f o r m i e c e n m ię s a i p r z e t w o r ó w m iq s n y c h , „T rybuna Ludu" z 25 listo p a d a 1967 r., nr 327,
czują skutki podwyżki cen żyw ności9. Im wiąc bardziej odległe od siebie miejsce w strukturze konsumpcji z punktu w idzenia konsum entów bę-dą zajm ow ały poszczególne arty k u ły czy grupy towarowe, których ceny są zmienione, tym mniejsza będzie skuteczność zabiegów kom pensacyj-nych.
W ynika stąd wniosek, że znoszące się w zajem nie podwyżki i obniżki cen dotyczyć pow inny tych towarów, które nabyw ane są przez te same grupy konsum entów. Chodzi tu szczególnie o grupow anie ludności zależ-nie od poziomu, dochodów nom inalnych, np. obniżka cen samochodów nie może stanow ić kom pensaty dla podw yższonych cen tkanin, ze w zglę-du na to, że sam ochody są nabyw ane przez grupy ludności o najw yż-szych dochodach.
Stosow anie kom pensaty cenow ej przy zwyżkach cen detalicznych służy realizacji określonych zadań społecznych i ekonom icznych:
1) ma ona na celu stabilizację kosztów utrzym ania ludności,
2) obniżki cen arty ku łó w żyw nościow ych związane z procesem kom pensaty bronią dochodów realnych ludności najniżej uposażonej,
3) efektem kom pensaty cenow ej jest zmiana relacji cen na poszcze-gólne tow ary. Fakt ten może być w ykorzystany jako w ażny elem ent przyw racania równowagi rynkow ej przez skierow anie popytu na tow a-ry, których ceny obniżono.
Przy przeprow adzaniu kom pensaty cenow ej należy pam iętać o nas-tępujących wym ogach zabiegu:
1) należy zapewnić odpow iednią podaż tow arów , których ceny zos-tały obniżone,
2) przy określonej podaży tych tow arów należy uwzględnić także rosnący na nie popyt, wyniku działania efektu substytucyjnego zmia-ny cen,
3) obniżką cen tych tow arów nie powinna w .zasadzie prowadzić do nierentow ności ich produkcji.
N ależy stwierdzić, że kom pensata cenowa w postaci obniżek cen detalicznych nie rozwiązuje całkowicie problem ów zw iązanych z w y-rów nywaniem dysproporcji w poziomie stopy życiowej ludności; z obni-żonych cen detalicznych mogą korzystać w szyscy konsumenci,
Przy podwyżkach ceń detalicznych stosuje się także pozacenową metodę kom pensaty. W ramach kom pensaty pozacenowej można wy-różnić następujące jej formy:
1) płacowa,
' N p. P. K arp iu k p isze: „ N ie m a b o w iem w p r a k ty c e tak ich a r ty k u łó w p r z e m y s-ło w y c h , k tó re w w y n ik u d o k o n a n ej o b n iżk i c e n s ta n o w ić b y m o g ły dobrą, a w ięc tra fia ją cą do- ty c h sa m y ch rod zin r ek o m p e n sa tę za p o d w y ż k i c e n a rty k u łó w ż y w n o i- c io w y ch " , ( K a r p i u k , op. cit., s. 212).
2) dodatki do płac,
3) indyw idualne dodatki w yrównawcze.
Kompensata płacowa ma m iejsce wówczas, gdy przy zwyżkach cen detalicznych tow arów stosuje się jednocześnie podwyżkę bieżących do-chodów nom inalnych ludności z pracy (płace) lub społecznego funduszu spożycia (renty, stypendia, em erytury). W Polsce kom pensata płacowa miała miejsce po raz pierw szy w 1953 r. W ówczas to podniesiono śred-nio płace nom inalne o 41% w porów naniu z rokiem 195210.
