• Nie Znaleziono Wyników

Eine Analyse von Schillers anthropologischen Anschauungen im Vergleich zur ethischen Lehre Kants

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Eine Analyse von Schillers anthropologischen Anschauungen im Vergleich zur ethischen Lehre Kants"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

А С I A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ____________________ FOLIA PHILOSQPHICA 6 , 19B8

K ata rzyn a M o l i t e r

EINE ANALYSE VON SCHILLERS ANTHROPOLOGISCHEN ANSCHAUUNGEN IM VARGLEICH

ZUR ETHISCHEN LEHRE KANTS

Oie Ä s t h e t i k von F r i e d r i c h S c h i l l e r i s t e in e a llg e m e in e p h i ­ lo so p h is c h e T e o rie von S c h ö n h e it , Kunst und K u l t u r . Oie e h r l i c h e B e g e is t e r u n g f ü r a l l e s Schöne und Gute s t e h t von Anfang an im Zentrum s e i n e r I n t e r e s s e n f ü r den Menschen und v e r b in d e t s i c h eng mit der A n th ro p o lo g ie . Oie S c h i l l e r s c h e n Anschauungen schein en e in Versuch der A u sa rb e itu ng e i n e s neuen Menschen- und K u l t u r i d e a l s zu s e i n . Das V o r b i l d - d i e E n tw ic k lu n g des vollkommenen Menschen ström t виз der Eingebung K a ntsche r P h i l o s o p h i e h e r v o r . S c h i l l e r s e t z t den Gedanken des großen V o r l ä u f e r s f o r t , v e r s u c h t jedoch e in e neue e ig e n e Rich tu n g e inzuschlagen,,

Während K a nt, von der p r o t e s t a n t i s c h e n Leh re b e e i n f l u ß t , den Menschen f ü r u r s p r ü n g l i c h s c h l e c h t h ä l t (" U b e r das r a d i k a l e Böse in der m enschlichen N a t u r ” ) und bei a l l e n Forderungen von diesem Standpunkt a usg e ht, i s t S c h i l l e r von dem B i l d des harmonischen Menschen in dem goldenen Z e i t a l t e r G r ie c h e n la n d s b e g e i s t e r t . Kenn­ zeichnend f ü r Kants P h i l o s o p h i e 1st d i e T a ts a c h e , daß d ie e i n z e l ­ ne E x i s t e n z e in e Q u e lle der andauernden Bedrohung f ü r überpersön- l i c h e , m o r a lis c h e F r e i h e i t i s t . Das Individuum b e h ä l t im Auge nur s e i n e p a r t i k u l ä r e n A n g eleg en heiten und s e i n e t r i e b h a f t e n Neigungen. Auf d ie s e Weise v e r s t o ß t es gegen d i e Regel der V e r w i r k l ic h u n g v o l l e r Autonomie s e i n e r Gattung (d as R e ic h der Zwecke). So entsteht der K o n f l i k t zwischen der P f l i c h t und der Neigung, zwischen der V e rn u n ft und den S in n e n . Es i s t daraus zu s c h l i e ß e n , dap der em­ p i r i s c h e Mensch s t e t s zur m o ra lis c h e n F r e i h e i t gezwungen werden muß

( n i c h t von außen s e l b s t v e r s t ä n d l i c h , aber durch s e i n e ig e n e s e t h i s ­ ches I c h ) . Deshalb e r s c h e i n t das M o ra lg e s e tz immer in Form e "ies Im p e r a t i v e s , a l s o a l s e i n P f l i c h t g e b o t , das den unbedingten

(2)

