Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkiej

Grażyna Borkowska

Stan badań nad obrządkiem

pogrzebowym ludności fazy łódzkiej

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 17, 29-47

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 17, 1992

Grażyna Borkowska

STAN BADAŃ NAD OBRZĄDKIEM POGRZEBOWYM LUDNOŚCI FAZY ŁÓDZKIEJ

Wyodrębnienie fazy łódzkiej nastąpiło na podstawie opracowania materiałów kultury trzcinieckiej i najstarszych zabytków kultury łużyckiej. Odkryto podobieństwa zarówno form, jak i zdobnictwa na­ czyń (por. tabl. I), które to cechy formalne połączono z obserwacja­ mi najstarszych cmentarzysk łużyckich, gdzie stwierdzono przecho­ dzenie w sposób naturalny od nielicznych grobów trzcinieckich przez pochówki charakterystyczne dla omawianej fazy - aż do typowych łu­ życkich.

Powyższe analizy stały się podstawą dla opracowań H. Wiklaka-1 -i A. Gardawsk-iego2 , które dotychczas najpełn-iej prezentują tematykę fazy łódzkiej jako etapu przejściowego od kultury trzcinieckiej do łużyckiej .

Kryteria wyodrębnienia fazy łódzkiej nie zostały do dziś jasno i wyczerpująco ustalone. Do charakterystycznych cech tego zjawiska kulturowego, odróżniających je od zespołów trzcinieckich i wczesno- łużyckich, należą:

- ceramika łącząca cechy obu wspomnianych zespołów zarówno pod względem zdobnictwa, form, jak i technologii,

- obrządek pogrzebowy zbliżony do łużyckiego (płaskie, ciało­ palne groby popielnicowe zgrupowane na cmentarzyskach), ale jedno­ cześnie bardziej urozmaicony, zawierający elementy trzcinieckie

(np. ciałopalne groby zbiorowe w dużych prostokątnych jamach). Dokładniejsze opracowanie kryteriów wyodrębniających zespoły fazy łódzkiej pozostaje sprawą otwartą, oczekującą na ostateczne rozwiązanie. Brak bowiem jednoznacznych wskazówek jest przyczyną wielu kontrowersji co do poszczególnych obiektów.

^ H . W i k l a k , Początki kultury łużyckiej w Polsce środkowej. Łódź 1963. ^ A . G a r d a w s k i , Zagadnienie fazy łódzkiej, "Archeologia Polski" 1971, t. XVI, s. 151-166.

3 0 Grażyna Borkowska

T a b l i c a I

1. Ceramika z cmentarzyska fazy łódzkiej w Stobnicy, woj. piotrkowskie

Ź r ó d ł o : H. W i k l a k , Początki kultury łużyckiej w Polsce środko­

wej, Łódź 1963, s. 21, tabi. IV.

2. Ceramika z grobu nr 5 w Sierpowie, woj. płockie

Z r o d ł o : K. J a ż d ż e w s k i , O zagadnieniu początków kultury łu­

Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkiej 31

Faza łódzka wydaje się być zjawiskiem terytorialnie szerszym niż obszary Polski środkowej, na których odkryto jak dotąd najwię­ cej jej stanowisk (rozmieszczenie ich ilustruje rys. 1). W

litera-Rys. 1. Mapa stanowisk grupy konstantynowskiej kultury łużyckiej w Polsce, a - osada, b - cmentarzysko, c - skarb, d - znalezisko luźne

Ź r ó d ł o : H. W i k ł a k, Osada grupy konstantynowskiej kultury łużyc­

kiej w Pludwinach, stan. 1, woj. Łódź, "Sprawozdania Archeologiczne" 1987, t. XXXIX, s. 159-166.

turze określa się te tereny za A. Gardawskim"* mianem grupy kujaw- sko-łódzkiej lub tzw. podgrupy konstantynowskiej4 . Mniej materiałów

^ Ibidem.

Ą

32 Grażyna Borkowska

znamy z tzw. grupy zachodniomałopolskiej (do najlepiej poznanych należy cmentarzysko szkieletowe w Boguciach, szereg materiałów z osad oraz jamy ze stanowiska Nowa Huta-Mogiła, wypełnione charakte­ rystyczną ceramiką), zaś z terenów na wschód od Wisły (Podlasie. Rzeszowszczyzna, Lubelszczyzna) brak na razie w literaturze odpo­ wiedniej ilości danych, pozwalających na analizą5 .

