Koziełło-Poklewski, Bohdan
"Położenie polskich robotników
przymusowych w Rzeszy 1939-1945",
wybór źródeł i oprac. Czesław
Łuczak, "Documenta Occupationis" T.
9, 1975 ; "Praca przymusowa
Polaków pod panowaniem
hitlerowskim 1939-1945", wybór
źródeł i oprac. Alfred Konieczny i
Herbert Szurgacz, "Documenta
Occupationis" T. 10, 1976 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 529-533
R ecenzje i om ówienia 5 2 9 P o lsk i n a ziem iach zach o d n ich . C zy w obec teg o n ie n a le ż ało ro z p a try w a ć jego zało żeń p ro g ram o w y ch w k o n tek ście m y śli zach o d n iej w P o lsce m iędzyw o je n n e j.
R ecen zo w an a p ra c a m a ró żn ą w a rto ść poznaw czą. N ajce n n iejsz e w y d ają m i się te je j p a rtie , w k tó ry c h A u to r o m aw ia p rzy czy n y i w a ru n k i p o w sta n ia Z w iązk u O b ro n y K resó w Z ach o d n ich , d z iałaln o ść k u ltu ra ln o -o św ia to w ą , p ro w adzoną n a ziem iach zach o d n ich , ró żn e fo rm y pom ocy, u d z ie lan e j o rg a n iz a cjom p o lsk im w N iem czech.
A u to r n ie u strz e g ł się p o m y łek i d ro b n y c h p o tk n ię ć . P o d a je n a stro n ie 178, że Z w iązek O bro n y K resó w Z ach o d n ich u d z ie la ł pom ocy o rg a n iz a c y jn e j lo k a l n y m to w arzy stw o m społecznym i sp o rto w y m , n a p rz y k ła d Z w iązk o w i M ło dzieży n a W arm ii i P o w iślu . J e s t to p o m y łk a. A u to r zap ew n e m ia ł n a m y śli Z w iązek T o w a rzy stw M łodzieży w P ru s a c h W schodnich. W y stęp u ją ró w n ież p o m y łk i w n a ze w n ictw ie m iejsco w o ści, n a p rz y k ła d n a stro n ie 102 je s t R ad zi w iłłó w z am iast R ad ziłó w . P o tk n ię ć ta k ic h je s t z re sz tą w ięcej.
P om im o w y su n ię ty ch z astrz eż e ń trz e b a stw ie rd z ić , że o trzy m a liśm y poży teczn ą i jak ż e p o trze b n ą p ra cę . M ożna żyw ić u z asad n io n ą n a d z ie ję , że A u to r p o d ejm ie d alsze b a d a n ia n a d d z ie jam i P o lsk ieg o Z w iązk u Z ach o d n ieg o i w n a stęp n y m stu d iu m p rz e d s ta w i n a tle sto su n k ó w p o lsk o -n iem ieck ich m o b iliza c ję p o lsk iej o p in ii p u b lic z n ej w o b ro n ie k resó w zach o d n ich .
T a d e u sz F ilip k o w s k i P o ł o ż e n i e p o l s k i c h r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h w R z e s z y 1939— 1945, W y b ó r ź r ó d e ł i o p r a c o w a n i e C z e s ł a w Ł u c z a k , D o c u m e n t a O c c u p a t i o n i s , t . 9, P o z n a ń 1975, s s . C V I + 3 5 6 + 1 n l b . , i l u s t r a c j e w t e k ś c i e . P r a c a p r z y m u s o w a P o l a k ó w p o d p a n o w a n i e m h i t l e r o w s k i m 1939— 1945, W y b ó r ź r ó d e ł i o p r a c o w a n i e A l f r e d K o n i e c z n y i H e r b e r t S z u r g a c z , D o c u m e n t a O c c u p a t i o n i s , t . 10, P o z n a ń 1976, s s . L X X + 5 6 2 + 1 n l b .