Gehor-sam vom Menschen b eansp rucht. Es i s t erwähnenswert, daß der Mensch s e l b s t , a l s S u b je k t das m o ra lis c h e P r i n z i p des ewigen Rechts e r l ä ß t , dem e r f r e i w i l l i g unterw orfen i s t . Nur in der S tr a h lu n g d ie s e s m oralischen P r i n i z i p s kann er s i c h v e rb e s se rn und v e r w i r k l i ­ chen. In d i e s e r Dimension e r r e i c h t er m enschliche Würde und v e r ­ k e h rt mit dem A b soluten . Das w i r k l i c h autonomiach’e S u b je k t des mo­ r a l i s c h e n Handelns i s t b ei Kant nur "das v e r n ü n f t i g e Wesen", " d i e I n t e l l i g e n z " , d .h . " d i e r e i n e M e n s c h h e it", d ie f ü r jeden Menschen - a l s e m p irisch en Wesen e in r i c h t i g e r Zweck und e i n b e a b s i c h t i ­ g tes Z i e l s e i n s o l l . Das b e d e u te t, daß je d e s Individuum nur dann nach den e th is c h e n P r i n z i p i e n v e r f ä h r t , wenn es e i n g r o ß a r t i g e s Niveau des v e r n ü n ft ig e n Wesens e r r e i c h t und a l l e s ein e n N a t u r t r i e b e , L e i d e n s c h a ft e n und Neigungen r ü c k s i c h t s l o s bezähmt. Die Autonomie des Menschen beruht a ls o auf F r e i h e i t von der Em p'irie. Die e i g e ­ n a r t i g e Berufung des Menschen a l s Gattungswesens beruht auf der v o l l s t ä n d i g e n und vernunftsgemäßen E n t f a l t u n g s e i n e s Bewußtseins und f r e i e n W i l l e n s d .h . auf der Darlegung s e i n e r überbiologiochen Z u g e h ö r i g k e i t , s e i n e r menschenwürdigen S e l b s t ä n d i g k e i t . Mensch­ l i c h e r autonomischer W i l l e bedeutet b ei Kant k e i n e s f a l l s bloß "d e r u nb esch ran kte" sondern z u g le ic h "d e r g u te " W i l l e , der a l l ­ gemein r e c h t s k r ä f t i g i s t und s i c h i n F r e i h e i t von "der rohen N a tu r" a u s d rü c k t. Es e r g i b t s i c h , daß " d i e r e i n e m o ra lis c h e Handlung" s i c h vor allem der Ganzheit und E i n h e i t j e d e r Person zuwider e r f ü l l t . Schmerz und L eid en sind der u n e n t b e h r lic h e P r e i s , den man f ü r d ie höchste m o ra lis c h e Freude bezahlen muß. D iese m o ra lis c h e Freude d .h . das G efü hl des Erhabenen w ird s i c h t ­ b a r, wenn der Mensch im A n g e sic h t des Mächtigen und Ewigen s t e h t . Dann, a l s e in b i o l o g i s c h e s Wesen e r l e b t e r eben s e i n e K r a f t l o s i g ­ k e i t , Unvollkomm enheit, N i c h t i g k e i t . A ls e in g e i s t i g e s Wesen dagegen, f ü h l t er s e i n e See le n g röß e und a b s o lu te Unabhängigkeit von a l l e r physischen Ordnung. D ie se s E r l e b n i s ström t u n m itt e lb a r aus dem Kantschen Spruch heraus: "Der Sternenhimmel über mir und das m o r a lis c h e Gesetz i n m i r " . In d i e s e r doppelten O ptik t r e t e n d e u t l i c h d ie Gegensätze der m enschlichen Natur zutage.

Der Kantsche B e g r i f f des Erhabenen formt den Kern des ganzen S c h i 1le r s c h e n Gedankenganges über d ie t r a g i s c h e Kunst und kommt ir> der Tragödie zum Ausdruck. In der T ra g ik beruht d ie m o ra lis c h e Handlung auf d ra m a tis c h e r Spannung und in n e rl ic h e m Ringen der zweien K r ä f t e - der V e rn u n ft und der Sinnen - im Menschen, dessen

(3)

h um a nistisch e Autonomie u n a u f h ö r l ic h durch d ie Heteronomie s e i n e r eigenen b io lo g is c h e n Natur bedroht w ir d . Oie t r a g i s c h e Kunst i s t a l s o d ie Kunst des P a t h e t i s c h e n . I h r Wesen beruht auf der V eran ­ s c h a u lic h u n g der h öch sten , e d e l s t e n , m e n s c h lic h e n 'W e r t e , wie г. В..- F r e i h e i t , See le n g röß e und Würde. Es f ä l l t a u f , daß d ie P r i n i z i - pien der Tragödie f ü r a l l e Z e i t U n h e il und Z e r r i s s e n h e i t mit dem m enschlichen S c h i c k s a l verb in d en und u n w i d e r r u f l i c h je d e Hoffnung des Menschen auf seine E r z i e l u n g v o l l e r " T o t a l i t ä t " und Glücks im Leben z u n ic h te machen. S c h i l l e r - der Ä s t h e t i k e r - l e n k t s e i n e A u f­ merksamkeit vor a lle m auf d ie a n th ro p o lo g isc h e n Folgen Kantscher M e ta p h ysik . So, d i e Kantsche Id e e , in bezug auf den Menschen, der h i c et nunc l e b t , bekommt bei ihm e in e neue Tönung. A ls P h ilo s o p h i s t S c h i l l e r gegen d ie extremen Folgen des Kantschen V o rs c h lag s d .h . gegen den Dualismus in Unterscheid u ng zwischen Noumenonen und Phänomenonen, V e rn u n ft und S i n n l i c h k e i t , F r e i h e i t und N a tu r. E r t r i t t auch gegen d i e Idee des Z w i e s p a l t s , des s tä n d ig anwesenden Mißklangs im m enschlichen Wesen, gegen d i e s c h a r f e Trennung der a b s o lu te n von e m p i r i s c h - s i n n l i c h e n Werten a u f.