W świetle dotychczasowych znalezisk należy sią zastanowić, czy można fazą łódzką traktować jako zjawisko jednorodne. Z całą pew­

nością mamy do czynienia ze zjawiskiem kulturowym o szerokim zasią­ gu, fazą rozwojową o charakterze ewolucyjno-adaptacyjnym, zjawis­ kiem raczej chronologicznym niż terytorialnym. Problematyczne jest tylko traktowanie wszystkich przejawów tejże fazy rozwojowej jako całości, podczas gdy różnice w jej obrąbie są znaczne. Z całą pew­ nością o fazie łódzkiej jako przejściowej od kultury trzcinieckiej do łużyckiej można mówić na terenie dawnej podgrupy konstantynow­ skiej . Równoległe chronologicznie zjawiska znane z innych terenów były do tej pory zaliczane do omawianej fazy. W świetle nowych ana­ liz może okazać sią to niewłaściwe.

Pamiątając o powyższym zastrzeżeniu, autorka w dalszej cząści artykułu bierze pod uwagą także stanowiska zaliczane w literaturze do fazy łódzkiej, a znajdujące sią poza obrąbem podgrupy konstanty­ nowskiej, uważając, iż kwestia ich przynależności kulturowej nie jest jeszcze rozstrzygnięta. Wnioski i spostrzeżenia dotyczące ob­ rządku pogrzebowego oparte zostały przede wszystkim na analizie znalezisk z terenów Polski środkowej, skąd znana jest większość stanowisk grobowych (por. rys. 2). W grupie tej wyróżnia się dwa odcinki chronologiczne. Do starszego zaliczyć należy zjawiska póź- notrzcinieckie, typu Wolica Nowa. Schyłek tego wczesnego okresu, zapowiadającego dopiero wyodrębnienie sią właściwej fazy łódzkiej, można określić na 2 połową II okresu epoki brązu. Zjawiska powyższe można traktować jako trzcinieckie, poprzedzające właściwą fazą łó­ dzką, reprezentowaną przez stanowiska dawnej podgrupy konstanty­ nowskiej, datowane na koniec II i początek III okresu epoki brązu.

Groby fazy łódzkiej w Polsce środkowej zdają sią wskazywać na obecność czterech form pochówków (formy pochówków ciałopalnych fa­ zy łódzkiej na przykładzie znanych stanowisk przedstawia tab. 1):

5 J. D ą b r o w s k i ,

terenami wschodnimi

w

Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkiej 33

Rys. 2. Cmentarzysko grupy konstantynowskiej

Ź r ó d ł o : H. W i k l a k , Cmentarzysko w Stobnicy, pow. Piotrków Try­

bunalski, na tle grupy konstantynowskiej, "Prace i Materiały Muzeum

Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi" 1964, ser. archeologiczna, nr 11, s. 58, rys. 2.

- ciałopalnych w specjalnych konstrukcjach kamiennych, - ciałopalnych jamowych,

- ciałopalnych popielnicowych,

- ciałopalnych zbiorowych, które charakteryzują się też specy­ ficznym obrządkiem pogrzebowym, nie dopuszczającym do wyposażenia grobów w całe naczynia^.

Jak widać, powyższe formy grobów mają wspólną cechę - kryją po­ chówki ciałopalne. Kremacja bowiem jest głównym obrządkiem

-T a b e l a 1 Fo rm y p o ch ó w k ó w c i ał o p a ln y c h f a z y ł ó d z k i e j Gr ób c i a ł op a l n y p ł a s k i L p . S t a n o w i s k o L i c z b a g r o b ó w j a m o w y w ja m i e pr ostokąt­ n e j z b r a ­ k i e m j a m o w o -p o p i e l -n i co w y po piel­ n i c o w y i n n y C h ro n o l o g i a ( o k r e s ep o­ k i b r ą z u ) U w a g i 1 2 3 A 5 6 7 8 9 10 1 Błoni e,w oj . p łoc ­ k i e 1 -1 -p oc ząt ek I I I n a c m e n t ar zy s ku ł u ż y c k i m 2 B i a ł a , w o j . ł ó d z­ k i e 7 7 7 7 7 7 po c zą t e k I I I ma te ri ał w M u ­ z e u m Archeo lo­ gicz nym w Ł o d z i 3 D w i k o z y , w o j . t a r n o b r z e s k i e 1 -1 I I / I I I g rób z b i o r o w y , 1 8 o s ó b A K o n s t a n t y n ó w , w o j . ł ó d z k i e 1 -1 -I I / I I I g r ó b z b i o r o w y , 5 o s ó b 5 Kro korczyce, w o j . p ł o c k i e 5 -5 -I I / I I I 1 g r ó b b y ł z b i o r o w y 6 M y ś l i b ó r z , w o j . pi o t r k o w s k i e 3 -3 -po c z ą te k I I I na cm ent ar zys ­ ku ł u ż y c k i m 7 O p a t ó w , w o j . c z ę s t o c h o w s k i e o k . 1 3 0 + -+ -I I I p r z e z n iektó­ r y ch au t o r ó w u z n an e z a łu­ ż y c k i e