Celem kom pensaty płacowej jest podw yższenie płac określonych grup ludności, w pierw szej kolejności najniżej uposażonej. Podwyżki dochodów nom inalnych z pracy lub ze społecznego funduszu spożycia, w pierwszym rzędzie najniższych, spowodują zniwelowanie znacznych rozpiętości w dochodach pieniężnych różnych grup ludności. Mogą one sprzyjać zmianie struk tu ry konsum pcji tych grup ludności.
N ależy rozpatrzyć, czy istnieją w gospodarce w arunki dla w zrostu płac. Ja k wiadomo w zrost dochodów ludności jest ściśle związany z m o-żliwością dostarczania odpow iedniej ilości tow arów i usług niezbędnych do pokrycia rosnącej siły nabyw czej. Możliwość stosow ania tej m etody kom pensaty jest także ograniczona struk turą masy tow arow ej, ponieważ poważna część w zrostu siły nabyw czej ludności kieruje się na o kreślo-ne grupy tow arow e.
Innym rodzajem kom pensaty pozacenow ej są dodatki do płac lud-ności. Dodatki do płac w postaci kwoty absolutnej ustalane były nie-zależnie od w ysokości płac nom inalnych ludności. Zostały one w yko-rzystane przy zwyżkach cen mleka i przetw orów mlecznych ze w zglę-du na niemożność dokonania rów noważnej obniżki cen. Główną wadą tego rozwiązania było to, że kom pensatę w jednakow ej wysokości otrzym ały również grupy ludności w małym stopniu korzystające z tych dóbr, których ceny podniesiono. Z drugiej strony grupy rodzin o wyż-szym niż przeciętne spożyciu mleka i przetw orów mlecznych otrzy-m yw ały kootrzy-m pensatę, która otrzy-mogła nie pokryw ać ich podwyższonych cen.
Ze względu na pow yżej w ym ienione m ankam enty przy zwyżce czynszów najm u zastosowano system indyw idualnych dodatków w y-rów nawczych. Ich w ysokość można było dokładnie wyliczyć dla każ-dej grupy rodzin, znając poprzednią opłatę za czynsz.
W spólną cechą kom pensat w formie dodatków do płac jest to, że m ają one charakter przejściow y. Dodatki te były um arzane w miarę w zrostu dochodów nom inalnych ludności. Dlatego nie nadają się do kom pensowania w szystkich zwyżek oen detalicznych.
K L A SY FIK A C JA K O M PE N SA T Y W G GRUP D O C H O D O W Y C H LU D N O ŚC I
Dokonując podziału kom pensaty w edług grup dochodow ych ludno-ści w yróżniam y:
1) kom pensatę selekcyjną, 2) kom pensatę powszechną.
Kompensata selekcyjna polega na tym, że w przypadku zwyżek cen detalicznych otrzym ują ją określone grupy ludności. Podstawą w yodrę-bnienia tych grup mogą być przede wszystkim następujące kryteria:
1) określone, źródło dochodu ludności,
2) w ysokość dochodów nom inalnych konsumentów.
Przy ustalaniu grup konsumentów, które mają otrzym ać kom pensatę można kierow ać się jednym z tych kryteriów , lub stosować oba k ry -te ria łącznie. I tak, biorąc pod uw agę pierwsze kry-terium , można z góry zakładać na przykład, że kom pensatę otrzym ują tylko zatrudnieni w sektorze uspołecznionym, a pominięci mogą być pracow nicy pozostałych sektorów . W przypadku drugiego kryterium selekcyjność kom -pensaty może polegać na uw zględnieniu przy jej w ypłacie tylko grup ludności, otrzym ujących najniższe dochody nominalne. Łączne stosow a-nie obu kryteriów może pogłębić znacza-nie selekcyjny charakter kom-pensaty. Można więc objąć kom pensatą nie w szystkich pracow ników zatrudnionych w sektorze uspołecznionym, lecz tylko pracow ników o najniższych dochodach. Selekcyjny charakter kom pensaty wymaga stosow ania określonych metod. Nie budzi wątpliwości selekcyjny cha-rakter pozacenow ej m etody kom pensaty czy to w postaci podw yższa-nia określonych dochodów nom inalnych ludności, czy też w postaci in-dyw idualnych dodatków w yrów naw czych. Pow staje natom iast pytanie, czy kom pensata cenow a może mieć rów nież selekcyjny charakter. O b-niżając cen y detaliczne w odpowiedzi na ich zwyżkę nie określam y z góry grup nabywców, które mają praw o kupować po zniżonych ce-nach. Z drugiej strony przeprow adzając obniżkę cen i zakładając jej zróżnicow anie podm iotowe w yodrębnia się określone grupy ludności, które mogą korzystać ze zniżki kom pensacyjnej (np. posiadanie legity-macji upraw niającej do korzystania z ulgow ych cen itp.)11; w tym zna-czeniu i kom pensata cenowa może mieć charakter selekcyjny.