S c h i l l e r s A n s i c h t nach, b e s t ä t i g t s i c h d ie V e rn un ft n i c h t dem b i o l o g i s c h e n Kern des Menschen zu w id e r, aber im E in k la n g mit ihm und durch s e i n e V e r m it tl u n g . Die ä s t h e t i s c h e E h re n r e tt u n g der s i n n l i c h e n Menschennatur bedeutet e in e gewisse Herabsetzung des Kantschen A b soluten . Der H auptw ert, der f ü r Kant s t e t s im t r a n ­ sze nd e n ta le n B e r e i c h b l e i b t , w ird von S c h i l l e r w ied er auf d ie Erde geb rach t und in der Dimension des Schönen g e f a ß t . Anders a l s in Kants Weltanschauungen, b ie t e n dem Menschen d ie ä s t h e t i s c h e n Werte d i e M ö g l i c h k e i t der r e a l e n Syn th ese und w i r k l i c h e n V e r e i n i ­ gung. So knüpft S c h i l l e r v ie lm e h r an d i e Lehre von L e i b n i z an, der d i e Idee der P r ä e x i s t e n z und der s tä n d ig anwesenden H a r ­ monie b e to n t (harmonia p r a e s t a b i l i t a t a ) . So b r i n g t a l s o S c h i l l e r d ie s c h ö n g e is tig e n Empfindungen m it den m o ra lis c h e n in Ü b e r e i n s t i ­ mmung. Die Äußerung der r i c h t i g e n V e re in ig u n g des v e r n ü n f t i g e n Elem ents mit dem s i n n l i c h e n i s t - Anmut d . h . s i t t l i c h e F r e i h e i t in j e d e r m enschlichen G e s t a l t , d i e schöne W e ise , auf d ie je d e ethische Haltung zum Ausdruck kommt. Anmut i s t e r s t dann m ö g lic h , wenn s i c h d i e b e id e n , oben erw ähnten, K r ä f t e g e g e n s e i t i g an ih r e n Wünschen anpassen sowie i h r e Forderungen b e r ü c k s i c h t i g e n , a ls o d ie Toleranz- und F r e i w i l l i g k e i t s r e g e l n b e fo lg e n . Es w ird zu j e d e r Z e i t gegen d ie s e Gesetze v e r s t o ß e n , wenn e in e S e i t e G ew alt übt oder b lin d e n

(4)

Gehorsam v e r la n g t . O ie h o c h e n tw ic k e lte m en schliche P e r s ö n lic h k e it b ra u c h t, S c h i l l e r s Meinung nach, einen m it t le r e n Zustan d , der d ie beiden w idersprechenden G lie d e r v e r e i n i g t , die h a rte Spannung zu s a n f t e r Harmonie herabstim m t und den wechselnden Übergang e in e s Zustandes in den anderen e r l e i c h t e r t . S c h i l l e r s V o rb ild der schö­ nen, ä s th e tis c h e n S e e le , a ls S u b j e k t i v i t ä t , r i c h t e t s ic h a ls o gegen d ie e i n s e i t i g im p e ra tiv e n Anforderungen K an tsch e r E t h ik , gegen d ie " k a l t e T yrann ei der V e rn u n ft". Das S c h ö n h e its g e fü h l s e l b s t , b eto n t S c h i l l e r , a r b e it e t u n a b lä s s ig an der V e rg e is tig u n g je d e s In d ivid u u m s, es d ie n t sogar der ganzen men­ s c h lic h e n G attu n g . D iese Id ee hat ih r e H e rk u n ft im stä n d ig e n S c h ille r s c h e n W iederkehren zur goldenen Z e itp e r io d e Grie­ ch en land s und sein e n W erten , w orauf einen r ie s ig e n E in f lu ß d ie