T a b e l a 1 ( cd .) 1 2 3 A 5 6 7 8 9 10 8 P o d u l e , w o j . s ie ­ r a d z k i e k i l k a 7 7 7 7 7 I I I s ł a b o r o z p o z n a n e 9 P s a r y , w o j . pio tr­ k o w s k i e k i l k a ? ? 7 7 7 I I I s ł a b o r o z p o z n a n e 10 P u c z y c e , w o j . b i a l s k o p o d l a s k i e k i l k a ? 7 7 7 7 I I I s ł a b o r o z p o z n a n e 11 R o g a l i n , w o j . za ­ m o js ki e 1 ? -7 7 -I I / I I I 1 g r ó b na cm enta­ r z y s k u ł u ż y c k i m 12 R u s z e n i c e , w o j . p i o t rk ow s k ie k i l k a , 1 d o k ł a d n i e z b a d a n y 1 p o c z ą t e k I I I 1 3 S i e r p ó w , w o j . p łoc ­ k i e k i l k a + -+ -p o c z ą t e k I I I na cm e n t a rz ys k u ł u ż y c k i m 1 A S t o b n i c a , w o j . p i o t r k o w s k i e o k . 10 0 6 5 -3 6 1 p o ł o w a I I I 1 5 Z a r z e c i n D u ż y , w o j . pi ot rko w­ s k i e 3 A 1 5 2 3 1 A -1 p o ł o w a I I I

T a b e l a 2 Zn a ne s t a n o w is k a g r o b o w e f a z y ł ó d z k i e j u .. Po c h ó w e k L p . M ie j s c o w o ś ć c i a ł o ­ p a l n y i n n y L i t e r a t u r a 1 2 3 4 5 1 B ł o n i e , w o j . p ł o c -c k i e + -W * J . B e r » Zab ytk i z c m e n t a r z y s k a p o p i e l n i c o w e g o w S i e r p o w i e w p o w i e c i e łęczycki m, " S w i a t o w i t " 1 9 3 8 , t . X V I I , s . 6 3 . 2 B i a ł a , w o j . ł ó d z ­ k i e + H . W i k 1 a k . P o c z ą t k i k u l t u r y ł u ż y c k i e j w P o ls c e ś r od ko wej , Ł ó d ź 1 9 6 3 3 B o g u c i c e , w o j . kie­ l e c k i e + A . G a r d a w s k i , K u l t u r y ś r od k o w o -w s c h o d n i e j E u r o p y w s t a r s z e j i śr o dk ow e j e p o c e b r ąz u (X VI-XII s t u l e c i e p . n . e . l , " S t u d i a i Ma te ria ły L u b e l s k i e " 1 9 6 9 , n r 4 , s . 2 5 i n . 4 D w i k o z y , w o j . tarn o­ b r z e s k i e + ? -L . Ś c i b o r , D w i k o z y , w o j . tar no b rz es k ie , " I n f o r m a t o r Arc heolo­ g i c z n y " , B a d a n i a 1 9 8 5 , Wa r sz a w a 1 9 8 6 , s . 4 3 . 5 K a z i m i e r z ó w , w o j . l u b e l s k i e ? + H . W r ó b e l , K a z i m i e r z ó w , w o j . Lub lin , s t an . 3 , " I nf o r m a t o r A r ­ c h e o l o g i c z n y " , B a d a n i a 1 9 8 5 , W a r sz a w a 1 9 8 6 , s . 4 5 , o r a z i n f o r m a c j e u s t n e . 6 K ę b l i n y , w o j . łódz­ k i e + W i k 1 a k , o p , c i t . 7 K o n s t a n t y n ó w , w o j . ł ó d z k i e + A . Z ą b k i e w i c z -K o s z a ń s k a . P r zy c z y n k i do p o z n a n i a p r a d z i e j ó w w i e l k i e j Ło dzi i p o wi a tu łód zki ego , " P r z e g l ą d Archeo lo­ g i c z n y " 1 9 5 0 -1 9 5 2 , t . I X , s . 3 0 5 . 8 K r o k o r c z y c e , w o j . p ł o c k i e + “ A . G a r d a w s k i , Za g ad ni e ni e faz y łó dz kie j, " A r c h e o l o g i a Pol ­ s k i " 1 9 7 1 , t . X V I , s . 1 5 1 -1 6 6 . 9 M y ś l i b ó r z , w o j . p i o t r k o w s k i e + + B . B a 1 c e r , M a t e ri ał y k u l t ur y tr zc i n i e c k i e j i łu ż yc k ie j z cme n­ t a r z y s k a w M y ś l i b o r z u , " W i a d o m o ś c i A r c h e o l o g i c z n e " 1 9 6 4 , t . X X X , z . 1 -2 , s . 4 5 -5 8 .