P o b lisk o sie d m io letn iej p rz e rw ie u k a z a ły się, w w znow ionej s e rii „D ocu m e n ta O ccu p atio n is” , dw a k o lejn e to m y źró d eł, o bydw a p ośw ięcone p ra cy p rzy m u so w ej P o lak ó w w T rze c ie j R zeszy i n a o b sz a rac h p rz ez n ią o k u p o w a n y ch w la ta c h II w o jn y św ia to w e j. W ydaw cy —· In s ty tu t Z ach o d n i, W ydział I P o lsk ie j A k ad em ii N au k , G łów na K o m isja B a d an ia Z b ro d n i H itle ro w sk ic h w P o lsce, W ojskow y In s ty tu t H isto ry c zn y —■ w p rzed m o w ie do to m u 9 s tw ie r d zają, iż „K o m itet R e d ak c y jn y o p raco w ał p e rsp e k ty w ic zn y p la n w y d aw n iczy « D ocum enta O ccu p atio n is» n a la ta 1975— 1985. O b e jm u je on to m y o ta k w aż k ie j te m a ty c e , ja k p o ło żen ie lu d n o ści p o lsk iej pod o k u p a cją h itle ro w sk ą , ek s te rm in a c ja n a ro d u p o lsk ieg o , sp ra w y g o sp o d arcze i d em o g raficzn e o k u p o w an e go k ra ju , k u ltu ra , zw iązk i w y zn an io w e, m n iejszo ści n a ro d o w e n a ob szarze cie m iężo n y ch ziem p o lsk ich , P o lacy w III R zeszy i w o k u p o w an y ch k ra ja c h E u ro p y , p o lsk i ru c h o p o ru w o czach h itle ro w sk ie g o o k u p a n ta i in n e . S e ria «D ocu m e n ta O ccupationis» b ęd zie z ate m o d tą d sy ste m aty c zn ie w zb o g acała p o lsk ą b azę źró d ło w ą, u ła tw ia ją c — p o p rzez p u b lik a c ję ro zp ro szo n y ch i tru d n o do stę p n y ch m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h — b a d a n ia n a d o k u p a cją h itle ro w sk ą oraz stw a rz a ją c rz e te ln ą p o d staw ę d la p rz y sz ły c h a n a liz i sy n te z h isto ry cz n y c h ” .
W o m aw ian y ch to m ach o p u b lik o w an o łączn ie 440 d o k u m en tó w (w ty m 25 ilu s tra c ji d o k u m en ta ln y c h ), w y selek cjo n o w an y ch z arch iw ó w k ra jo w y c h i z ag ran iczn y ch , g łó w n ie N iem ieck iej R e p u b lik i D em o k raty czn ej i F e d e ra ln e j R e p u b lik i N iem iec. U k a z u ją one n ie ty lk o h isto ry c z n ą p ra w d ę o m asow ym z ja w isk u e k sp lo a ta c ji P o lak ó w p rzez N iem ców w la ta c h II w o jn y św ia to w e j, a le ró w n ież — co n iez m ie rn ie isto tn e — o b a la ją , głoszoną zw łaszcza w lite r a tu rz e zach o d n io n iem ieck iej, tez ę o rzek o m o czysto ek onom icznym asp ek cie p ra c y p rzy m u so w ej, o rg an izo w an ej p rzez T rzecią R zeszę, ja k te ż tw ie rd z e n ia , że sy tu a c ją p rzym usow o zatru d n io n y ch P o lak ó w ty lk o w szczegółach ró ż n iła się od s y tu a c ji ro b o tn ik ó w in n y ch n aro d o w o ści w T rzeciej R zeszy, a n a w e t n ie m ie c k ie j k la s y ro b o tn ic z ej.
W p rzy g o to w an y m p rzez C zesław a Ł u czak a w y b o rze z n ajd u jem y 208 do k u m en tó w (w ty m 25 fo to k o p ii), w śró d n ic h w ie le d o ty ch czas n ie zn an y ch , za c ze rp n ię ty ch z B u n d e sa rch iv w K o b len cji. W ydaw ca p o p rzed ził sw o ją do k u m e n ta c ję o b szern y m w stęp em , w k tó ry m sc h a ra k te ry z o w a ł z ag a d n ien ia p o li ty czn e i g o sp o d arcze o rg an izo w an ej p rzez T rze cią R zeszę p ra c y p rzy m u so w ej, p rz e d sta w ił ro z m ia ry przym u so w eg o z a tru d n ia n ia ro b o tn ik ó w z ag ran iczn y ch w N iem czech, k w e stie w e rb u n k u i d e p o rta c ji o raz tra n s p o rtu do R zeszy, w re szcie om ów ił ogólne w a ru n k i p ra c y i b y tu p o lsk ich ro b o tn ik ó w w T rzeciej R zeszy. A n a liz a z aw arto śc i to m u w sk azu je, iż dążen iem W ydaw cy b y ło kom p lek so w e u d o k u m en to w a n ie te m a tu , a w ięc z ilu stro w a n ie d o k u m en tam i ja k n a jszerszeg o k rę g u sp ra w , d o ty czący ch p ra c y p rzy m u so w ej P o lak ó w .
