Barbara Wojczulanis, Halina
Keferstein
Polska wersja rękopiśmienna
emblematów Georgette de Montenay
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 518-522
M A T E R I A Ł Y
H A L IN A K E F E R S T E IN , B A R B A R A W O JC Z U L A N IS P O L S K A W E R S JA R Ę K O P IŚ M IE N N A E M B L E M A T Ó W G E O R G E T T E D E M O N T E N A Y W z b io ra c h b ib lio te k i M u z e u m M a z u rs k ie g o w O ls z ty n ie z n a j d u je się s t a r o d r u k o p ra w n y w s k ó rę , b ę d ą c y k lo c k ie m , n a k t ó r y s k ła d a ją s ię c z te r y d ru k i. W s k ła d k lo c k a w c h o d z ą w y d a w n i c tw a o f o r m a c ie o c ta v o . S ą to : 1) J a n J a k u b B o iss a rd , T h e a tr u m v ita e h u m a n a e , d ru k o w a n y p rz e z A b r a h a m a F a b r i w M etz u 1596 (n a d r u k u n a z w a ła c iń s k a : M e d io m a tr ic o ru m ); 2) J a n J a k u b B o iss a rd , E m b le m a tu m lib e r, w y d a n y w e F r a n k f u r c i e n a d M en e m 1593 (b r a k d r u k a r z a ) : 3) J a n J a k u b B o is s a rd , E m b le m a ta , w y d a n e w e F r a n k f u r c i e n a d M en e m 1596 (b r a k d r u k a rz a ). W sz y s tk ie te tr z y d r u k i z d o b ił m ie d z io ry ta m i T e o d o r B ry . C z w a rty d r u k to : C e n t e m b le m e s c h r e s tie n s n o s z ą c y ta k ż e ty t u ł ła c iń s k i: E m b le m a tu m C h r is tia n o r u m c e n tu ria ... w y d a n y w Z u ry c h u (n a d r u k u n a z w a ła c iń s k a T ig u r i) w 1584 r. p rz e z K rz y s z to f a F ro s c h o u e ra . A u to r k ą te j k s ią ż k i je s t G e o rg e tte d e M o n t e n a y 1 (ur. 1540 w T u lu z ie , zm . 1581), k tó r a w y c h o w y w a ła się n a d w o rz e J e a n n e d ’A lb e rt, k ró lo w e j N a w a rr y , a n a s tę p n ie z o s ta ła je j d a m ą d w o ru .R z u c a s ię w oczy, że p rz e w a g ę lic z e b n ą w s p ó ło p ra w n y c h d r u k ó w s ta n o w ią m o d n e w ty m o k re s ie (X V I—X V II w ie k ) k s ią ż k i z a w ie r a ją c e sy m b o le n a u k i c h rz e ś c ija ń s k ie j. O ile w ie m y , k to z d o b ił d r u k i B o is s a rd a , o ty le n a d a u t o r s tw e m m ie d z io ry tó w w d z ie le G e o rg e tte d e M o n te n a y n a le ż a ło b y p r z e p r o w a d zić szczeg ó ło w e, s p e c ja lis ty c z n e b a d a n i a . T rz y p ie r w s z e d r u k i s ą i n te r e s u ją c e g łó w n ie ze w z g lę d u n a s z a tę g ra fic z n ą , a o s ta t n i z p o w o d u lic z n y c h r ę k o - p is e m n y c h p rz e k ła d ó w te k s tó w n a ję z y k p o lsk i.
