Jamiołkowska, Danuta
"Krzysztof Hartknoch (1644-1687)
toruński historyk Pomorza", Jerzy
Serczyk, "Rocznik Toruński" 1969, nr
3 : [recenzja] ; "Warsztat historyczny
Krzysztofa Hartknocha (1644-1687)",
Jerzy Serczyk, [w:] "Księga
pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego
Gimnazjum Akademickiego" T. 1
(XVI-XVIII w.), Toruń 1972 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 294-297
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
p lo m a c ji k rz y ż a c k ie j. R. W e n s k u s je d n a k n ie d o strz e g a , że p ie rw s z e w y so k o z o rg a n iz o w a n e k a n c e la r ie p ru s k ie , to k a n c e la rie b is k u p ie o ra z n ie w id z i w p ły w u ty c h k a n c e la rii n a ro z w ó j s to s u n k ó w k a n c e la r y jn y c h w P r u s a c h w ogóle, a n a p o w s ta n ie k a n c e la rii w ie lk ic h m is trz ó w w szczeg ó ln o ści (s. 370). N a stę p n ie a u to r w z m ia n k u je o p o m ia ra c h ziem i w P r u s a c h i o m ie rn ic z y c h . W u w a g a c h n a te n te m a t p o d a je in te re s u ją c e in fo r m a c je o l i te r a tu r z e p rz e d m io tu (s. 372). O so b n y m z a g a d n ie n ie m je s t s p ra w a o rg a n iz a c ji w y m ia n y k o re s p o n d e n c ji i p rz e s y ła n ia w sz e lk ic h i n fo r m a c ji (s. 373). Z a ry s g łó w n y c h te n d e n c ji n u r tu j ą c y c h p o lity k ę g o s p o d a rc z ą i h a n d lo w ą Z ak o n u p rz e d s ta w ia a u to r w o d rę b n y m a k a p ic ie . Z a s a d n ic z e r y s y p o lity k i d o s trz e g a w k o m e rc ja liz a c ji ży cia o ra z w d ą ż e n ia c h do u tr z y m a n ia je d y n ie n ie w ie lk ic h d ó b r r y c e r s k ic h zo b o w iąz a n y c h do s łu żb y w o js k o w e j i w k o n s e k w e n tn y m d ą ż e n iu do w y k u p u w ie lk ic h k o m p le k s ó w d ó b r ry c e rs k ic h . W y d a je się je d n a k , że p o d a w a n e p rz y k ła d y w y k u p u ty c h d ó b r je d y n ie n a P o m o rz u G d a ń sk im p o z o sta ją w s p rz ec z n o śc i z ta k ą s a m ą d z ia ła ln o śc ią Z a k o n u w k o m tu r s tw ie o s tró d z k im o ra z w p o s ia d ło śc ia c h b is k u p ó w p o m e z a ń sk ic h , k tó rz y ró w n ie ż d ą ży li do o g ra n ic z e n ia w ie lk ie j w ła sn o śc i ry c e rs k ie j.
Z d a n ie m R. W e n sk u sa Z a k o n b y ł g łó w n y m w ła śc ic ie le m z ie m sk im w g ra n ic a c h sw eg o p a ń s tw a . W łasn o ść a lo d ia ln a ry c e r s k a n ie is tn ia ła , a le te ż n ie is tn ia ły ty p o w e d o b ra le n n e . H o m a g iu m i in w e s ty t u ra n ie są w p a ń s tw ie k rz y ż a c k im z n an e . W sz y s t k ie d o b ra z o b o w iąz a n o do s łu ż b y w o js k o w e j i św ia d c z e ń (s. 377). W ty ch w a r u n k a ch is tn ia ło w z a sa d z ie je d y n ie d ro b n e ry c e rs tw o i w o ln i, k tó ry c h s ta n d a r d ż y cio w y n ie b y ł z b y t w y so k i (s. 378). R. W en s k u s s tw ie rd z a w re sz c ie , że c ałe P r u s y k rz y ż a c k ie n a le ż y tr a k to w a ć ja k o k r a j (L a n d ), m a ją c y je d n o litą św iad o m o ść (s. 379). Z je g o w y w o d a m i w ty m w y p a d k u n ie m o ż n a się zgodzić. W P r u s a c h , w e d łu g teg o ż a u to ra , d la o k re ś le n ia w sz y s tk ic h s ta n ó w u ż y w a n o p o ję c ia k r a j (L a n d ), a le w ź ró d ła c h n a jc z ę ś c ie j p o ję c ie „ k r a j u ” b y ło sto so w a n e w o d n ie sie n iu do r y c e rs tw a i g ie rm k ó w , w p rz e c iw ie ń s tw ie do m ia s t (s. 379). D a le j a u to r , o m a w ia ją c z a g a d n ie n ie u c z e s tn ic tw a w z ja z d a c h s t a nów , s tw ie r d z a , że d u c h o w n i n ie tw o rz y li o d rę b n e g o s ta n u , a le b y li id e n ty fik o w a n i z w ła d z ą p a ń s tw o w ą (s. 379). P r u s y k rz y ż a c k ie n ie m ia ły w re sz c ie w ła sn e g o je d n o li te g o p r a w a , choć je d n o c z e ś n ie w y d a w a n o z a r z ą d z e n ia d o ty c z ąc e całego p a ń s tw a (s. 380).