W ydaw ca to m u 9 zach o w ał ch ro n o lo g iczn y u k ła d d o k u m en tó w ró żn ej z re sztą p ro w e n ien c ji. O bok d e k retó w , zarząd zeń i ro zp o rząd zeń c e n tra ln y c h w ład z a d m in istra c y jn y c h i p o lic y jn y ch T rzeciej R zeszy (w zn aczn ej części zam ieszcza n y c h w ró żn y ch z b io ra ch ak tó w n o rm aty w n y c h , a le ró w n ież i ta jn y c h ; n ie k tó re o p u b lik o w an e po ra z p ierw szy p rzez W ydaw cę w y b o ru ), z n a jd u je m y do k u m en ty z aw ie rają ce d ecy zje lo k aln y c h w ład z a d m in istra c y jn y c h i p o lic y j n y c h różnego szczeb la, stan o w iące sw o istą k o n k re ty z a c ję zasad ogólnych, ja k te ż i ilu s tra c ję sto so w an ia ow ych zasad w p ra k ty c e . I w ty m p rz y p a d k u m am y do czy n ie n ia zaró w n o z d o k u m en tam i ju ż o p u b lik o w an y m i w lo k aln y c h d zien n ik a c h u sta w , ja k i z z arząd zen iam i p o u fn y m i i ta jn y m i. Z asto so w an ie c h ro nolo g iczn eg o u k ła d u d o k u m en tó w pozw ala czy teln ik o w i n a p rz eśle d ze n ie ew o lu c ji isto tn y c h elem en tó w p o lity k i w ład z h itle ro w sk ic h , d o ty czącej zasad tr a k to w a n ia P o lak ó w , d ep o rto w an y c h n a ro b o ty p rzy m u so w e do N iem iec.
Z a in tere so w a n ie C zesław a Ł u czak a o g ran icza się w zasad zie do o b szaru T rzeciej R zeszy i tere n ó w do n ie j w łączo n y ch . G e n e ra ln e G u b e rn ato rstw o u w zg lęd n ia ty lk o w ów czas, g d y p rz e d sta w ia z ag a d n ien ia re k ru ta c ji i d e p o r ta c ji do R zeszy. J e s t to z re sz tą zjaw isk o c h a ra k te ry sty c z n e d la p o lsk ie j lite ra tu r y p rz ed m io tu , z n a jd u ją c e sw o je u z asad n ien ie n ie w ą tp liw ie w ty m , iż p ra c a p rzy m u so w a P o lak ó w w R zeszy i n a te re n a c h do n ie j w łączo n y ch u zy sk a ła w la ta c h w o jn y n a jp e łn ie jsz y k s z ta łt, w reszcie i ty m , że los s e te k ty sięc y P olaków , z atru d n io n y c h p rzy m u so w o n a ty ch o b szarach , w śró d obcego i w p rz ew a ż ają ce j części w ro g ieg o sp o łeczeń stw a b y ł n a jb a rd z ie j tra g ic z n y .