D z iełk o G e o rg e tte d e M o n te n a y m u s ia ło b y ć w o w y m c z a s ie d o ść p o p u la rn e , o c zy m św ia d c z y f a k t , że m ia ło on o c z te r y w y d a n i a : 2 L io n 1571, Z u r y c h 1584, F r a n k f u r t n . M e n e m 1619 (d w a n a k ła d y ) o ra z p o n o w n ie w L io n ie 1717. B yć m o że d z ię k i p o c z y tn o śc i k s ią ż k i z w ró c ił n a n ią u w a g ę i d o k o n a ł p r z e
k ła d ó w b liż e j n ie o k re ś lo n y p o e ta p o ls k i. E g z e m p la rz z n a j d u ją c y się w z b io r a c h M u z e u m M a z u rs k ie g o je s t z a te m d r u g ą k o le jn ą e d y c ją . K s ią ż k a d e d y k o w a n a j e s t p r o te k to r c e p is a r k i, J e a n n e d ’A lb e rt. P o s ia d a p a g in a c ję k a r t od 1 d o 100, (z b r a k ie m k a r t y 8 i 59), p ró c z te g o d e d y k a c ja i w s t ę p z a w ie r a ją s tr o n n ie lic z b o w a n y c h 12, a z a k o ń c z e n ie , n a k tó r e s k ła d a ją s ię s o n e ty i e p i g ra m y , s tr o n n ie lic z b o w a n y c h 14. N a k a r t a c h p a g in o w a n y c h u m ie s z c z o n e są m ie d z io ry ty o sy m b o lic z n e j tre ś c i re lig ijn e j, p o d k tó r y m i w y d ru k o w a n o c z te r o - w ie rs z e w ję z y k u ła c iń s k im . N a s tr o n a c h n ie lic z b o w a n y c h w d o ln e j ic h p o ło
1 S k ą p e d a n e b io g ra fic z n e z a w ie r a ją : H . G. J o c h e r , A l lg e m e in e s L e x i
k o n d e r G e le h r te n , B d. 3, L e ip z ig 1751; G ra n d D ic tio n n a ir e U n iv e r s a l d u X I X s iè c le , P a r i s 1874.
2 C a ta lo g u e G é n é r a l d e s liv r e s im p r im é s d e la B ib lio th è q u e N a tio n a le ,
w ie z n a j d u ją się o d p o w ie d n ik i w ie rs z y ła c iń s k ic h w ję z y k u fr a n c u s k im . U tw o ry tre ś c io w o z w ią z a n e są z ilu s t r a c j ą , z ty m , że d łu g o ść t e k s t u f r a n c u s k ie g o je s t z re g u ły w ię k sz a , n iż c z te ro w ie rs z , j a k im o p e r u je t e k s t ła c iń s k i.
A u to rs tw o p o e m a tó w w ję z y k u fr a n c u s k im n ie u le g a w ą tp liw o ś c i. N ie w ia d o m o n a to m ia s t, czy p r z e k ła d u n a ła c in ę d o k o n a ła s a m a p is a r k a ; p r z y p u s z c z a ć n a le ż y , że b y ło to je j d z ie łe m , g d y ż p rz e b y w a ją c w k r ę g u d w o rs k im i b ę d ą c o so b ą w y k s z ta łc o n ą n a p e w n o z n a ł a ję z y k i obce, a szc z eg ó ln ie ła c in ę , k tó r e j z n a jo m o ść c e c h o w a ła lu d z i re n e s a n s u . P r z y ją ć b o w ie m n a le ż y , iż za p a n o w a n ia c ó rk i k ró lo w e j, d w ó r w N a w a r z e k o n ty n u o w a ł b o g a te t r a d y c je k u ltu r a ln e , a szc z eg ó ln ie p o e ty c k ie , ja k ie ro z k w itły w o k re s ie p a n o w a n ia M a łg o rz a ty . W ła d c z y n i ta , j a k w ia d o m o , s a m a ś w i e tn a e r u d y tk a , p o lig lo tk a , a u t o r k a H e p ta m e r o n , b y ła p r e k u r s o r k ą f r a n c u s k ie g o h u m a n iz m u . W sw o ic h r e z y d e n c ja c h o ta c z a ła s ię p o e ta m i i u c z o n y m i. D w ó r c ó rk i — J e a n n e d ’A l b e r t — z a p e w n e n ie r ó ż n ił s ię z b y tn io o d o to c z e n ia m a tk i, a ty m s a m y m k o n ty n u o w a ł id e e o d ro d z e n ia o ra z o rie n ta c ję p r o k a lw iń s k ą , k tó r e j M a łg o r z a ta b y ła g o rliw ą p r o te k to r k ą . G e o rg e tte d e M o n te n a y , w j a k i e j ś m ie rz e , m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , u le g ła w p ły w o m o to c z e n ia . N ie c h o d z i n a m j e d n a k o u tw o r y f r a n c u s k ie j p o e tk i, in te r e s u ją c e n a t o m i a s t s ą d la n a s p rz e k ła d y n a ję z y k p o ls k i, k tó r e z n a j d u ją s ię n a s tr o n a c h n ie lic z b o w a n y c h n a d d r u k o w a n y m te k s te m fr a n c u s k im i n a w ią z u ją do s ą s ia d u ją c y c h z n im i m ie d z io r y tó w 3. T łu m a c z , b y ć m oże, c elo w o n ie d o k o n y w a ł p r z e k ła d ó w w k o le jn o ś c i, p r z y p u s z c z a ln ie w y b ie r a ł te , k t ó r e o d p o w ia d a ły m u b a rd z ie j tre ś c io w o lu b s iln ie j o d d z ia ły w a ły e m o c jo n a ln ie .