T a b e l a 2 ( c d. ) 1 2 3 4 5 10 No wa H u t a -M o g i ł a w o j . k r a k o w s k i e + G a r d a w s k i , Za g a d n i e n i e fa z y łód z ki ej — , s . 1 5 1 -1 6 6 . 11 O p a t ó w , w o j . czę­ s t o c h o w s k i e + S . N o s e k , W y n i k i b a d a ń p r o w a d z o n y c h n a c m e n t a r z y s k u k u l t u r y łu­ ż y c k i e j w Op at owi e, p a w . czę sto cho wsk i, " A n n a l e s U n i v e r si ta ti s M a -r i a e C u r i e -S k ł o d o w s k a " 1 9 4 6 , s e c . I , t . I , z . 4 . 12 P o d u l e , w o j . s ie­ r a d z k i e + W i k 1 a k , o p . c i t . 1 3 P s a r y , w o j . p io­ t r k o w s k i e + -I b i d e m . 1 4 P u c z y c e , w o j . bi a ls k o p o d l a s k i e + E . K ł o s i ń s k a , K u r h a n k u l t u r y tr zc i n i e c k i e j w Z e m b o rz y ca ch -D ą b r ó w i e , w o j . Lub lin, " S p r a w o z d a n i a A r c h e o l o g i c z n e " 1 9 8 6 , t . X X X V I I I , s . 2 0 1 -2 0 7 . 1 5 R o g a l i n , w o j . za ­ mo j s k i e + -H . W r ó b e l , k u l t u r a t r s c i n i e c k a n a L u b e l s zc zy ź ni e , Lu bl in 1 9 8 0 ( m a s z y n o p i s ) . 1 6 R u s z e n i c e , w o j . p i o t r k o w s k i e + K . S a l e w i c z , O g ó l n e w y ni k i b a d a n a r c h e o l o g i c z n y c h p r o w a d z o ­ n y c h w 1 93 8 r . z r a m ie n i a P M A w W a rs z a w i e n a t e r e n i e w o j ew ód z tw a ki e ­ l e c k i e g o , " Z O t c h ł a n i Wi e k ó w " 1 9 3 9 / 1 9 4 5 , t . X T V , s . 9 4 . 1 7 S i e r p ó w , w o j . p ł o c k i e + * B e r , o p . c i t . t— » OD S t o b n i c a , w o j . p i o t r k o w s k i e + H . W i k 1 a k , C m e n t a r z y s k o w st ob nlc y, pa w. Pi o tr k ów T r y b u n a l s k i n a t l e g r up y k o n s t a n ty n ow sk i ej , " P r a c e i mate ri ał y Mu zeum Arc heolo­ g i c z n e g o i Et no g r a f i c z n e g o w Ł o d z i " 1 9 6 4 , s e r . a r c h e o l o g i c z n a , n r 1 1 . 1 9 Z a r z ę c i n D u ż y , w o j . p i o t r k o w s k i e + T . Wę grzynowicz, C m e n t a r z y s k o z f az y łó dzk iej w Zarz g-c i n l e Duży m, w o j . p i o t r ko ws ki e , " W i a d o m o ś c i A r c h e o l og i cz n e" 1 9 8 1 , z . 2 . s . 1 4 5 -1 6 3 .

3 Grażyna Borkowsl

bowym fazy łódzkiej, w której groby szkieletowe trafiają się spora­ dycznie (por. tab. 2), np. w Kęblinach na stan. 2, grób nr 1 w My­ śliborzu7 .

Obrządek ciałopalny ewoluował w czasie i dają sią w nim zaob­ serwować pewne prawidłowości. Można mianowicie przyporządkować zna­ ne pochówki ciałopalne do dwóch grup chronologicznych: typu star­ szego i młodszego.

Groby typu starszego charakteryzują sią dużymi prostokątnymi jamami z dnem wyłożonym kamieniami, na których rozsypane są słabo przepalone kości ludzkie, niekiedy przemieszane z resztkami stosu. Wyposażenie grobu stanowiła głównie ceramika, niekiedy drobne na­ rzędzia krzemienne oraz bardzo rzadko przedmioty brązowe. Przykła­ dami takich obiektów są groby odkryte w Konstantynowie w w o j . łódz­ kim, Krokorczycach w woj. płockim i być może w Dwikozach w woj.

Q

tarnobrzeskim . Tablica II ilustruje ten typ pochówku ciałopalne­ go.