Zupełnie odmienny charakter ma kom pensata powszechna, przez co należy rozumieć możliwość jej otrzym ania przez w szystkie grupy ro-dzin, niezależnie od źródła ich dochodu czy w ysokości dochodów nom i-nalnych. Powszechny charakter ma kom pensata cenowa. Jak wcześniej stwierdziłam , z niskich cen detalicznych dóbr i usług (dzięki
zastoso-11 O z ró ż n ico w a n iu p o d m io to w y m c e n p isz e sz e r z ej L. M i a s t k o w s k i w p racy R ó ż n i c o w a n i e c e n w g o s p o d a r c e s o c j a l i s t y c z n e j , W a r sz a w a 1966, s. 222— 236,
waniu kom pensaty w postaci obniżek cen) mogą korzystać w szystkie grupy ludności, także grupy zamożne. Obniżone ceny dóbr i usług mogłyby w ywołać tendencję do ich nadm iernej konsumpcji. Ponadto osłabiłyby bodźce ekonom iczne dla producentów , co stw arzałoby ko-nieczność uruchom ienia różnego rodzaju dotacji. Dlatego też z punktu widzenia ekonom icznego i społecznego bardziej korzystne w ydaje się stosowanie selekcyjnej kom pensaty pozacenowej, czy w uzasadnionych w arunkach12, selekcyjnej kom pensaty cenowej.
PODZIAŁ K O M PE N SA T Y Z PU NK TU W ID Z E N IA S T O P N IA K O M PE N SA T Y
Zwyżki cen detalicznych dóbr i usług nie mogą być dokonyw ane bez uw zględnienia stopnia, w jakim oddziałują one na poziom stopy życiowej poszczególnych grup dochodowych ludności. Każda zwyżka cen detalicznych, zwłaszcza podstaw ow ych dóbr i usług, oznacza spadek dochodów realnych konsumentów. Powstaje więc problem, czy stoso-w ane m etody kom pensaty są stoso-w stanie usunąć stra ty z ty tu łu zstoso-wyżek cen, lub przynajm niej straty te złagodzić. Istnieje więc konieczność oszacowania w ielkości strat w dochodach realnych na skutek zwyżek cen i stopnia ich kom pensaty.
Ogólnie mówiąc, przez stopień kom pensaty rozumiem relację pomię-dzy w ysokością przyznanej kom pensaty a stratam i poniesionym i przez ludność z tytułu podw yżek cen. Stopień kom pensaty można rozpatry-wać w skali m akroekonom icznej (w skali całego społeczeństwa) oraz w skali m ikroekonom icznej (w skali określonej g rupy dochodowej bądź indyw idualnego gospodarstw a domowego). W arto zauważyć, iż stopień kom pensaty w skali m akroekonom icznej (globalnej) nie przesądza o sto-pniu kom pensaty w poszczególnych grupach dochodowych. W ynika to z różnic w wielkości ď strukturze spożycia określonych dóbr przez poszczególne grupy ludności, z nakładania się i różnicowania efektów substytucyjnych i dochodowych oraz różnic w elastyczności cenowej popytu w przekroju kategorii dochodowych czy zawodowych.