W k o n k lu z ji R. W en sk u s s tw ie rd z a , że P r u s y n ie b y ły ty p o w y m p a ń s tw e m t e r y to r ia ln y m (s. 381). B ra k o w a ło w X IV w ie k u siln e g o d u a liz m u o d d z ie la ją c e g o w ł a dzę Z a k o n u od s ta n ó w (s. 381), choć je d n o c z e ś n ie rz ą d z iła je d n o lita a d m in is tra c ja , w p ro w a d z o n o p ism o itp . R e in h a r d W en s k u s o k re ś la p a ń s tw o k rz y ż a c k ie ja k o p a ń s t w o s ta n o w ią c e z w iąz e k osób (in s titu tio n e lle r P e r so n e n v e r b a n d s sta a t) (s. 382).
R o z p ra w k ę R. W e n s k u s a m im o je j n ie k ie d y w y ra ź n y c h n ieśc isło ści i p o tk n ię ć n a le ż y z aliczy ć do n a jb a rd z ie j in te re s u ją c y c h o p ra c o w a ń z a c h o d n io n ie m ie c k ie j h i s to rio g ra fii z a jm u ją c e j się d z ie ja m i p a ń s tw a i Z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w o s ta tn ic h l a ta c h , a p rz e d s ta w io n e p ro b le m y i ro z s trz y g n ię c ia m o g ą p o b u d z a ć do n o w y c h b a d a ń .
M a k s y m ilia n G rze g o rz
J e r z y S e r c z y k, K r z y s z t o f H a r tk n o c h (1644— 1687) to r u ń s k i h is to r y k P o m o rza , R o cz n ik T o r u ń sk i, 1969, n r 3, ss. 58— 88; te n ż e, W a r s z ta t h is to r y c z n y K r z y s z to fa
H a rtk n o c h a (1644— 1687), w : K się g a p a m ią tk o w a 4 0 0-lecia T o r u ń s k ie g o G im n a z j u m A k a d e m ic k ie g o , t. 1 ( X V I — X V I I I w .), T o r u ń 1972, ss. 283— 314.
D z ieje h is to rio g r a f ii P r u s K ró le w s k ic h n ie d o c ze k a ły się, j a k d o tą d , p o w a ż n ie j szego o p ra c o w a n ia w p o ls k ie j l i te r a tu r z e h is to ry c z n e j, s tą d z a in te r e s o w a n i t ą p r o b le m a ty k ą z n ie c ie rp liw o śc ią o c z e k u ją z a p o w ie d z ia n e j p rz e z J e rz e g o S e rc z y k a o b sz e rn e j p ra c y n a te n t e m a t *. N a ra z ie o trz y m a liś m y d w ie r o z p ra w k i teg o a u to ra p o św ięc o n e o so b ie m ło d o z m a rłe g o , n ie d o c e n ia n e g o h is to ry k a z X V II w ie k u , p r o f e 1 J . S e r c z y k , K r z y s z to f H a rtk n o c h (1644— 1687) to r u ń s k i h is to r y k P o m o rza , R o cz n ik T o ru ń sk i, 1969, n r 3, s. 57.
s o ra G im n a z ju m to ru ń s k ie g o — K rz y sz to fa I la r t k n o c h a . P ie rw s z a z n ic h , z a m ie s z czona w „R o c z n ik u T o r u ń s k im ”, z a w ie ra b io g ra fię H a r tk n o c h a o ra z o m ó w ie n ie p ro b le m a ty k i, k tó rą się z a jm o w a ł, d ru g a , w y d ru k o w a n a w K się d z e p a m ią tk o w e j
4G0-lecia T o r u ń s k ie g o G im n a z j u m A k a d e m ic k ie g o je s t a n a liz ą je g o tw ó rc z o śc i od
s tr o n y p o s łu g iw a n e g o się p rz e z n ieg o w a r s z ta tu n a u k o w eg o .