frü h e re n Anschauungen von Winckelm ann, W ie la n d , H erder oder Mo­ r i t z haben. So v e rs u c h t S c h i l l e r immer w ied er d ie Errungenschaften G rie c h e n la n d s des A lte rtu m s m it dessen Stre b e n nach ew ig er Harmo­ n ie und u n tre n n b a re r G anzheit zu b e le b en . S c h i l l e r s Hingabe an d ie A n tik e , d ie so kennzeichnend fü r s e in e ganze P h ilo s o p h ie der Men­ schenkunde i s t , b ed eu tet aber k e i n e s f a l l s b lin d e Nachahmung der dam aligen W erte. Es geht S c h i l l e r vor a lle m um d ie g ü n s tig e V e r­ söhnung des g rie c h is c h e n Erb es m it den Leistu n g e n der Z i v i l i s a t i o n , der Gegenwart. So b ed eu tet der B e g r i f f " d ie k la s s is c h e K u lt u r " keine t o t a l e und s c h a r fe Verneinung der ganzen "modernen G e s c h ic h te ” , sondern i s t e in e Empfehlung der V e re in ig u n g dank der "höheren Kunst".

Die Id ee der W le d e rh e s te llu n g m e n s c h lic h e r, v e r lo r e n e r Gesamt­ h e i t le g t S c h i l l e r in seinem Programm der ä s th e tis c h e n E rzieh u n g d a r. Die Ä s t h e tik b i l d e t in diesem Angebot e in en a n th r o p o lo g i­ schen V o rsch lag des K u l t u r b il d e s , dem d ie harm onische P e rs ö n ­ lic h k e i t s e n t f a l t u n g zugrunde l i e g t . O ie H a u p tk a te g o rie - d ie v o lls t ä n d ig e Schönheitsbestim m ung v e rb in d e t s ic h m it der F r e i ­ h e i t , d ie doch a ls Gegensatz zur H e rr s c h a ft der V e rn u n ft oder zur auj^eren, p o lit is c h e n Erp ressu ng z .B . (d e r F ra n z ö s isc h e n R e v o lu ­ t i o n ) b e g r if f e n i s t . D ie se F r e i h e i t , deren Äußerung S c h i l l e r in der E rsch ein u n g des Schönen und dessen E in w irk u n g auf den Menschen e rk e n n t, b ed eu tet vor a lle m d ie U nab h äng ig k eit von irgendeinem Zwang. Je d e Beschränkung und E i n s e i t i g k e i t , sowohl in der E t h ik a ls auch in der P o l i t i k , i s t u n g ü nstig und fü r f r e i e s e lb s tä n d ig e m en sch lich e E n tf a ltu n g s c h ä d lic h . "Zwang lä ß t k e in e Wahl und, wo k e in e Wahl i s t , i s t k e in e F r e ih e it ,- uo k e in e F r e i h e i t , i s t k e in e

(5)