Dokonując klasyfikacji kom pensaty podwyżek cen detalicznych z punktu widzenia stopnia kom pensaty rozpatryw anego w skali m akro-ekonom icznej w yróżniam y:
ls M ia s tk o w s k i p isze: „ D y fe re n c ja c ja c e n y d a n eg o p rodu ktu (u słu gi) u w a ln ia od k ło p o tliw y c h c z ę s to i k o s z to w n y c h r o z lic z e ń lub k o m p en so w a n ia w y d a tk ó w w s to s u n k u z lu d n o śc ią za p o m o cą s y s te m u fin a n s o w e g o . U lg o w e c e n y b ile tó w k o le jo w y c h lub tr a m w a jo w y c h dla m ło d z ie ż y sz k o ln e j sta n o w ią n ie w ą tp liw ie roz-w ią z a n ie m niej k o s z to roz-w n e , b a rd ziej e fe k ty roz-w n e i z ro z u m ia łe dla s p o łe c z e ń s troz-w a niż z a siłk i lub d o ta c je d la m ło d z ie ż y na k o r z y s ta n ie z p u b licz n y c h śr o d k ó w lo k o m o c ji”. I b id e m , s. 232.
— kom pensatę częściową, — kom pensatę pełną, — kom pensatę z nadw yżką.
K om pensata częściow a w ystępuje wtedy, gdy zastosow any rodzaj kom pensaty nie usuwa w pełni stra t z tytułu zwyżek cen. Oznacza to obniżenie dotychczasow ego poziomu dochodów realnych ludności. W tym przypadku można jedynie mówić o złagodzeniu w pewnym stopniu skutków zw yżek cen detalicznych. Stopień obniżenia dochodów realnych byłby znacznie większy, gdyby nie dokonano żadnej kom pen-saty 13.
W przypadku gdy następuje podwyżka cen detalicznych podstaw o-w ych dóbr i usług, należy stosoo-wać, moim zdaniem, taką metodę kom-pensaty i w takim zakresie, któ ra zapewniłaby przynajm niej stałość dochodów realnych ludności. Taką kom pensatę będziem y nazyw ać pełną.
N atom iast w przypadku, kiedy zastosow any rodzaj kom pensaty za-pewni w zrost dochodów realnych ludności, mamy do czynienia z kom-pensatą z nadw yżką. Kom pensatę z nadw yżką otrzym ała ludność w w y-niku dokonania zmian w reformie cen detalicznych z 13 XII 1970 r.14 Zmiany te polegały na cofnięciu podw yżek cen artyk ułów żyw nościo-wych przy utrzym aniu dokonanych obniżek cen na arty k u ły przem ysło-we. Jednocześnie podniesiono płace najniższe, renty, zasiłki rodzinne, obniżono zadłużenia ludności z tytułu zakupów ratalnych. W w yniku tych posunięć w roku 1971 płace realne wzrosły o około 4,7% 1S.
Szacunek stopnia kom pensaty strat z tytułu zwyżek cen łatw iej prze-prowadzić w przypadku pozacenow ej m etody kom pensaty, którą stosuje się do określonej z góry grupy dochodow ej ludności, w określonej w y-sokości. W przypadku cenow ej m etody kom pensaty w postaci obniżek cen, z której korzystają w szystkie grupy konsumentów, przeprow adze-nie szacunku strat z tytułu zwyżek cen i stopnia ich kom pensaty jest spraw ą bardziej skomplikowaną. W ynika to z możliwości w ystąpienia np. efektów substytucyjnych i dochodowych, jakie w yw ołuje zmiana ceny, z różnej elastyczności cenow ej popytu na różnego rodzaju dobra itp.le Mimo iż w skali globalnej zastosow ana kom pensata cenowa mo-że być kom pensatą pełną, to dla poszczególnych g rup dochodowych ludności stopień kom pensaty może być różny. Biorąc to pod uw agę
13 K o m p e n sa ta c z ę ś c io w a m iała m ie js c e w np. 1953 r., k ie ć y to w p o r ó w n a n iu do roku 1952 c e n y w z r o s ły o 46,9% , a p ła c e n o m in a ln e o 41%. Patrz: K a r p i u k ,