W p rz e k ła d z ie p o ls k im z n a j d u ją się w z b io rk u o g ó łe m c z te rd z ie ś c i c z te r y w ie rs z e . N ie k tó r e z n ic h n o szą ś la d y p o p ra w e k , s ty liz a c ji, w y s t ę p u ją d o ść l i c zn e s k r e ś le n ia , a ta k ż e p o d k r e ś le n i a n ie k tó r y c h s łó w lu b z w ro tó w , n p . w i e r sze p r z y m ie d z io ry ta c h 4, 16, 19, 26. U tw o r y p o ls k ie c e c h u je n a o g ó ł d o ść d u ż a d o w o ln o ść p rz e k ła d u , c h a r a k t e r y z u j e się o n a o d s tę p s tw a m i z a ró w n o o d te k s t u ła c iń s k ie g o , j a k i fr a n c u s k ie g o , n a w ią z u je n a to m ia s t w y r a ź n ie d o t r e ś c i z a w a r te j w s y m b o la c h g ra fic z n y c h . S ą o n e p o e ty c k im o p is e m z n a j d u ją c y c h s ię n a s ą s ie d n ie j s tr o n ie m ie d z io ry tó w , k tó r e w d u ż e j m ie rz e s ta n o w ił y in s p ir a c ję tw ó rc z ą n ie z n a n e g o p o ls k ie g o a u to r a . Ó w w o ln y p r z e k ła d p r z e m a w i a b a rd z ie j za ty m , że p is a r z w w ię k s z y m s to p n iu b y ł p o e tą n iż tłu m a c z e m .
O ile te k s t y f r a n c u s k ie s ą o ś m io w ie rsz o w e , a ła c iń s k ie c z te ro w ie rs z o w e , o t y l e w te k s t a c h p o ls k ic h p r z e w a ż a s z e ś c io w ie rs z (34 u tw o ry ) . S p o ty k a się n a to m ia s t ty lk o o sie m c z te r o w ie r s z y i z a le d w ie d w a o ś m io w ie rsz e , z czeg o j e d e n j e s t p r z e k r e ś lo n y i z m ie n io n y n a c z te r o w ie rs z . Z w r a c a u w a g ę f a k t , że n ie w s z y s tk ie te k s t y s ą p is a n e je d n ą r ę k ą . T e k s ty p r z y e m b le m a t a c h 17 i 20 w y r ó ż n ia ją się k a lig r a f ią , a le n ie m o ż n a w y k lu c z y ć , że p is a n e s ą ty m s a m y m c h a r a k t e r e m co w ię k sz o ś ć w ie rs z y , ty lk o s t a r a n n i e i o z d o b n ie . W y ra ź n ie in n a r ę k a z a z n a c z a s ię p rz y e m b le m a c ie 40; trz e c i r o d z a j p is m a w y ró ż n ić m o ż n a w te k ś c ie p r z y m ie d z io ry c ie 65, g d z ie p o n a d to d a s ię z a u w a ż y ć d r o b n e z m ia n y te k s t o w e i o rto g r a f ic z n e . N ie z a le ż n ie od tłu m a c z e ń p o ls k ic h ro z s ia n y c h j e s t k ilk a m n ie js z y c h , rę k o p is e m n y c h d o p is k ó w . P o n iż e j w ie r s z a p o ls k ie g o z w ią z an e g o z e m b le m a te m 61 z n a j d u je s ię g lo s sa : „ k o m u czesc, t h e m u e z ę s c ” 4. P o z a ty m w y s t ę p u je k ilk a m n ie js z y c h n o te k p o ła c in ie , je d n a n ie m ie c k a i j e d n a f r a n c u s k a . P r z y e m b le m a c ie 14 w id n ie je z a p is e k : „A . 1606 w A n g lie y ” : p o w y ż e j w ie rs z a p o ls k ie g o z w ią z a n e g o z e m b le m a t e m 16 n a p is : „ A n n o 1615 3 N a s tr o n a c h 4, 5, 7, 9, 10— 21, 24— 30, 32— 42, 58, 61, 62, 64, 65, 67, 70; 76. W ie rsz e p rz y e m b le m a ta c h 40 i 65 s ą n a p is a n e w d w ó c h w e r s j a c h .