______________________ Sc h ille rs antropologische Anschauungen___________________125 I E n tw ic k lu n g m ö g lich " - s c h r e ib t S c h i l l e r . Je d e U nterdrückung erzeugt nur e in V e r h ä lt n is von S t r e i t und Kampf und fü h rt dazu, daß der Mensch s ic h unabwendbar a ls e in t e il w p is e s , v e r ­ l e t z t e s Ein z e lw e se n e n t w ic k e lt . Für S c h i l l e r b i e t e t das E rg e b n is der fra n z ö s is c h e n R e v o lu tio n t i e f e und w e lt h is t o r is c h e E n t t ä u ­ schung, d ie ihm S c h lü s s e aus diesem Zusammenbruch e rträ u m te r I- d e a le zieh en l ä ß t , daß F r e i h e i t n ic h t von außen durch G e w a lt, sondern von innen durch S ch ö n h e it kommen muß und e r s t dann nach außen w ie d e rs tr a h le n kann. Der e in z ig e Mensch s o l l s ic h b e f r e ie n , ehe d ie G e s e lls c h a f t das m acht. Für d ie g e s e l l s c h a f t l i c h e Ü ber­ einstimmung l e i s t e t a ls o ä s th e t is c h - m o r a lis c h e r E in k la n g je d e r Per­ s ö n lic h k e it Gewähr. Man kann sagen, daß s ic h in diesem F a l l in jedem Menschen d ie Id ee der Gattung a b s p ie g e lt . Oie w ir k lic h e F r e i h e i t (wozu der Weg durch S ch ö n h e it g e h t) gründet s ic h auf einem G le ic h g e w ic h ts z u s ta n d zw ischen zwei n e g a tiv e n G lie d e r n , und zwar: der em p irisch en und der m o ra lis c h e n Ordnung. Das V e r h ä lt n is f in d e t s ic h schön e in , wenn d ie S i n n l i c h k e i t unbefangen und n a t ü r ­ l i c h b l e i b t , d ie V e rn u n ft d a rin e i n w i l l i g t und auf Unterdrückung v e r z ic h t e t . A ll e d ie s e Züge e r ö r t e r t F r . S c h i l l e r am d e u t lic h s t e n in " B r ie f e n über d ie ä s th e t is c h e Erzie h u n g des Menschen", wo d ie F r e i h e i t s i d e e zur G ru nd b asis der s y s te m a tis c h b e a rb e ite te n Schön­ h e it s t h e o r i e w ird . H ie r macht d ie Ä s th e tik ih re n p h ilo s o p h is c h e n Umfang besonders s ic h t b a r . D ie s e r K onzeption gemäß b r in g t d ie Kunst m o ra lis c h e Beleh ru n g b e i, s ie e r z ie h t den Menschen und g e s ­ t a l t e t g u te , m en sch e n fre u n d lich e S i t t e n . O ie S c h ö n h e it fü h r t n ic h t nur von ß a r b a r e i zur K u lt u r , sondern b e f r e i t von f a ls c h e r K u lt u r , von E n g h e r z ig k e it , von dem Zusammenschrumpfen der S e e le . Darum i s t d ie ä s th e t is c h e E rzie h u n g u n e n tb e h r lic h f ü r d ie s i t t l i c h e B ild u n g . Ohne Schönes i s t S i t t l i c h k e i t geradezu e in Wahn. Die ä s th e t is c h e A u sb ild u n g , im S c h ill e r s c h e n 5 in n e , f ü h r t zur E n tw ic ­ klung der "G e is te s w ü rd e '' durch d ie K u n st. S c h i l l e r s A n sic h te n n ach, i s t es n ic h t s o , daß d ie Kunst und k ü n s t le r is c h e T ä t ig k e it ih r e Anfänge in b estim m ter K onzeption des Menschen haben. Es i s t ganz umgekehrt. Das m en sch lich e Wesen i s t nur dank des Phänomens d er S c h ö n h e it, b e z ü g lic h auf d ie k u n s t v o lle Formen, zu b e g r e if e n . Es e r g ib t s ic h , daß das le b e n höhere Kunst nachahmen, s ic h d ie s e zum V o rb ild nehmen und s ic h m it i h r i d e n t i f i z i e r e n s o l l .

S c h i l l e r s P h ilo s o p h ie des Schönen v e r b r e i t e t e in besonderes v i e l s e i t i g e s B i l d des Menschen, der sowohl Kunstem pfänger a l s auch

(6)

S ch ö p fe r i s t , was b e d e u te t, daß im Leben k ü n s t le r is c h e Empfindung und k u n s t v o lle T a t k r a f t notwendig s in d . Das w ic h t ig s t e i s t S e lb ­ stäu ßerun g d .h . v ö l l i g e E x p re s s io n , d ie d ie m e n sch lic h e , kunstvolle S u b j e k t i v i t ä t b e w e is t. In der S e lb s tä u ß e ru n g hebt • der Mensch s e in e k ö r p e r lic h - g e is t ig e G esam theit empor. Auf folg en d e Weise w ird s ic h d ie Zusam m engehörigkeit der a llg e m ein e n Gattungsberufung durch V e r s c h ie d e n a r t ig k e it der e in z e ln e n L e b e n sg e sta ltu n g e n b e r­ e ic h e r n . Ohne S c h ö n h e it verkümmert d ie G e s e lls c h a f t .