op. cit., s. 195. /
14 N a p o d s ta w ie M a te r ia łó w P a ń stw o w e j K om isji C en — patrz: K a r p i u k , op. cit., s. 211.
13 Ibidem.
1G W o p r a c o w a n iu z o s ta ły z a s y g n a liz o w a n e je d y n ie p e w n e tru d n o śc i p rzy p rze-p ro w a d za n iu sz a c u n k ó w w y s o k o ś c i strat i sto rze-p n ia ich k o m rze-p en sa ty .
uważam, że kom pensata zwyżek cen dóbr podstaw ow ych i usług po-winna być kom pensatą najm niej pełną, zwłaszcza dla najsłabszych grup ekonom icznych.
K L A SY FIK A C JA K O M PE N SA T Y Z PU N K TU W ID Z E N IA C ZA SU JEJ T R W A N IA
Kompensatę podw yżek ęen detalicznych z punktu w idzenia czasu trw ania dzielimy na:
1) kom pensatę trwałą, 2) kom pensatę przejściow ą.
Podział na kom pensatę trw ałą i przejściow ą jest w pew nym sensie względny. W ynika to z przesłanek społecznych i politycznych stosow ania kom pensaty przy zwyżkach cen detalicznych podstaw ow ych a rty -kułów konsum pcyjnych i usług. Każda forma kom pensaty musi mieć charakter trw ały w sensie korzyści w ynikających z jej zastosowania, tzn. musi złagodzić spadek, zapewnić stałość, a naw et w zrost dochodów realnych ludności. Kom pensata jest trw ała aż do czasu w ystąpienia no-wej zwyżki cen detalicznych, kiedy to trzeba znów stosować inne formy, w now ym zakresie i o innej wysokości.
Przy niektórych zwyżkach cen detalicznych kom pensata miała cha-rakter przejściow y. Przejściowy chacha-rakter zabiegu kom pensacyjnego polega na tym, że jego funkcje przejm uje ogólny w zrost płac nom inal-nych wg określoinal-nych z góry reguł. Na przykład przy ipodwyżce czynszu mieszkaniowego kom pensata w postaci dodatków w yrów naw czych do płac była um arzana w miarę w zrostu płac nom inalnych ludności. Każdy wzrost płac nom inalnych miał być przeznaczony w połowie na obniże-nie w ysokości dodatku mieszkaniowego, tak że po pewnym czasie do-datek ten znikał17.
Przejściow y charakter kom pensaty, w postaci dodatków do płac, był podyktow any względami ekonom icznym i. K om pensaty w tej postaci nie mogą być zbyt liczne, aby nie naruszać zasad system u płac.
RODZAJE K O M PE N SA T Z PUNK TU W ID Z E N IA M E C H A N IZ M U D Z IA Ł A N IA
Dokonując klasyfikacji kom pensaty z punktu widzenia mechanizmu działania rozróżniamy:
1) kom pensatę zorganizowaną, 2) kom pensatę żywiołową.
17 W s p r a w i e p o d w y ż e k c z y n s z ó w i w p r o w a d z e n i a p r z e j ś c i o w e g o d o d a t k u m i e s z -k a n i o w e g o , W a r sz a w a 1965, s. 24.
Pod pojęciem kom pensaty zorganizow anej rozumiem zaplanow any wcześniej przez państw o zabieg (posunięcie) w odpowiedzi na zwyżkę cen detalicznych. Podejm ując decyzję o zwyżkach cen detalicznych państw o ustala z góry rodzaj kom pensaty, jej wielkość i zakres. W tym celu niezbędne jest poznanie i sformułowanie zasad kom pensaty, któ-rych przestrzeganie umożliwi w ykonanie postaw ionych przed kom pen-satą zadań. M ówiąc więc o kom pensacie zorganizow anej należy pam ię-tać, że jest to zabieg zaplanowany, służący realizacji określonych ce-lów, dokonyw any zgodnie z zasadami kom pensaty i podany do w iado-mości całemu społeczeństwu.