A lfre d K o n ieczn y i H e rb e rt S zu rg acz, w y d aw cy w y b o ru dok u m en tó w , o p u b lik o w an y ch w to m ie 10 „D ocum enta O ccu p atio n is” , u z n ali za u z asad n io n ą te z ę C zesław a M ad ajczy k a, w y rażo n ą w jeg o sy n te zie d ziejó w n a ro d u p o lsk ie go pod o k u p a cją h itle ro w sk ą , o je d n o lite j — z p u n k tu w id zen ia zam ierzo n y ch
R ecenzje i om ówienia 5 3 1 celów — p o lity c e o k u p a n ta w obec n a ro d u p o lsk ieg o , re alizo w a n e j w sam ej R zeszy, n a te re n a c h do n ie j w łączo n y ch i w G e n e ra ln y m G u b e rn a to rstw ie . D lateg o te ż , ic h zd an iem , z p u n k tu w id z en ia cało ści d ziejó w n a ro d u p o lsk ieg o p o d n iem iec k ą o k u p a cją , o b raz n ie b ęd zie p e łn y , je ś li w b a d a n ia c h n a d p ra cą p rzy m u so w ą, o g ran izo w an ą p rz ez w ład ze a d m in istra c y jn e i p o lic y jn e T rzeciej R zeszy, p o m in iem y p ra c ę P o lak ó w w G e n eraln y m G u b e rn a to rstw ie . S tą d też, w o cen ie W ydaw ców w y b o ru , liczb ę P o lak ó w , z a tru d n io n y c h p rzym usow o w N iem czech w la ta c h II w o jn y św ia to w e j, n a le ż y u z u p ełn ić m ilio n am i P o lak ó w zam ieszk ały ch n a te re n a c h z aa n ek to w a n y c h i w G en e ra ln y m G u b e rn a to rstw ie . O ni tak ż e p o zo staw ali w ry g o ra c h p rzy m u so w eg o z a tru d n ie n ia , ich też p o d d an o b ezw zg lęd n ej e k sp lo a ta c ji i d y sk ry m in a c ji, zgodnie z resztą z g en e ra ln y m i zało żen iam i n aro d o w o ścio w y m i i p o lity czn y m i h itle ry z m u , tra k tu ją c y m i o k u p o w an e ziem ie p o lsk ie ja k o b azę ta n ie j siły ro b o czej i w y zn aczający m i P o lak o m ro lę n iew o ln ik ó w w ie lk o n iem ieck iej R zeszy. N ie u leg a w ą tp liw o ści, że sy stem z a tru d n ie n ia w G en e ra ln y m G u b e rn a to rstw ie o p a rty b y ł n a ty ch sam y ch zasad ach co w R zeszy i n a o b szarach w łączo n y ch . I ja k k o lw ie k w n ie k tó ry c h szczegółow ych ro z w iąz an ia ch w y stęp o w ały p ew n e ró żn ice, w y n ik a jąc e g łó w n ie ze sp ecy ficzn y ch w aru n k ó w z a tru d n ie n ia w G e n e ra ln y m G u b er n a to rs tw ie , a sam a sk u teczn o ść w p ro w ad zo n eg o sy stem u b y ła tu z pew nością m n ie jsz a n iż w R zeszy, to je d n a k n ie u z a sa d n ia to w cale o d m ien n ej k w a lifi k a c ji z a tru d n ie n ia w G en e ra ln y m G u b e rn a to rstw ie i w R zeszy. S łu ży ć m iało ono ty m sam ym celom .
T ak ie zało żen ia, w p e łn i z re sz tą u zasad n io n e, zad ecy d o w ały o ty m , że po n a d je d n a trz e c ia d o k u m en tó w , o p u b lik o w an y ch w ty m to m ie, d o ty czy k sz ta ł to w a n ia się zasad p ra c y p rzy m u so w ej P o lak ó w w G en e ra ln y m G u b e rn a to r stw ie . S p o śró d 232 d o k u m en tó w , 92 odnoszą się do p ra c y n a ty m ob szarze. U znaw szy, iż p rzy g o to w an y p rzez C zesław a Ł u cz ak a w stęp do w ydanego p rz ez n ieg o w y b o ru d o k u m en tó w , w w y sta rc za ją c y m sto p n iu c h a ra