4 P r z y c y to w a n iu te k s t ó w s t a r a n o się z a c h o w a ć p is o w n ię o ry g in a łu , p o m i j a j ą c j e d n a k s to s o w a n ie l ite r , k tó r y c h o d p o w ie d n ik ó w n ie m a w c z c io n k a c h p o ls k ic h .
(25?) D ie 13 A u g . S .S .C .C .” ; p rz y e m b le m a c ie 74 u g ó ry , n a d m ie d z io ry te m d o p is e k : „ J e re m i (asz?) X V I I I ” .
J e ż e li c h o d z i o tre ś c io w ą z a w a rto ś ć u tw o ró w w ję z y k u p o ls k im , to d o m i n u ją w n ic h z a g a d n ie n ia w ia r y , k w e s tie s to s u n k u c z ło w ie k a do B o g a, s to s u n k ó w m ię d z y lu d z k ic h i c h a r a k t e r y z u j e je n u t a m o r a liz a to rs k a . C zęsto s p o ty k a s ię w n ic h t r a w e s ta c je n ie k tó r y c h m o ty w ó w z a c z e rp n ię ty c h z P is m a Ś w ię tego. C ało ść w ie r s z y m o ż n a p o d z ie lić n a d w ie z a s a d n ic z e g ru p y . J e d n a z n ic h w y k a z u je , o p ró c z w y ż e j w y m ie n io n y c h cech , szc z eg ó ln e z a a k c e n to w a n ie s t r o n y m o ra ln e j. Z a w ie ra o n a a n a liz ę i o c en ę p o s tę p k ó w lu d z k ic h w o b e c w ie c z n o ści, p o d k re ś la s ła b o ś ć i b e z b ro n n o ść je d n o s t k i lu d z k ie j. P r z e b i j a j ą w n ie j n u ty o p ty m is ty c z n e , w y n ik a ją c e z p o c z u c ia s p ra w ie d liw o ś c i B o żej, k tó r a je s t w y ż sz a p o n a d w s z e lk ie z ie m sk ie o sąd y . T a p a r t i a w ie rs z y m a s iln ie j r o z w i n ię tą i b o g a tsz ą , n iż p o z o sta łe , m e ta fo ry k ę , a p e w n a część w ie rs z y je s t z b li ż o n a c h a r a k t e r e m do p o p u la r n e j w X V III w ie k u b a jk i z w ie rz ę c e j. N a jle p ie j z ilu s tr u ją to p rz y k ła d y . W ie rsz p rz y e m b le m a c ie n r 15 b rz m i:
„ W sz elk ie n a c z y n ia Z d u ń s k ie w s ło ń c u p o ło ż o n e B y ceg ły , s k a m ie n ie ją , w p ie c u w y p a lo n e L e c z k a ż d e z n ic h d o tk n ie n ie m p r ę tk im s tu c się m o że T a k się te s z to b ie d z ie je : n ie w ie r n y N ie b o że W P r a w d z ie s ło ń c a ia sn ie y s z e y , N ie w ia r ą s tw a r d z ie e s z L e d a w d z ie ń u m ie r a ją c w ie c z n ie się ro z c h w ie ie s z ” . U tw ó r o m a w ia ją c y i l u s tr a c ję 24 m ó w i: „K o ń b ie d n y o ślep b ie ż y le d w ie ś ię n ie w sć ie c ze C h cą c z sw e g o g r z b ie ta p o z b y ć osę czo go siecze L ecz р о к у o w rz e d z a łe s a d n o 5 n a n y m czu ie R o b