K rz y sz to f H a rtk n o c h u ro d z ił się w 1644 r. w F r u s a c h K siąż ę cy c h w e w si J a b ło n k a k o ło P a s y m ia w ro d z in ie p a s to r a i n a u c z y c ie la w ie jsk ieg o . P ie rw s z e n a u k i p o b ie ra ł w P a s y m iu , a od 1657 r. u częszczał d o szk o ły s ta r o m ie js k ie j w K ró le w c u . P o n ie d łu g ie j ś m ie rc i ro d z ic ó w z n a la z ł się w B a rto sz y c a c h , w 1660 r. p o w ró c ił je d n a k z n o w u do K ró le w c a . W 1662 r., w w ie k u 18 la t, w s tą p ił n a w y d z ia ł filo zo ficzn y U n iw e rs y te tu K ró le w ie c k ie g o , je d n a k ż e z b r a k u ś ro d k ó w fin a n s o w y c h m u s ia ł p r z e r w ać s tu d ia i o b ją ć p o sa d ę p ry w a tn e g o n a u c z y c ie la n a L itw ie . P o ro k u z re z y g n o w a ł z n ie j, p rz e ch o d z ą c n a s ta n o w is k o k ie ro w n ik a szk o ły l u te r a ń s k ie j w W iln ie. N a m ie js c u o k a za ło się je d n a k , że o b o w ią zk i, ja k ie n a ń n ało żo n o , p r z e r a s ta ją je g o n a d w ą tlo n e g ru ź lic ą zd ro w ie , s tą d w 1G67 r. złożył re z y g n a c ję z z a jm o w a n e g o u rz ę d u i w y je c h a ł do G d a ń sk a , a s ta m tą d je s ie n ią te g o r o k u p o n o w n ie do K ró le w c a , g d zie p ró b o w a ł k o n ty n u o w a ć p r z e rw a n e s tu d ia . J e d n a k ż e k ło p o ty m a te r ia ln e i s ła b e z d ro w ie z m u siły go z n ó w 'd o s z u k a n ia p ra c y ; ty m ra z e m o b ją ł o p ie k ę n a d d w o m a s z la c h c ic a m i p ru s k im i s tu d iu ją c y m i n a U n iw e rsy te c ie . W ty m c za sie z a p ro p o n o w a n o m u s ta n o w is k o k a z n o d z ie i lu te ra ń s k ie g o w S łu c k u , z czego je d n a k n ie s k o rz y sta ł. W p ra w d z ie w y je żd ż a ł, a le n ie do S łu c k a , lecz n a w ie ś, b y ra to w a ć z ag ro żo n e n a w ro te m g ru ź lic y zd ro w ie . P o 2 la ta c h w ró c ił d o K ró le w c a i po ra z trz e c i k o n ty n u o w a ł p r z e rw a n e s tu d ia , ty m ra z e m u w ie ń c z o n e p ro m o c ją n a m a g is tr a filo zo fii (21 ÍV 1672 г.), co d a w a ło m u u p ra w n ie n ia do p ro w a d z e n ia z a ję ć n a U n iw e rsy te c ie . W 1677 r. p o w o ła n y z o sta ł n a p ro f e s o ra T o ru ń sk ie g o G im n a z ju m A k a d em ick ie g o . N a ty m s ta n o w is k u p o z o sta ł a ż do śm ie rc i, k tó r a n a s tą p iła 3 s ty c z n ia 1687 r.