k te ry z u je p o d staw o w e e le m e n ty p ro b le m a ty k i p ra c y p rzy m u so w ej P o lak ó w w T rzeciej R zeszy i n a te re n a c h zaan ek to w an y ch , W ydaw cy to m u 10 zd ecy d o w ali się je d y n ie n a zam ieszczen ie k ró tk ie g o w p ro w ad zen ia, u z u p e łn ia ją c je k o m en ta rzem , odnoszącym się ju ż b ezp o śred n io do p oszczególnych działów , n a k tó re p o d z ie lili sw ój w y b ó r źró d eł. Z m ie rza jąc do p o g łęb ie n ia i ro z sz erz en ia w ied zy o lo sach w o jen n y ch P o lak ó w , z asto so w ali w ięc in n ą n iż C zesław Ł u czak m eto dę d o b o ru źró d eł. Z d ecy d o w ali się n a o g ran iczen ie z estaw u tem aty czn eg o do k u m en tó w do k ilk u w y b ra n y ch i n ie w ą tp liw ie n a jisto tn ie jsz y c h z ag ad n ień z sz e ro k ie j p ro b le m a ty k i p ra c y p rzy m u so w ej P o lak ó w , s ta ra ją c się p rz y ty m o m o żliw ie w ie lo stro n n e n a św ie tle n ie w y b ra n y ch k w e stii. P o d o b n ie je d n a k ja k C zesław Ł u czak d ą ży li do zach o w an ia ch ro n o lo g iczn eg o u k ła d u do k u m en tó w w p oszczególnych d ziałach , o d stę p u ją c od te j zasad y ty lk o w ów czas, g d y w g rę w ch o d ziło z esta w ien ie jed n o ro d n y c h d o k u m en tó w w p o d g ru p y w o b rę b ie d z ia łu . T ak ą m eto d ę zasto so w ali p rz y k w e stii p rzen o szen ia p o lsk ich je ń ców w o jen n y ch n a s ta tu s ro b o tn ik ó w cy w iln y ch , p rz y o m aw ian iu in s ty tu c ji g estap o w sk ich w ychow aw czych obozów p ra c y czy w reszcie w o d n iesie n iu do do k u m en tó w , u k a zu ją cy c h o g ra n ic za n ie sw obody w y k o n y w an ia p ra k ty k re li g ijn y c h p rz ez P olaków .
Sw ój w y b ó r d o k u m en tó w W ydaw cy p o d z ie lili n a p ięć d ziałó w , z czego trz y odnoszą się do P o lak ó w z atru d n io n y c h n a o b szarze R zeszy i n a ta k zw a
n y ch o b szarach w cielo n y ch , a dw a o sta tn ie d o ty czą G e n e ra ln eg o G u b e rn a to rstw a .
W śród 232 d o k u m en tó w n a d z ia ł p ierw szy sk ła d a się z esta w 44, d o ty czą cych d o zo ru p o licy jn eg o n a d p o lsk im i ro b o tn ik a m i p rzy m u so w y m i. D ział d ru g i —■ 68 d o k u m en tó w — p ośw ięcony je s t ro zb u d o w an em u sy stem o w i re p re s ji w obec P o lak ó w , p rz ec iw staw ia jąc y c h się n arzu co n y m ry g o ro m p ra c y p rzy m u so w ej. 28 d o k u m en tó w , zam ieszczo n y ch w d ziale trz e cim , n a św ie tla w p ły w n ie k tó ry c h asp ek tó w h itle ro w sk ie j p o lity k i n aro d o w o ścio w ej n a r e a li zację p ro g ra m u przym u so w eg o z a tru d n ia n ia P o lak ó w . W d ziale czw arty m o p u b lik o w an o 56 d o k u m en tó w , c h a ra k te ry z u ją c y c h m eto d y z a tru d n ia n ia P o lak ó w w G e n e ra ln y m G u b e rn a to rstw ie , a tak ż e sposoby ic h re k ru ta c ji n a ro b o ty p rzy m u so w e do R zeszy czy też n a o b sz ary w cielo n e. W reszcie w d z iale p iąty m 36 d o k u m en tó w u k a z u je w a ru n k i p ra c y P o lak ó w w G e n e ra ln y m G u b e rn a to r stw ie.