a c tw o , k o ń d a re m n o b ie g ie m śię m o rd u ie T a k k to m a d u s z n ą r a n ę у s a d n o s u m n e n ia M o la s k ry te g o m ę k ę c z u ie b e z w y tc h n ie n ia ” . W sz y s tk ie w ie rs z e z te j g r u p y c e c h u je b a rd z o z b liż o n a b u d o w a f o r m a ln o - tre ś c io w a . P ie r w s z a część u tw o r u (z w y k le tr z y lu b c z te r y w ie rs z e ) p o ś w ię c o n a j e s t o p iso w i s ą s ie d n ie g o m ie d z io ry tu , k o ń c o w a z a w ie r a p o in tę , k t ó r a je s t z a r a z e m m o ra łe m . D ru g a p a r t i a w ie rs z y , m im o iż w y k a z u je d u ż e z b ie żn o śc i z p ie rw s z ą , z o s ta ła w y o d rę b n io n a ze w z g lę d u n a je j a k c e n ty ro z ra c h u n k ó w sp o łe c z n y c h i id e o lo g ic z n o - re lig ijn y c h .
T r u d n o b e z d o g łę b n e g o i p o ró w n a w c z e g o p r z e b a d a n ia u s ta lić , ja k ie w y z n a n ie (a ria n iz m , lu te r a n iz m , k a lw in iz m ) r e p r e z e n t u je i p o p ie r a a u to r . P r z y k ła d w ie r s z a o p ie w a ją c e g o e m b le m a t 67 św iad c z y , że a n o n im o w y p o ls k i t ł u - m a c z - p o e ta n ie j e s t z w o le n n ik ie m k a to lic y z m u . W ie rsz te n b rz m i:
„ P rz e z M iecz, M o rz e у O gnie, p rz e z s t r a c h z e w sz ą d sro g y C h o d zie n a Ś w ie c ie m u s y Z b o ř P a n s k y u b o g y
N iż n a R e f o r m a tią m a p o z w o lić — w o li S a m ą I n ą u i s i t i ą w y trw a ć , B o g u g w o li M a ią c p o k o i S u m n ie n ia n a ... n ie s tr w o ż o n y O N ie b ie s k ą K o ro n ę b ę d ą c u p e w n io n y ” . U tw ie rd z a n a s w ty m p r z e k o n a n iu w ie r s z p rz y m ie d z io ry c ie 25, w k tó r y m z a w a r ta je s t n ie d w u z n a c z n a a lu z ja : „ o b łu d n ik d a rm o c h lu b n y n a m t h u w y r a ż o n y / / c h e łp tliw e g o b r a c tw a b r a t a w k a p ę o b le c z o n y ” (ilu s tr a c ja p rz e d s ta w ia z a k o n n ik a ) o ra z u tw ó r p rz y m ie d z io ry c ie 34: „ B ia d a n a tw ą o b łu d ę M n ic h u F a r is e is k y P o s ta w a tw a p o w a ż n a le c z Ż y w o t Z ło d z ie y s k i Ś w ia tu w y s ta w ia s z s e rc e a n ie ls k ie y c z y sto ść i s „ s a d n o ”, s ta r o p o l. ból, r a n a , d o tk liw e c ie rp ie n ie .
520
D ru g ie w z a n a d r a 6 k r y ie s z b ru d n e p e łn e Z ło ści B óg sę d z ia w s z itk o w id z ą c , w s z itk o w ie d z ie ć m o że T e m u n ie s ą ta ie m n e s p ra w y tw e n ie b o ż e ” .