Przeciwieństw em kom pensaty zorganizow anej jest kom pensata ży-wiołowa. Kompensata laka może w ystępow ać również w gospodarce socjalistycznej. Jej przejaw y mogą być następujące:
1) ludność zatrudniona w sektorze pryw atnym , nie objęta zabiega-mi kom pensacyjnym i, stara się na własną rękę skutki podw yżek cen przenieść na inne grupy ludności, w postaci np. w yższych opłat za świadczone przez nią usługi;
2) w samym zabiegu kom pensacyjnym tkwi elem ent żywiołowości, trudny do przew idzenia. Mimo iż organ centralny posiada znajomość praw idłow ości rządzących popytem, z drugiej strony często nie potrafi dokładnie przewidzieć, jak zareaguje ludność na zmianę cen.
Jest spraw ą oczywistą, iż w ystępow anie kom pensaty żywiołowej
sensu stricto oraz elem entów żywiołowości w kom pensacie
zorganizo-w anej nie jest dla gospodarki socjalistycznej korzystne. Mimo że, jak sądzę, całkowite usunięcie elem entów żywiołowości jest niemożliwe, między innymi z powodu przyczyn o charakterze obiektyw nym i subiek-tywnym, to należy jednak dążyć do ich elim inacji. W ydaje się, iż poz-nanie przesłanek, zadań i poszczególnych form kom pensaty oraz ich sto-sowania może odegrać w tym względzie istotną rolę.
Przedstaw iona powyżej klasyfikacja zjawiska kom pensaty z punktu widzenia różnych kryteriów podziału w skazuje na szerokie możliwości jej w ykorzystyw ania w przypadku, gdy zaistnieje konieczność podw y-żek cen detalicznych. Realizacja określonych zadań staw ianych przed kom pensatą związanych z neutralizacją skutków zwyżek cen detalicz-nych w ym aga jednakże w łaściw ego doboru metod i rodzajów kom pen-saty, jej zakresu i stopnia.
W a l e n t y n a K w i a t k o w s k a
ATTEM PT AT C L A SSIFIC A T IO N OF C O M PE N SA T IO N O F RETAIL PRICE HIKES
T h e pap er ta c k le s p rob lem s c o n n e c te d w ith d e fin itio n ol th e c o n c e p t oK co m p en -sa tio n of r e ta il p rice h ik e s a n d th er e is m ad e an attem p t at c la s s ific a tio n of the co m p e n sa tio n from v ie w p o in t of d iffe re n t criteria of d iv isio n . T he auth or p r o c ee d s from the a ssu m p tio n that d e term in a tio n of the p h en o m en o n of th e reta il p rice h ik es co m p e n sa tio n is of g n o s io lo g ic a l s ig n ific a n c e an d c o n stitu te s' a p r e r e q u isite of a p p ro p ria te u tiliz a tio n o f th is p h en o m en o n in th e eco n o m ic p ra ctice.
ft has b e e n d eterm in ed that th e c o n c e p t of th e reta il p r ice h ik es co m p e n sa tio n sh o u ld be u n d e r sto o d as a p r o c es s aim in g at n e u tr a liz a tio n (cu sh io n in g ) or fu ll e lim in a tio n of lo s s e s su ffered b y th e p o p u la tio n d u e to th e a b o v e m e n tio n e d p rice h ik es.
C la ss ific a tio n of co m p e n sa tio n has b ee n ca rried ou t a cco rd in g to th e fo llo w in g criteria:
1) a c co rd in g to co m p e n sa tio n m eth od s,
2) acco rd in g to in c o m e b ra ck ets of th e p o p u la tio n , 3) from th e v ie w p o in t of th e c o m p e n sa tio n d eg r ee , 4) from th e tim e v ie w p o in t,