Z d o k u m en tó w z n a jd u ją c y c h się w o b y d w u o m aw ian y ch to m ach jed y n ie c z te ry d o ty czą b ezp o śred n io lu b p o śre d n io o b szaru P ru s W schodnich. W to m ie 9 (s. 129) zam ieszczono n iez m ie rn ie in te re s u ją c y fra g m e n t sp raw o zd an ia g e n era ln e g o p ro k u ra to ra w K ró le w cu z 2 k w ie tn ia 1941 ro k u , m ów iący o n a ra sta ją c y m w śró d P o lak ó w ru c h u o p o ru o raz ich w sp ó łp racy z rad zieck im w y w iad em . Z w ra ca ł n a to u w ag ę w sp ra w o z d an iu do sw o ich w ład z n a d p ro - k u ra to r ełc k i. T w ierd z ił, iż z a tru d n ie n ie n a te re n ie p o w ia tu ełck ieg o zn aczn ej liczb y P o lak ó w , u trz y m u ją c y c h ścisłe k o n ta k ty z ro d zin am i, ro d zi pow ażne n ieb ezp ieczeń stw o n aro d o w o ścio w e. C o raz częściej w y ta cz a się P o lak o m p ro cesy o z d ra d ę sta n u , a w czasie dochodzeń z n a jd u je się co raz w ięcej dow odów n a ic h w sp ó łp racę z ra d ziec k im w y w iad em . W ty m że to m ie (ss. 219—220) z n a j d u jem y d o k u m en t, k tó reg o tre ś c ią je s t zezw o len ie w ład z h itle ro w sk ic h n a ab o n o w an ie p rz ez p o lsk ich ro b o tn ik ó w p rzy m u so w y ch w R zeszy dw óch d zien n ik ó w i jed n eg o ty g o d n ik a , w y ch o d zący ch w G e n e ra ln y m G u b e rn a to rstw ie w ję z y k u p o lsk im . C hodziło o w y d aw an y w K rak o w ie ty g o d n ik „S iew ” oraz d z ie n n ik i „G oniec K ra k o w sk i” i „N ow y K u rie r W arszaw sk i” . Z asta n a w ia, po d an y b ez u z asad n ien ia , zak az ab o n o w an ia ty c h p ism p rzez P o lak ó w z a tru d n io n y ch w p o w iata ch : o lszty ń sk im , szczy cień sk im , re sz elsk im , p isk im , ełck im , g iży ck im , o leck im , o stró d zk im , su w alsk im i n a o b szarze ta k zw an ej re je n c ji ciech an o w sk iej. T ru d n o zn aleźć u z asad n ien ie d la te j d ecy zji R e ic h sfiih re ra SS i szefa n iem iec k iej p o lic ji, H im m lera, je ś li się zw aży, że jed n o cześn ie w y d a w an o w O lszty n ie w jęz y k u p o lsk im sp e c ja ln e pism o d la P o lak ó w , z a tru d n io n y ch p rzy m u so w o w P ru s a c h W sch o d n ich („N ow y C zas” ), a p o n ad to z ale can o im p ren u m ero w ać d w a ty g o d n ik i w y d aw an e w B iały m sto k u .
W to m ie 10 (ss. 199— 200 i 232) zam ieszczono ró w n ież dw a d o k u m en ty , o dnoszące się do o b sz a ru P ru s W schodnich. P ie rw sz y , to d an e liczbow e G łów nego U rzęd u B ezp ieczeń stw a R zeszy, d o ty czące a reszto w a ń P o lak ó w p rzez po szczególne p lacó w k i g estap o pod zarz u te m p o rzu cen ia p ra cy . Z esta w ie n ie o b e j m u je o k re s o d m a ja 1942 ro k u d o m a rc a 1943 ro k u . W ty m czasie p lacó w k i g estap o w K ró lew cu , O lszty n ie i T y lży a reszto w a ły łącz n ie 3325 P o lak ó w za ucieczk ę z m iejsc p ra cy . N iem cy o k re śla li to m ian em zła m an ia um ow y o p ra cę (A rb e itsv e rtra g sb ru c h ), co n ie b y ło zgodne z p ra w d ą, ja k o że z P o lak am i n ie zaw ie ran o um ow y o p ra cę , a w ięc n ie m ogli też i ta k ie j um ow y złam ać. D ru g i z zam ieszczonych w ty m to m ie d o k u m en tó w , to w y d an y 24 m a ja 1944
R ecenzje i om ówienia 5 3 3 ro k u p rzez k ró lew ie ck ą p lacó w k ę g estap o n a k a z a reszto w a n ia ochro n n eg o (S c h u tzh aft) w obec P o la k a [!] Iw a n a K o w alew sk ieg o , za odm ow ę p ra c y i pod b u rz a n ie in n y c h ro b o tn ik ó w .