W n ie k tó r y c h w ie rs z a c h , k tó r e z alicz o n o do g r u p y d ru g ie j, s p o ty k a m y n u ty z n a m io n u ją c e ś c ie ra n ie się d w ó c h p r z e c iw s ta w n y c h p r ą d ó w r e lig ijn y c h , r e m in is c e n c je p r z e ś la d o w a ń i a k c e n ty n a w o ły w a n ia do zg ody, je d n o ś c i i p o k o ju . P rz e p ro w a d z iw s z y n a w e t p o b ie ż n ą a n a liz ę u tw o r ó w w ję z y k u p o ls k im z a u w a ż y ć m o ż n a p e w n ą n ie p o ra d n o ś ć f o r m y i z m a g a n ie s ię z p o e ty c k im o d d a n ie m te m a tu . N a p o e m a ty te n a le ż y n a t u r a l n i e p a tr z y ć z h is to ry c z n e g o p u n k tu w id z e n ia , b ez s to s o w a n ia d z isie js z y c h k a n o n ó w e s te ty c z n y c h i w y m o g ó w p o e ty k i. W p rz e c iw n y m w y p a d k u tr u d n o b y ło b y je z ro z u m ie ć . T ł u m a - c z o w i-p o e c ie z a p e w n e b a r d z ie j z a le ż a ło n a w y e k s p o n o w a n iu te m a ty k i i p r z e d s ta w ie n iu id e o lo g ii, k t ó r ą re p re z e n t o w a ł, n iż n a z a b ie g a n iu o p ię k n ą fo r m ę i s ty l. J e d n a k i d la d z isie js z e g o c z y t e ln ik a w ie r s z e t e m a ją s w o is tą i d u ż ą e k s p r e s ję , s zc z eg ó ln ie d z ię k i b o g a to r o z w in ię te j m e ta fo ry c e . C e c h u je je u ro k , św ież o ść i b e z p o ś re d n io ś ć w w y r a ż a n iu u czu ć.
R o z p a tr u ją c o g ó ł w ie rs z y p o ls k ic h p o d w z g lę d e m fo r m a l n y m s tw ie r d z ić m o ż n a , że w ię k sz o ś ć u tw o ró w s ta n o w i trz y n a s to z g ło s k o w ie c , c h o ć s ą i o d s tę p s tw a ró ż n o w e rso w e , n ig d y j e d n a k p is a r z n ie z sz e d ł p o n iż e j d z ie się c io - z g ło sk o w c a . N p . w c z te r o w ie r s z u p rz y e m b le m a c ie 20, trz y n a s to z g ło s k o w ie c p r z e p la ta s ię r e g u l a r n i e z d w u n a s to z g ło s k o w c e m ; p o d o b n ie j e s t w s z e ś c io - w ie r s z u p rz y m ie d z io ry c ie 67; w s z e ś c io w ie rs z u k o ło sy m b o lu 25 w y s tę p u je n a to m ia s t tr z y n a s t o - i c z te r n a s to z g ło s k o w ie c ; zaś w ie r s z p rz y e m b le m a c ie 3 lic z y p o d z ie się ć i je d e n a ś c ie z g ło se k . J e ż e li c h o d z i o ty p s tro fic z n y , p rz e w a ż a s z e ś c io w ie rs z o ry m a c h p a rz y s ty c h ty p u a a b b cc. J e s t to je d n a z n a js t a r s z y c h p o ls k ic h fo r m w ie rs z o w a n ia , w y s t ę p u ją c a z a r ó w n o w p o e z ji k a n c jo n a ło w e j, j a k u K o c h a n o w s k ie g o . W śró d n ie lic z n y c h c z t e r o - i o ś m io w ie rsz y w id a ć te n s a m ty p r y m ó w p a rz y s ty c h , a w ię c a a b b i a a b b c cd d ; u k ła d te n , szc z eg ó ln ie w o d n ie s ie n iu do o ś m io w ie rsz a w p o e z ji p o ls k ie j w ty m o k re s ie s ta n o w i s w e g o ro d z a ju rz a d k o ś ć . W e w s z y s tk ic h w ie r s z a c h p rz e w a ż a ją w y b itn ie ry m y ż e ń sk ie .