Obiekt odkryty w Dwikozach nie jest jeszcze do końca określony (pochówki z Konstantynowa i Krokorczyc są dokładnie znane z litera­ tury). Ze wstępnych relacji wynika, że jest to prawdopodobnie in­ tencjonalnie spalona chata z przepalonymi, ułożonymi biegunowo na poziomie fundamentów szkieletami co najmniej 18 zmarłych, która mo­ że mieć charakter sepulkralny. Znaleziona na stanowisku ceramika wskazuje na fazą łódzką i pozwala na datowanie obiektu na przełom

9 II i III okresu epoki brązu .

Tradycja grobów zbiorowych wywodzi sią prawdopodobnie z kultury trzcinieckiej, gdzie ten typ pochówków, tak szkieletowych (np. Wo- lica Nowa), jak i birytualnych (np. Kosin) występuje dość często. Specyficzny obrządek pogrzebowy nakazujący tłuczenie naczyń przed złożeniem ich do grobu zdaje sią popierać hipotezą o wywodzeniu zbiorowych grobów fazy łódzkiej z tradycji trzcinieckiej. Znajduje to potwierdzenie w przypadku znalezisk z Konstantynowa i Krokor­ czyc. Niewątpliwie wiele elementów, takich jak kształt jamy grobo­ wej, kamienne konstrukcje, zjawisko zbiorowości pochówku,

intencjo-7 A. Z ą b k i e w i c z-K o s z a ń s k a . Przyczynki do poznania pradzie­

jów wielkiej Łodzi i powiatu łódzkiego, "Przegląd Archeologiczny" 1950-1952, t. IX, s. 305.

O

Stanowisko to nie jest jeszcze do końca poznane, materiały z badań prowa­ dzonych w 1985 r. znajdują sią w Muzeum Archeologicznym w Sandomierzu.

^ J. Ś c i b o r, Dwikozy, woj. tarnobrzeskie, "Informator Archeologiczny", Badania 1985, Warszawa 1986.

Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkiej 39

T a b l i c a II

Zbiorowy grób ciałopalny w Krokorczycach, woj. płockie (stan. 1). A - rzut po­ ziomy grobu nr 1; B - przekrój grobu nr 1: 1 - kamienie, 2 - spalone kości, 3 - bransoleta, 4 - piasek, 5 - zaciemnienia; C - zabytki z grobu nr 1: a - cerami­

ka, b - bransoleta, c, d - wyroby krzemienne

Ź r ó d ł o : H. W i k ł a k, Początki kultury łużyckiej w Polsce środko­ wej, Łódź 1963, s. 4, tabl. I (ryc. 3 A) i s. 15, tabl. II (ryc. 3 B); A. G a ­ r d a w s k i, Zagadnienia fazy łódzkiej, "Archeologia Polski" 1971, t. XVI, s. 153, ryc. 2 (ryc. 3 C).

40 Grażyna Borkowska

nalnie tłuczona ceramika, przemawia za ścisłym łączeniem starszych grobów fazy łódzkiej z kulturą trzciniecką, której tradycja dominu­ je nad elementami łużyckimi, widocznymi przede wszystkim w cerami­ ce. Podobieństwo płaskich grobów ciałopalnych kultury trzcinieckiej

(por. tab. 3) do pochówków wczesnego okresu fazy łódzkiej prowadzi nawet do kontrowersji na temat przynależności poszczególnych stano­ wisk grobowych. Tak ma się sytuacja np. z grobami ciałopalnymi z Myśliborza w woj. piotrkowskim, Błonia w woj. płockim, Puczyc w woj. bialskopodlaskim i innymi. Płaskie trzcinieckie groby ciało­ palne na ziemiach polskich grupują sią w północnej cząści teryto­ rium zajmowanego przez tą kulturą - na Nizinie Mazowieckiej i Ku­ jawach. Wystąpują one także w znacznej liczbie nad środkową Wisłą, w pobliżu ujścia Sanu. Są to pochówki jamowe, rzadziej popielnico­ we, zgrupowane na płaskich cmentarzyskach. Podobnie prezentują sią występujące na tych obszarach nieco późniejsze stanowiska fazy łódzkiej. Obiekty z okresu przełomu II i III i początków III okre­ su epoki brązu są na tyle podobne, że nie zawsze można z całą pew­ nością zaklasyfikować je bądź do schyłkowej fazy kultury trzciniec­ kie j, bądź do fazy łódzkiej.