K re ś lą c b io g ra fię H a rtk n o c h a , J e r z y S e rc z y k n ie o g ra n ic z y ł się do z e b ra n ia z n a n y c h ju ż fa k tó w , lecz d o rz u c ił do n ie j n o w e szczegóły, n ie z n a n e w c ze śn iejsz y m b io g ra fo m to ru ń s k ie g o p e d ag o g a . I t a k n a p r z y k ła d J . S e rc z y k s p ro s to w a ł m y ln e i n f o r m a c je K a z im ie rz a P iw a rs k ie g o i T a d e u sz a O ra c k ie g o , ja k o b y H a rtk n o c h b y ł s y n e m ś lu s a rz a z E łk u lu b , że p o ch o d ził z ro d z in y m ie s z c z a ń s k ie j2; w y d o b y ł te ż c ie k a w y szczegół o p o b y c ie H a rtk n o c h a n a W a rm ii, w O lsz ty n ie , d o k ą d w y w ie źli go ro d z ic e ze zn iszczo n eg o p rz e z w o js k o p o ls k ie P a s y m ia , k tó ry d o sięg ła p o ls k a a k c j a r e p r e s y jn a w o d w e t za o d s tę p s tw o w c zasie p o to p u w ła d c y P r u s K siąż ę cy c h , F r y d e r y k a W ilh e lm a . W y k a z a ł ta k ż e , że p la n o w a n y w y ja z d H a r tk n o c h a do S łu c k a n ie d o szed ł do s k u tk u (w szy scy in n i b io g ra fo w ie zg o d n ie p rz y jm u ją , że H a r tk n o c h w y je c h a ł ta m n a p ó ł ro k u ).
D u żą z a le tą a r t y k u ł u j e s t fa k t, iż b io g ra fia K rz y sz to fa H a r tk n o c h a n a s z k ic o w a n a z o sta ła n a t l e ś ro d o w isk a i ep o k i, w k tó re j żył i d z ia łał, co p o z w a la w n ik n ą ć g łę b ie j w is to tę je g o tw ó rc z o śc i.
P o d e jm u ją c p ró b ę c h a r a k t e r y s ty k i p o g lą d ó w H a rtk n o c h a , J . S e rc z y k p o d n ió sł z a g a d n ie n ie św iad o m o śc i n a ro d o w e j i p o c zu c ia p rz y n a le ż n o ś c i p a ń s tw o w e j t o r u ń s k ie g o d z ie jo p isa n a z y w a ją c je p o c zu c ie m p rz y n a le ż n o ś c i te r y to r ia ln e j p r u s k ie j. S t a n o w is k o H a rtk n o c h a w ró ż n y c h k w e s tia c h p o lity c z n o -u s tro jo w o -id e o lo g ic z n y c h je st, z d a n ie m J . S e rc z y k a , re p r e z e n t a ty w n e d la całeg o m ie s z c z a ń s tw a p ru s k ie g o , stą d u z a s a d n io n e je s t n a z y w a n ie go id e o lo g ie m te g o m ie s z c z a ń s tw a . W ty m a s p e k c ie J . S e rc z y k u p a t r u j e sen s b a d a ń n a d je g o tw ó rc z o śc ią .
N a d u ż y p lu s ro z p ra w k i z a p isa ć n a le ży , iż m a o na z w a r tą i p rz e jrz y s t ą k o n s tr u k c ję o ra z j e s t n a p is a n a c zy stą , p ię k n ą p o lszc z y z n ą. W p ra c y z n a la z ło się k ilk a d ro b n y c h u s te re k . J. S e rc z y k p o d trz y m u je n a p rz y k ła d p o c h o d z e n ie P io t r a D u s b u r - g a z n ie m ie c k ie g o D u is b u rg a (N a d re n ia ), c h o ciaż z b a d a ń M a rz e n y P o lla k ó w n y w y n ik a , iż m ie js c e m p o c h o d z e n ia k rz y ż a c k ie g o k r o n ik a rz a je s t h o le n d e rs k i D o e sb u rg (h o le n d e rs k ie oe = u), le ż ą c y n a w sc h ó d od U tre c h tu , g d z ie Z a k o n N ie m ie c k i d z ia 2 K . P i w a r s к i, H a r tk n o c h K r z y s z to f, w ; P o lsk i s ło w n ik b io g r a fic zn y , t. 0, W ro c ła w — W a rsz a w a — K ra k ó w 1960— 1961, ss. 296— 297 p o d a je , iż H a rtk n o c h b y ł sy n e m ś lu s a rz a z E łk u , za n im T. O r а с к i, S ło w n ik b io g r a fic zn y W a r m ii, M a zu r