W o d n ie s ie n iu do s ło w n ic tw a , n a p o d k re ś le n i e z a s łu g u je f a k t , że j e s t on o u ro z m a ic o n e i b o g a te . A u to r u ż y w a p o d o b n y c h fo r m ję z y k o w y c h , j a k c zo ło w i p is a r z e s ta r o p o ls c y . O p e ru je z w ro ta m i, k t ó r e s p o ty k a m y w B ib lii L e o p o lity (1561), B ib lii B r z e s k ie j (1563), u M . R e ja , M . K r o m e ra , J . K o c h a n o w s k ie g o , Sz. B u d n e g o , P . K o c h a n o w s k ie g o , J . Z im o ro w ic z a , F . B irk o w s k ie g o i W . K o - c h o w sk ie g o . Do t a k i c h s łó w z alicz y ć t r z e b a p rz e d e w s z y s tk im : „ k a l e t a ” (m ieszek , trz o s), „ s n a d n ie ” (d o g o d n ie , ła tw o ), „ w z a d ” (w ty ł), „ b e l k ” (b ie rw io no, b e lk a ), „ tu s z y ć ” (p rz y p u sz c z a ć , m n ie m a ć , w ró ż y ć ), „ z a n a d r a ” (p a z u c h a , z a p a z u c h a ), „ k o ń w a ś n iw y ” (k o ń n a ro w is ty , n ie s p o k o jn y ) itp . S to s u n k o w o n ie w ie le s p o ty k a m y la ty n iz m ó w ty p u „ R e fo r m a tę ” , „ X ię c ia ” , „ i n ą u i s i t i ą ”, „ e x u l u ie ” . C ie k a w a j e s t o r to g r a f ia a u t o r a p o ls k ic h te k s tó w . J e s t o n a w p r a w d z i e n i e je d n o lita , a le w w ie lu w y p a d k a c h c e c h u je j ą s w o is ta k o n s e k w e n c ja . T a k np . z re g u ły z a m ia s t z a im k a to p is z e „ th o ” , n a to m ia s t w in n y c h s ło w a c h w y s t ę p u j e u ż y c ie „ t h ” o b o k „ t ” j a k z lo th o ” , a le „ b ło to ” ; ta k ż e „1” i „ ł” w y s t ę p u ją w y m ie n n ie j a k „ b ła z e n ” , „ z la ś ć ” , a le „ z ło d z ie js k i” czy „ o b łu d a ” . P r z y im k i ty p u z, w s ą n a jc z ę ś c ie j p is a n e łą c z n ie z w y ra z a m i, k t ó r e po n ic h n a s tę p u ją , a le s p o ty k a się i o d s tę p s tw a . W y m ie n n ie u ż y w a n e s ą l i t e r y i, j, y, z ty m , że ja k o s p ó jn ik n a jc z ę ś c ie j w y s t ę p u je „ y ” , p o d o b n ie , j a k n a k o ń c u w y ra z u n a jc z ę ś c ie j j e s t „ y ” z a m ia s t „ i” (np. „ lilie y ” , „ k r o t k i e y ” ). U ż y w a j e d n a k i te g o 6 „ z a n d r a ” , s ta r o p o l. p a z u c h a , za p a z u c h ą .
521
ro d z a ju p is o w n i: „ m ię d z i” (m iędzy), „ ia k o ” (ja k o ), „W iso k o ścy ” (w y so k o ści), „ u y m ie ” (u jm ie), a le o b o k te g o s p o ty k a m y „ j ą ł ” „ J ą z y k ” , c zy „ ia g n ią tk o ” . W w ię k sz o ś c i w y p a d k ó w o b o k z m ię k c z a ją c e g o ,,i ” s to s u je a u to r n a d sp ó łg ło sk ą z n a k z m ię k c z a ją c y : „ ś ie k y r a ” (s ie k ie ra ), „ z lo ść i” (złości), „ d ź iw ” , „ śię ” , je d n o c ze śn ie j e d n a k o p u szc z a z m ię k c z e n ia , n p . „ d o s tą p ić ” , c zy „ d o id z e ” (d o jd zie). O b o k p is o w n i z a im k a „ c o ” u ż y w a się te ż i „czo” . P r z y im e k „z ” je s t czę sto z a s tę p o w a n y p rz e z „ s ”, w y s t ę p u je w ię c: „s te g o ” czy „ s //n ie g o ” , o b o k „ z //sw e - g o ” , „z d a le k a ” .