Z inną sytuacją spotykamy sią analizując młodsze groby ciało­ palne fazy łódzkiej. Charakteryzują sią one małymi jamami grobowymi i silnym przepaleniem kości. Są to zarówno pochówki jamowe, jak i popielnicowe o różnych odmianach. Inwentarz młodszych grobów jest bardziej urozmaicony, zwłaszcza jeśli chodzi o ozdoby brązowe. Na drogą pośmiertną wyposażano zmarłego w naczynia z jadłem i napojem, a niekiedy także w drobne przedmioty z brązu. Naczynia wkładane do grobu cząsto uprzednio tłuczono lub odbijano im ucho. Groby lokowa­ no najczęściej na dużych cmentarzyskach, które niemal nie różnią sią od późniejszych łużyckich. Groby prawdopodobnie były oznaczane i otaczane opieką, o czym świadczy brak śladów niszczenia obiektów starszych przez młodsze^. Formy młodszych grobów ciałopalnych fazy łódzkiej ilustrują tabi. III i IV. Najlepiej znanymi stanowiskami, na których odkryto takie obiekty, są: Błonie w woj. płockim, Myśli­ bórz w woj. piotrkowskim, Opatów w woj, częstochowskim, Ruszenice w woj. piotrkowskim, Sierpów w woj. płockim, Stobnica w woj. piotr­ kowskim i Zarzącin Duży w woj. piotrkowskim. Przedstawiane w lite­ raturze mniej dokładnie, ale powszechnie wymieniane są groby z

H. W i k 1 a k, Cmentarzysko w Stobnicy, pow. Piotrków Trybunalski m tle grupy konstantynowskiej, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Et­ nograficznego w Łodzi" 1964, ser. archeologiczna, nr 11.

T a b e l a 3 Z es t a w i e n i e f o r m pł a s k ic h g r o b ó w c i a ł o p a ln y c h k u l t u r y t r z c i n i e c k i e j Po c h ó we k c i a ł o p a l n y P o c h ó w e k C h r o n o l o g i a U w a g i L p . S t a n o w i s k o L i c z b a g r o b ó w j a m o w y popie ln i­ c o w y nie ok re ­ ś l o n y b i r y t u a l n y ( o k r e s e po ­ k i b r ą z u ) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 B ł o n i e , w o j . t a r n o b r z e s k i e 1 -+ -po c zą t e k I I 2 B o r e k , w o j . k a l i s k i e 1 2 + ( 1 1 ) ' ' + ( 1 ) I I , I I / I I I s t r e f a pr z e m i e s z a n i a wp ły w ów tr z c i n i e c k i c h i p r z e d ł u i y c k i c h 3 G l ę d z i a n ó w e k , w o j . k a l i s k i e 1 + " “ I / I I g r ó b n a cm e n t a r z y s k u p ó źn o l a t e ń s k i m 4 J e z i e m i a , w o j . z a m o j s k i e ? “ -+ I I z n al e z i o n e na wy d m i e k o ś c i i c e r a m i k a 5 K o s i n , w o j . t a r n o b r z e s k i e 1 “ -+ I I 6 L a s k i S t a r e , w o j . s i e d l e c k i e 6 + -s c h y ł e k I I 7 Nagnaj ów , w o j . t a r n o b r z e s k i e 1 + ( 7 ) -I I g r ó b zn al e z i o n y w o­ s a d z i e ł u ż y c k i e j 8 Ra w a , w o j . l u ­ b e l s k i e 1 * * + ” I I o b i e k t si l n i e z nisz­ c z o n y 9 S t r z y ż ó w , w o j . z a m o j s k i e 1 * -+ “ I I n a s t a no w i s k u w ie l o­ k u lt u r o w y m 1 0 Ś w i n i a r y , w o j . k i e l e c k i e 1 * + * * ?

T a b e l a 3 ( c d. ) PO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 u T r z e ś ń , w o j . t a r n o b r z e s k i e 1 -+ -7 o b i e k t s i l n i e znisz ­ c z o n y 1 2 T r z c i n i e c , w o j . l u b e l s k i e 7 -+ -I I s i l n i e z n i s z c z o n e c m en t a r z y s k o n a wy d m i e 1 3 W ol ic a N o w a , w o j . w ł o c ł a w s k i e 2 + ( 1 ) -+ ( 1 ) s c h y ł e k I I 1 4 Wó lk a O k o p s k a w o j . c h e ł m s k i e 1 “ + I I s t an o w i s k o n i e pe wn e ( z n a l e z i s k o l u ź n e ) Grażyna Borkowska

Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkie- 42

T a b l i c a II]

Formy grobów na cmentarzysku fazy łódzkiej w Stobnicy, woj. piotrkowskie. 1 grób nr 17 (popielnicowy obsypany resztkami stosu), 2 - grób nr 27 (popielnicowy nakryty misą), 3 - grób nr 44 (popielnicowy z przystawką), 4 - grób nr 94 (skupi­ sko kości ze śladami pala), S - grób nr 23 (popielnicowy podwójny), 6 - grób nr