i P o w iela , W a rsz a w a 1963, s. 108, p isze , że H a rtk n o c h u ro d z ił się „ n a M a z u ra c h
296 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
ła ł ju ż od p ie rw s z e j p o ło w y X I I I w i e k u 3. C h o ch lik d r u k a r s k i n ie w ą tp liw ie s p ra w ił, iż w a r ty k u le n a p isa n o , że k r o n ik a P io tr a D u sb u r g a p o c h o d zi z X V I z a m ia s t z X IV w ie k u (s. 68). M iejsco w o ść W y stru ć je s t r o d z a ju żeń sk ieg o , s tą d n a le ż a ło b y użyć z w ro tu „o k o lice W y s tru c i” , a n ie „o k o lice W y s tr u c ia ” (s. 68). P o z a ty m a u to r n ie zaw sz e je s t k o n s e k w e n tn y je śli ch o d zi o ty tu ły p r a c H a rtk n o c h a , n a p rz y k ła d w o m a w ia n y m a r ty k u le u ż y w a ty tu łu R z e c z p o s p o lita P o lsk a p r ze d sta w io n a w d w ó c h
k się g a c h (s. 69), n a to m ia s t w p ra c y W a r s z ta t h is to r y c z n y K r z y s z to fa H a rtk n o c h a
w s to su n k u do te g o sam e g o d z ie ła u ż y w a ty tu łu R z e c z p o s p o lita P o lsk a w d w ó c h
k się g a c h o b ja śn io n a (s. 287).
D ru g a z re c e n z o w a n y c h p ra c J. S e rc z y k a p o św ięc o n a z o sta ła w a rs z ta to w i h is to ry c z n e m u K rz y sz to fa H a rtk n o c h a .
O m a w ia ją c d o ro b e k p iś m ie n n ic z y K rz y sz to fa H a rtk n o c h a , J. S e rc z y k w y ró ż n ia trz y o k re s y w je g o d z ia ła ln o śc i d z ie jo p isa rs k ie j:
1. o k re s p o lsk i, o b e jm u ją c y la ta 1675— 1678, w k tó r y m je g o z a in te re s o w a n ia k o n c e n tro w a ły się w o k ó ł z a g a d n ie ń u s tr o ju R zec z y p o sp o lite j. N a jw a ż n ie js z y m d z ie łem z te g o o k re s u je s t R z e c z p o s p o lita P o lsk a w d w ó c h k się g a c h o b ja śn io n a , z a w ie ra ją c a w y k ła d d z ie jó w P o lsk i o ra z opis z a g a d n ie ń u s tro jo w y c h p o ls k o -lite w s k ie g o p a ń s tw a ; 2. la ta 1678— 1682/83, w y p e łn io n e g ro m a d z e n ie m m a te ria łó w ; p u b lik a c ja p i e r w szy c h p ra c p o św ięc o n y c h h is to rii P o m o rz a i P r u s o ra z w y d a n ie d ru k ie m k ro n ik i P io tra D u sb u rg a ;
3. o k re s 1684— 1686, w k tó r y m u k o ń c zo n e z o sta ły d w a n a jw ię k s z e d z ie ła H a r t k n o c h a p o św ięc o n e h is to rii P ru s , a m ia n o w ic ie S ta r e i N o w e P r u s y ( A lt- u n d N e u e s
P re u sse n ) o ra z P r u s k a h isto ria k o śc ie ln a (P re u ssisc h e K irc h e n -H is to ria ). P ie rw s z e
z n ic h je s t sw e g o ro d z a ju m o n o g ra fią P r u s K ró le w s k ic h i K siąż ę cy c h od czasó w p rz e d k rz y ż a c k ic h do o k re s u w sp ó łcz e sn e g o H a rtk n o c h o w i, d ru g ie n a to m ia s t s ta n o w i w y k ła d d z ie jó w lu te ra n iz m u i ró ż n y c h je g o o d ła m ó w z s u m a r y c z n y m u w z g lę d n ie n ie m in n y c h w y z n a ń p ro te s ta n c k ic h i k a to lic y z m u .