P ra w o W ydaw ców w y b o ru pozw ala im n a zam ieszczan ie d o k u m en tó w , u z n an y ch p rzez n ic h za n a jb a rd z ie j re p re z e n ta ty w n e d la d an eg o to m u . W y d aje się je d n a k , iż zaró w n o W ydaw ca to m u 9, ja k i W ydaw cy to m u 10 w z b y t m a ły m sto p n iu w y k o rz y sta li zaso b y a rch iw ó w re g io n a ln y c h (w ojew ódzkich i po w iato w y ch ), zw łaszcza n a ziem iach zach o d n ich i półn o cn y ch . O dw ażniejsze sięg n ięcie do ty c h zasobów p o zw o liło b y im n a z n ale zien ie szereg u d o k u m en tów , u m o żliw iający ch jeszcze b a rd z ie j p o g łęb io n e p rz ed sta w ien ie w ie lu z za g a d n ie ń , zw iązan y ch z p ra c ą p rzy m u so w ą. P e łn ie jsz y b y łb y o b raz, po m acosze m u p o tra k to w a n y c h , p ro b lem ó w n aro d o w o ścio w y ch , a zw łaszcza k w e stii re la c ji ro b o tn ic y p rzy m u so w i — lu d n o ść e tn ic zn ie p o lsk a. J e s t to k w e stia c iąg le jeszcze k o n tro w e rsy jn a i c iąg le n ie w y sta rc z a ją c o u d o k u m en to w an a.
O bydw a o m aw ian e to m y „D o cu m en ta O c cu p atio n is” w znacznym sto p n iu się u z u p e łn ia ją . I ja k k o lw ie k z n ajd u jem y tu p o w tó rzen ia, sk ą d in ąd n ie u n ik n io n e, je ś li zam ierzan o czy te ln ik o w i u ła tw ić p rz eśle d ze n ie ew o lu cji z asad n ie m ieck iej p o lity k i p rzy m u so w eg o z a tru d n ie n ia P o lak ó w , to je d n a k w iększość d o k u m en tó w o p u b lik o w an y ch w k ażd y m z tom ów to m a te ria ły różne, sam o istn e . O bydw a w y b o ry d o k u m en tó w d o ty czą ty lk o ty c h P olaków , k tó rzy jak o ta k zw an i ro b o tn ic y c y w iln i z o sta li o b jęci w la ta c h w o jn y h itle ro w sk im sy ste m em p ra c y p rzy m u so w ej. W y b o ry te n ie o b e jm u ją w ięc p ro b lem a ty k i p ra cy p rzy m u so w ej ty sięc y P o lak ó w w n iem iec k ich obozach k o n c en trac y jn y ch i in n y ch z ak ła d ac h k a rn y c h , a n i te ż sy stem u e k sp lo a ta c ji o b y w a teli p o lsk ich po ch o d zen ia żydow skiego. Z ag a d n ien ia te — n a co słu szn ie zw ró cili u w ag ę W y daw cy to m u 10 — to p o stu la t b ad aw czy , o b y ja k n a jp rę d z e j zrealizo w an y . P o d o b n y m p o stu la te m bad aw czy m je s t p rz y g o to w an ie o d ręb n eg o to m u d o k u m entów , o d noszących się do z ag a d n ien ia p ra c y p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch , k tó ry c h N iem cy n ie zd o łali zm usić do w y rzeczen ia się sta tu s u jen ieck ieg o . • W arto ści b ad aw czej o m aw ian y ch tom ów „D ocum enta O ccu p atio n is” n ie m ożna p rzecen ić. O trzy m aliśm y o lb rzy m i z estaw źró d eł, u m o żliw iający ch zw e ry fik o w a n ie n ie k tó ry c h z b y t p o sp ieszn y ch , a w ięc i u p ro szczo n y ch sądów i ocen, zn aleźliśm y te ż szereg d o k u m en tó w u m o żliw iający ch p o g łęb ien ie ty c h k w e stii p ro b le m a ty k i p ra c y p rzy m u so w ej, k tó re d o ty ch czas w lite ra tu rz e p rz ed m io tu je d y n ie n aszk ico w an o .
W stęp k ażd eg o z tom ów p rzetłu m aczo n o n a jęz y k i an g ie lsk i, n iem ieck i i ro sy jsk i. T om y o p atrzo n o w in d e k sy n a zw isk i m iejscow ości. N ależy ty lk o żałow ać że n ie p rzetłu m aczo n o n a ję z y k a n g ie lsk i i ro sy jsk i sp isó w tre ś c i, o g ra n ic za jąc się do p o d a n ia ic h jed y n ie w jęz y k a ch p o lsk im i n iem ieck im .