44 Grażyna Borkowska

T a b l i c a IV

Formy grobów na cmentarzysku fazy łódzkiej w Zarzęcinie Dużym, woj. piotrkowskie. Plan i profil: 1 - obiektu nr 13, 2 - obiektu nr 33, 3 - obiektu nr 34, 4 - obie­ ktu nr 35, 5 - obiektu nr 38, 6 - obiektu nr 50 (1 - humus, 2 - piasek, 3 - ka­

mienie, 4 - fragmenty ceramiki, 5 - naczynia, 6 - przepalone kości)

Ź r ó d ł o : T. W ę g r z y n o w i c z , Cmentarzysko z fazy łódzkiej w Zerzęcinie Dużym, woj. piotrkowskie, "Wiadomości Archeologiczne" 1981, z. 2, s. 149, ryc. 6 (1), s. 152, ryc. 13 (2), s. 152, ryc. 14 (3), s. 153, ryc. 15 (4), ryc. 16 Î5), s. 156, ryc. 20 (6).

Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkiej 45 Białej w woj. łódzkim (stan. 2)1 1 . Podul w woj, sieradzkim12, Psar w woj. piotrkowskim13 i z Puczyc w woj, bialskopodlaskim14.

Bardzo interesującym obiektem jest badany w latach 1985 i 1987 kurhan w Kazimierzowie w woj. lubelskim15. Rozorany kopiec został w znacznej części zniszczony przez transzeję z okresu I wojny świato­ wej. Poczas badań znaleziono w zachowanej części kopca skupisko nadpalonych szkieletów ludzkich. Wokół nich odkryto ślady drewnia­ nej konstrukcji, głęboką jamę wypełnioną spalenizną, a nieco dalej bardzo małą ilość silnie przepalonych kości. W pewnym oddaleniu na­ trafiono na dość regularny czworokąt polepy. Na obrzeżu kopca znaj­ dowała się jama, zawierająca dużą ilość ceramiki, z której udało się wykleić kilka naczyń typowych dla fazy łódzkiej oraz jedno o wyraźnym charakterze łużyckim. W nasypie kurhanu natrafiono także na mniejsze skupiska fragmentów ceramiki o podobnym, trzciniecko- -łużyckim charakterze, ślady po drewnianych słupach (wokół jamy z naczyniami) oraz ślad jakby dookolnego rowu, ale widocznego tylko na części obwodu kopca.

Stanowisko w Kazimierzowie trudno w tej chwili wyraźnie zakla­ syfikować kulturowo. Datowanie (II/III okres epoki brązu) i cha­ rakter ceramiki przemawiają za jego przynależnością do fazy łódz­ kiej, natomiast forma pochówku i ślady konstrukcji grobowych wyka­ zują wyraźne analogie do zbiorowych grobów kultury trzcinieckiej. Na razie należy powstrzymać się od wniosków, oczekując na dokładne opracowanie materiałów z tego stanowiska.

0 ile obiekty z Kazimierzowa i Dwikozów rzeczywiście należą do fazy łódzkiej, trzeba będzie zmienić tradycyjny obraz obrządku po­ grzebowego tej jednostki kulturowej, znany ze stars'zej literatury.

Cmentarzysko ciałopalne zniszczone przez wybieranie żwiru. Materiały z prac ratowniczych znajdują się w Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Ło­ dzi.

12

Znanych jest kilka grobów odkrytych na cmentarzysku kultury łużyckiej. Wspomina o nich W i k 1 a k, Początki kultury łużyckiej...

13 Ibidem.

14 Jest to płaskie, ciałopalne cmentarzysko popielnicowe, nawiązujące cera­ miką do kultury trzcinieckiej. Wspomina o nim E. K ł o s i ń s k a , kurhan kul­ tury tizcinieckiej w Zemborzycach-Dąbrowie, woj. Lublin, "Sprawozdania Archeolo­ giczne" 1986, t. XXXVIII, s. 201-207.

15 H. W r ó b e l , Kazimierzów, woj. Lublin, stan. 3, "Informator Archeo­ logiczny", Badania 1985, Warszawa 1986, oraz informacje ustne. Pragnę w tym miejscu podziękować badaczce stanowiska, p. W. Misiewicz, za udostępnienie mi dokumentacji i materiałów z badań z lat 1985 i 1987, które znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Lublinie.