W o c en ie H a rtk n o c h a ja k o h is to ry k a p ie rw s z o r z ę d n ą s p ra w ą je s t z b a d a n ie , w ja k im sto p n iu p rz y p is a n iu sw o ich p ra c d o c ie ra ł on d o ź ró d e ł o ra z czy k o r z y s ta j ą c z p ra c sw o ich p o p rz e d n ik ó w u m ia ł u s to su n k o w a ć się do n ic h k ry ty c z n ie . B a d a n ia J e rz e g o S e rc z y k a d o w io d ły , że w o b u w y p a d k a c h H a r tk n o c h p rz e w y ż s z y ł w s p o só b is to tn y w c ze śn iejsz y c h i w sp ó łcz e sn y c h so b ie b a d ac z y . W d o c ie k a n ia c h h is to ry c z n y c h n a d e p o k ą s to su n k o w o u b o g ą w ź ró d ła , d z ie ja m i P r u s p rz e d k rz y ż a c k ic h , H a r tk n o c h s to su je m e to d ę k r y ty c z n ą , fo r m u łu ją c u s ta le n ia , p rz y jm o w a n e w n a u c e h isto ry c z n e j po dziś d zień. Je g o z a s łu g ą j e s t u s y tu o w a n ie o ś ro d k a p o g a ń sk ie g o k u ltu r e lig ijn e g o R o m o w e o ra z u s ta le n ie n a z w i a tr y b u tó w g łó w n y c h b ó s tw d a w n y c h P ru só w . W b a d a n ia c h n a d e p o k ą o b fitsz ą w ź ró d ła , P r u s a m i od s c h y łk u X I I I w ie k u , H a r tk n o c h n ie zaw sz e u m ia ł so b ie p o ra d z ić z o g ro m e m n a g ro m a d z o n e g o m a te r ia łu ; w y n ik łe z te g o tru d n o ś c i o d b iły się n ie k o rz y s tn ie n a k o n s tr u k c ji je g o d zieł, m i e j sc a m i z b y t ro z w le k ły c h i tru d n o c zy teln y c h . Z a k t k o r z y s ta ł n a ogół w sp o só b b e z k ry ty c z n y , n ie z a s ta n a w ia ją c się n a d ich p ro w e n ie n c ją i a u te n ty c z n o ś c ią . Z w ię k sz ą sw o b o d ą p o d c h o d ził n a to m ia s t do ź ró d e ł o p iso w y ch , p o d e jm u ją c p ró b y k ry ty c z n e j ic h ocen y . Z k r o n ik a rz y p r u s k ic h n a p ie rw s z y m m ie js c u s ta w ia D u sb u rg a , w y so k o o cen ia te ż K r o m e r a 4. Z n a ł k ro n ik a rz y p o ls k ic h (Ł ask i, S tr y jk o w s k i) o ra z a u to ró w e u ro p e js k ic h (R h e n a n u s, S a b e llic u s). A rty k u ł J e r z e g o S e rc z y k a o w a rs z ta c ie h is to ry c z n y m K rz y sz to fa H a rtk n o c h a p rz y n o s i w ie le c e n n y c h u s ta le ń , id ą c w k ie r u n k u p rz y z n a n ia te m u n ie z w y k le p r a c o w ite m u i p ło d n e m u h is to ry k o w i n a le ż n e g o m u m ie js c a w g ro n ie k ro n ik a r z y p r u s k ic h o ra z u d o w a d n ia ją c , że p o g lą d B ro n is ła w a N a d o lsk ie g o , iż H a r tk n o c h w ra z z S c h a e v iu se m , S tr á n s k ý m , K ö n ig ie m i Z a b le re m tw o rz y li g ru p ę lu d z i „ u p r a w ia ją c y c h częściej c ie k a w o s tk i n a u k o w e n iż s a m ą n a u k ę ” , s łu sz n y d la w y m ie n io n y c h z H a rtk n o c h e m p ro fe so ró w , d la n ieg o sam e g o je s t w w y so k im s to p n iu k rz y w d z ą c y .
3 M. P o l l a k ó w n a , K r o n ik a P io tra z D u sb u rg a , W ro c ła w —W a rsz a w a — K r a k ó w 1968, s. 205.
4 N ie b a rd z o w ia d o m o d laczeg o p ie rw sz e g o k ro n ik a rz a W a rm ii, J a n a P la s tw ic h a , J . S e r c z y k n a z y w a P la s tin g ie m (s. 293). N a zw isk o P la s tw ic h u ro b io n e zo sta ło od m ie jsco w o śc i n a W a rm ii o te j sam e j n a zw ie , s k ą d w y w o d ził się w s p o m n ia n y k r o n ik a rz .