D o c ie k a w o s te k i s w o isto ś c i p is o w n i, j a k ą s to s o w a ł p o ls k i a u to r , zalicz y ć n a le ż y u ż y w a n ie z re g u ły n a d y z n a k ó w d ia k try ty c z n y c h w p o s ta c i d w ó c h k r o p e k n a d y, n a d u z n a k u w p o s ta c i m a le ń k ie g o k ó łk a lu b a p o s tr o f u (u, ù), a le w y ją te k s ta n o w ią te k s t y p is a n e k a lig ra fic z n ie . Z n ie lic z n y m i w y ją tk a m i ß (ss) z a s tę p u ją w p is o w n i „sz” , n p . „ w ß e lk ie ” , „ n a ß ” , „ d u ß ” , „ s tr o f u ie ß ” itp . O w o k r ó tk i e d o n ie s ie n ie n ie w y c z e rp u je z a g a d n ie ń , ja k ie n a s u w a ją się w c a ło k s z ta łc ie te m a ty c z n y m , p o e ty c k im i ję z y k o z n a w c z y m tłu m a c z e ń e m b le m a tó w . R o z s z y fro w a n ie a u to r s tw a , s z c z eg ó ło w a a n a l iz a p o ró w n a w c z a , m a ją c a n a c e lu d o k ła d n e u m ie js c o w ie n ie w c z a s ie i p r z e s tr z e n i u tw o ró w , w y m a g a ją w n ik liw y c h , w s z e c h s tr o n n y c h b a d a ń w a r s z ta to w y c h . N a w e t p o b ie ż n e z a p o z n a n ie się z ty m z a b y tk ie m p o e z ji s ta r o p o ls k i e j n a s u w a w n io s e k o k o n ie c z n o ś c i p o d ję c ia te g o ro d z a ju p ra c . H A L IN A K E F E R S T E IN , B A R B A R A W O JC Z U L A N IS P O L IS H M A N U S C R IP T V E R S IO N O F G E O R G E T T E D E M O N T E N A Y ’S E M B L E M S S u m m a r y I n t h e c o lle c tio n o f t h e M a s u r ia n M u se u m a t O ls z ty n t h e r e is a le a th e r b o u n d v o lu m e c o n ta in in g f o u r p r in t e d b o o k s of th e 17th c e n tu ry . T h e m o s t in te r e s tin g is th e f o u r t h b o o k C e n t e m b lè m e s c h r é tie n s b y G e o rg e tte d e M o n - te n a y . T h is b o o k c o n ta in s e n g ra v in g s o f a re lig io u s c h a r a c te r , v e r s e s in F r e n c h (on n u m b e re d p a g es) a n d t h e i r L a tin v e rs io n s (on u n n u m b e re d p a g es). F o r u s th e m o s t in te r e s tin g a r e P o lis h t r a n s la tio n s of th e s e v e r s e s w r i t t e n b y h a n d . T h e r e a r e 44 of th e m . T h e ir a u th o r is u n k n o w n . T h e P o li s h v e rs io n s a r e f r e e v e rs e a n d th e y d if f e r c o n s id e r a b ly fr o m th e o rig in a ls . T h e y a re p o e tic a l d e s c rip tio n s of th e e n g ra v in g s . T h e q u e s tio n s of f a i t h a n d w o rs h ip a n d o f t h e a t t i t u d e o f m a n to w a r d s G o d a n d h is fe llo w m e n p re d o m in a te t h e r e a n d m o ra liz in g to n e is c h a r a c te r is tic f o r a ll of th e m . T h e P o lis h v e rs e s a r e la c k in g s k ill b u t th e y a r e f u l l o f e x p re s s iv e n e s s , f r e s h n e s s a n d sim p lic ity .
I t is im p o s s ib le to s a y w h e th e r th e a u th o r w a s a L u t h e r a n , a C a lv in is t o r a n A r ia n a s w e ll as to d a te th e P o lis h v e rs io n s w ith o u t a th o r o u g h a n a l y sis of t h e te x t.