46 Grażyna Borkowska

Jak wynika z poprzednich rozważań, obrządek pogrzebowy ludności fazy łódzkiej łączy w sobie elementy zarówno trzcinieckie, jak i łużyckie. Przeważa w nim ciałopalenie, a formy większości grobów przypominają późniejsze typy pochówków kultury łużyckiej. Dodatko­ wym argumentem, pozwalającym łączyć omawianą jednostkę kulturową z kulturą łużycką jest ciągłość użytkowania cmentarzysk, obserwowana m. in. w Sierpowie, Stobnicy czy Opatowie. Jeżeli uwzględnimy jesz­ cze rozliczne podobieństwa w zakresie wytwórczości ceramicznej i metalurgicznej, to staje się w pełni uzasadnione traktowanie fazy łódzkiej jako etapu bezpośrednio poprzedzającego rozwój kultury łu­ życkiej. Ewolucyjne, powolne przekształcanie się wspomnianej fazy w tę kulturę w jej formie rozwiniętej widoczne jest szczególnie wy­ raźnie w dziedzinie zwyczajów grzebalnych. To właśnie na przełomie II i III oraz na początku III okresu epoki brązu dojść musiało do szerokiego upowszechnienia się zwyczaju ciałopalenia, co zapewne pozostawało w związku z towarzyszącą mu jakąś atrakcyjną ideologią. Obyczaj ten w kulturze łużyckiej nie jest już zjawiskiem nowym, ale raczej tradycyjnym aktem, stosowanym na niespotykaną dotąd skalę.

Na podstawie omawianych powyżej stanowisk fazy łódzkiej stwier­ dzić można, że kremację łączyć można ze starszą, miejscową tradycją trzciniecką. W tej chwili można w kulturze trzcinieckiej wyodrębnić dwa obszary, na których omawiany obyczaj odgrywał znaczną rolę. Jest to Polska południowo-wschodnia (przede wszystkim Lubelszczyz­ na), oraz szczególnie istotny dla niniejszej analizy obszar Mazow­ sza i Kujaw, gdzie zwyczaj ciałopalenia jest późniejszy i znajduje swoje odbicie w obrządku pogrzebowym ludności fazy łódzkiej. Nie negując roli impulsów zewnętrznych należy pamiętać, że żaden zwy­ czaj, zwłaszcza z zakresu tak konserwatywnej dziedziny życia jak sfera wierzeń i tradycji, nie może liczyć na powszechność bez ist­ nienia podstaw dla jego przyjęcia. W tym wypadku chodzi o poziom rozwoju systemu wierzeniowego i miejscową tradycję, które to czyn­ niki umożliwiły późniejszą tak powszechną zmianę form pochówku. Za­ kładając ciągłość rozwoju kulturowego na ziemiach polskich trzeba podkreślić, że podstawowy składnik dla formowania się kultury łu­ życkiej stanowiła z jednej strony ludność kultury przedłużyckiej, z drugiej zaś trzcinieckiej. Wiadomo, że obie te grupy znały i pra­ ktykowały kremację, co bez wątpienia ułatwiło, o ile nie umożli­ wiło ujednolicenie obrządku pogrzebowego w młodszym okresie epoki brązu.

Analiza obrządku pogrzebowego potwierdza więc określenie fazy łódzkiej jako zjawiska chronologicznego, pośredniego między kulturą

Stan badań nad obrządkiem pogrzebowym ludności fazy łódzkiej 47

trzciniecką a łużycką. W kontekście powyższych rozważań rysuje się wyraźnie znaczenie tego etapu przejściowego, zarówno w zakresie zwyczajów pogrzebowych, jak i w innych sferach życia. Jak dotąd jednak stanowiska fazy łódzkiej znane są głównie z terenów Polski środkowej, a wyróżnione przez A. Gardawskiego grupy zachodnioma- łopolska i wschodnia mogą okazać się w świetle nowych badań proble­ matyczne. Biorąc pod uwagę najnowsze znaleziska może okazać się ko­ nieczna zmiana tradycyjnego obrazu omawianego zjawiska kulturowego.

Grażyna Borkowska

THE STATE OF INVESTIGATIONS ON FUNERAL SERVICE OF ŁÓDZ PHASE

The criteria of distinguishing the Łódź phase as the transitional stage from the culture of Trzciniec to Lusatian culture have not been clearly specified so far. Crematory rites of funeral having in common both Trzciniec and Lusatian fe­ atures are adopted as the distinguishing mark. Known burials of Łódź phase can be attributed to two chronological groups of older and younger type. Graves of older type refer to flat crematory graves of the culture of Trzciniec. Characte­ ristic features of theirs are: rectangular shape of the burial cave, stone con­ structions, the phenomenon of common burial and ceramics broken intentionally.

Younger graves of Łódź phase are characterized by small burial caves or the presence of cinerary urns, by strong burning of bones and more varying inventory stock. These features and the continuity of cemeteries allow to relate closely the discussed cultural unit to the Lusatian culture.

The analysis of the burial service certifies the definition of Łódź phase as the chronological phenomenon, middle between Trzciniec and Lusatian culture and it also confirms the significance of this stage, transitional both in burial ri­ tes and in other fields of life.