O b a o m ó w io n e w y ż ej a r ty k u ły p o tw ie r d z a ją je d n o c z e ś n ie p o trz e b ę p o d ję c ia d a l szy c h b a d a ń n a d h is to rio g r a f ią p ru s k ą , w ty m ta k ż e h is to r io g r a f ią W arm ii, k tó r a m a n a d e r c h lu b n e tr a d y c je n a ty m po lu .
D a n u ta J a m io łk o w s k a
K ry s ty n a K o r z o n , D y r e k tu r a O ss o lin e u m w la ta ch 1851— 1918, R o czn ik Z a k ła d u N a ro d o w e g o im ie n ia O sso liń sk ic h , t. 8, 1973, ss. 115— 145.
A u to rk a s ię g a ją c do a rc h iw u m B ib lio te k i U k r a iń s k ie j A k a d e m ii N a u k w e L w o w ie o ra z do D z iału R ę k o p isó w B ib lio te k i O sso lin e u m w e W ro c ła w iu , p o n a d to u z u p e łn ia ją c te m a te r ia ły l i t e r a t u r ą p rz e d m io tu , p rz e d s ta w iła w e w n ę tr z n e sto su n k i w O sso lin e u m za c za só w d y r e k tu r y A u g u s ta B ie lo w sk ie g o i W o jc iec h a K ę tr z y ń sk ieg o . C h c ia łb y m p o k ró tc e o m ó w ić d o sy ć s k o m p lik o w a n ą s y tu a c ję d y r e k to r a K ę trz y ń sk ie g o w Z a k ła d z ie N a ro d o w y m im . O sso liń sk ic h , w t a k in te r e s u ją c y s p o sób u k a z a n ą p rz e z K r y s ty n ę K o rzo n .
K ę trz y ń s k ie g o z a tr u d n io n o w O sso lin e u m z d n ie m 1 c z e rw c a 1873 r. n a s ta n o w is k u s e k r e ta r z a o d d z ia łu n a u k o w e g o . 1 m a ja 1874 r. z o sta ł k u sto sz e m , zaś w lis to p a d zie 1876 r. p o ś m ie rc i A u g u sta B ielo w sk ie g o o trz y m a ł a w a n s n a d y r e k to r a Z a k ła d u . W ty m czasie, to zn ac z y od 1872 r. f u n k c ję k u r a t o r a w z a s tę p s tw ie n ie le tn ie go A n d rz e ja L u b o m irs k ie g o p e łn ił h r a b ia K a z im ie r z K ra s ic k i, po je g o śm ie rc i w 1882 r. z a s tę p c ą k u r a to r a z o sta ł A n to n i M ałe c k i, w y b itn y h is to ry k l i t e r a tu r y . U p r a w n ie n ia i o b o w ią zk i d y r e k to r a Z a k ła d u o k re ś la ła i n s tr u k c ja z 1864 r., o p r a c o w a n a p rz e z ó w czesn eg o rz ą d o w e g o k u r a t o r a h ra b ie g o M au ry ce g o D z ied u sz y ck ie- go, a le o p ie ra ją c a się n a w c z e śn ie jsz e j i n s tr u k c ji z 1851 r. O b ie in s tr u k c je o g ra n i cza ły do m in im u m u p ra w n ie n ia d y r e k to r a , u z a le ż n ia ją c k a ż d e je g o p o s u n ię c ie od zg ody k u ra to ri u m . Z a rz ą d z e n ia te m ia ły n a c elu s c e n tra liz o w a n ie w ła d z y Z a k ła d u w je d n y m r ę k u — k u r a t o r a („ P ie rw s z y m w ię c z a d a n ie m m u s ia ło b y ć u rz ą d z e n ie Z a k ła d u , ja k o je d e n rz ą d , k tó re g o w sz y s tk ie s p r a w y i czy n n o ści, to je s t w a żn ie jsz e, od sam e g o k u r a t o r a z a ła tw ia n e ...” ).
W n a s tę p n y c h la ta c h d y r e k to r a o d s u n ię to n a w e t od s p ra w a n g a ż o w a n ia i z w a l n ia n ia p ra c o w n ik ó w , o d w y p o ż y cz a n ia k s ią ż e k z b ib lio te k itd . N ie m n ie j K ę trz y ń s k i, za w ie d z ą K ra s ic k ie g o p rz e ją ł n ieco o b o w ią z k ó w od k u s to sz a „ ja k np . r e f e r a t o s ty p e n d y s ta c h , ro z p o rz ą d z e n ie n im i, k u p n o k sią ż e k , k i e r u n e k g łó w n y sc o n r a itp .”, co je d n a k w y w o ły w a ło m ię d z y d y re k to r e m a k u sto sz e m „ w ie lk ie n a p rę ż e n ie s to s u n k ó w ” .
W 1882 r. z a s tę p c a k u r a to r a A n to n i M ałe c k i s p o rz ą d z ił n o w ą in s tr u k c ję d la O sso lin e u m , k tó ra , w e d łu g k o m e n ta rz a K ę trz y ń sk ie g o , o d s u w a ła c a łk o w ic ie d y r e k to r a od w p ły w u n a p o lity k ę g ro m a d z e n ia z b io ró w , d o b ó r p r a c o w n ik ó w , w y z n a c z a n ie im z a k r e s u o b o w ią zk ó w , n ie m ó w ią c ju ż o w p ły w ie n a o g ó ln y k ie ru n e k ro z w o ju Z a k ła d u . N ic d z iw n eg o , że s to s u n k i p o m ię d z y K ę tr z y ń s k im a M ałe c k im , m im o iż n a z e w n ą trz p o p ra w n e , w rz e cz y w isto śc i u k ła d a ły się f a ta ln ie . S ą d K ę trz y ń sk ie g o o M ałe c k im w y p a d ł n a d z w y c z a j su ro w o : „B ył b o w ie m M a łe c k i p rz y s tę p n y p ró żn o ści, d b a ł zaw sz e o h o n o ry i z aszczy ty , s k ą p y , n ie zn o sił w y d a tk ó w . W lu d z ia c h c en ił n ie su m ie n n o ść , lecz p rz e d e w sz y s tk im p ie n ią d z , b o g a ty c h zaw sz e in a c ze j tr a k to w a ł a n iż e li u b o g ic h . B ra k ło m u d a le j o d w a g i c y w iln e j w o b ec k s ię c ia k u r a to r a , n ie ś m ia ł m u s ię n ig d y w n ic z y m s p rz e c iw ia ć z o b a w y n a d w y r ę ż e n ia s to s u n k u i s ta n o w is k a . N a a d m in is tra c j i n ie z n a ł się c a łk ie m , w ła sn e g o z d a n ia n ig d y n ie m ia ł, co w c zo raj b ia łe , n a d ru g i d z ie ń s ta w a ło s ię c z a rn y m , n a sło w ac h je g o ż a d n ą m ia rą po leg ać nie b y ło m o ż n a , czego ja n ie ra z k u w ła s n e j szk o d zie d o ś w ia d c z a łe m . N ie u m ia ł ta k ż e o b ch o d zić się z u rz ę d n ik a m i, k ie r u ją c się w o b e c n ic h n ie in s tr u k c ją p rz e z s ie b ie w y d a n ą , lecz p o k ą tn y m i d o n o sam i, d la k tó ry c h m ia ł u c h o o tw a r te .” (s. 1251. S łu sz n ie z a u w a ż a K . K o rz o n , że n a ta k ą u je m n ą o c en ę m ia ła w p ły w ta k ż e „ a u s tro f ils k a p o s ta w a u ltr a lo ja lis ty M a łe c k ie g o ”, ja k r ó w n ie ż fa k t, że z a j ą ł o n c z te ry p o k o je w O sso lin e u m n a m ie s z k a n ie p r y w a tn e , za k tó r e z re s z tą n ie p ła c ił czynszu. T o też, g d y M ałe c k i w te s ta m e n c ie z a p isa ł d la O sso lin e u m 60 ty s ię c y k o ro n , s u m a ta z o sta ła p o tr a k to w a n a ja k o z w ro t d łu g u za n ie p ła c o n e k o m o rn e .
B ezsiln o ść d y r e k to r a w k s z ta łto w a n iu p ro f ilu Z a k ła d u N a ro d o w e g o u ja w n iła się w c ałej p e łn i w la ta c h 1908— 1914. O sso lin e u m s k ła d a ło się z d w ó c h d ziałó w :