Dem S c h ille r s c h e n V o rsch lag der B e tra c h tu n g je d e s Menschen a l s d o p p e lte s und v e r w ic k e lt e s , z u g le ic h aber harm onisch ausge­ g lic h e n e s Wesen, lie g e n w a h r s c h e in lic h d ie p h ilo s o p h is c h e n An­ schauungen von J . G . F ic h t e zugrunde. Der S c h lü s s e lb e g r if f d ie s e r T h e o rie i s t d ie K a te g o rie der W echselw irkung - der u nlö sb aren Rückkopplung und des abhängigen M itw irk e n s der b eiden r a d ik a le n G lie d e r d ie s e r O p p o s itio n , d ie so n st b e i Kant im W iderspruch z u e in an d er stehen und s ic h a n t i t h e t i s c h a u s s c h lie ö e n . Diesem Gedanken nach, fa s s e n d ie zwei T rie b e d .h . " d ie P e rs o n " und "d e r Z u stan d " das Wesen des Menschen in s ic h zusammen. Die P e r ­ son i s t durch "den F o rm tr ie b " v e r t r e t e n , der naoh.;dem A b so lu te n , A llg em einen s t r e b t ; der Zustand dagegen, durch "den S t o f f t r i e b " , dessen Tendenz ih n auf d ie V i e l f ä l t i g k e i t und Abwechslung le n k t . Dem Schönen g ib t "d e r S p i e l t r i e b " e in Gepräge. D ie s e r d r i t t e T rie b e r f ü l l t auf einm al d ie Ansprüche der zwei frü h e r genannten und b i e t e t ihnen e in e h e r r li c h e Versöhnung. In diesem F a l l g ib t s ic h d ie S c h ö n h e it s k a t e g o r ie .a ls " d ie lebende G e s t a l t " zu e r ­ kennen. S c h i l l e r e r k l ä r t s i e m it der K a te g o rie "d es S p i e l s " . Das s c h ö n g e is tig e S p ie l i s t h a u p ts ä c h lic h e in e v ö l l i g e B e fre iu n g von Z e r r is s e n h e i t und E in s a m k e it. Im S p ie l w ir k t je d e r Mensch a l s Person und Zustand z u g le ic h ; g l e i c h z e i t i g i s t e r aber weder das E r s t e noch das Z w e ite . Das S p ie l s c h a f f t je d e Z u f ä l l i g k e i t ab, denn es h ä l t s ic h an d ie R e g e l. Es b e s e i t i g t auch den Zwang, w e il d ie B efolg un g der Reg el s t e t s f r e i w i l l i g b l e i b t . D ie beiden T r ie b e , der s in n lic h e sow ie m o ra lis c h e , heben s ic h e in a n d e r a u f, w e il s i e s ic h a u s g le ic h e n und d esto mehr anpassen. Dank d ie s e r E i n i g k e i t e n t s t e h t S ch ö n h e it - d ie Sphäre des f r e ie n S p i e l s . Nur im ä s th e tis c h e n B e r e ic h des S p i e l s b e ja h t s ic h der Mensch v o l ls t ä n d ig und e n t f a l t e t v o lle n d s s e in e beiden Dim ensionen. "D er Mensch s p i e l t n u r, wo e r in v o l l e r Bedeutung des W ortes Mensch i s t , und e r i s t nur da ganz Mensch, wo e r s p i e l t " . Eben

(7)

im S p ie l o f fe n b a r t s ic h am d e u t lic h s t e n w i r k l i c h e , m en schliche F r e i h e i t , m it der u n e n tb e h rlic h s c h ö p fe ris c h e s S c h a ffe n fü r a l l e s l u t e und E d le verbunden i s t . A lso d ie F r e i h e i t und nur s ie s e l b s t , d ie n t (im S c h ille r s c h e n Programm) der m o ra lisch e n E n t f a lt u n g , was e in d e u t lic h e s B e i s p i e l d a fü r i s t , daß d ie Ä s th e tik in d ie E t h ik ü b erg eh t. Schönes g ib t d ie v e rlo re n e To­ t a l i t ä t der m enschlichen P e r s ö n lic h k e it w ie d e r, b etäu b t a l l e Ge­ gensätze und b i l d e t das vollkommene Ganze. Es i s t das höch ste V o rb ild der neuen K u ltu r und es g i l t z u g le ic h a ls das e in z ig e M i t t e l zu ih r e r V e r w irk lic h u n g . O ie K a te g o rie "des Schönen im S p ie l v e rb in d e t a l l e L e id e n s c h a fte n und B e d ü rfn is s e des Men­ schen und auf d ie s e Wiese lö s t s ie se in e n in n e re n K o n f l ik t aus.

Und w ie b e tr a c h t e t d ie s e lb e K a te g o rie - d .h . d ie S ch ö n h eit- Immanuel K a n t? Die S o u v e r ä n it ä t der Dim ension des Schönen b ei K a n t, wo das f r e i w i l l i g e S p ie l d a u e rt, wo das g e is t ig e Elem ent m it dem s in n lic h e n im E in k la n g s t e h t , i s t sowohl fü r d ie th e o re ­

t is c h e a ls auch fü r d ie p r a k tis c h e V e rn u ft u n e r r e ic h b a r . Oie Kunst b i l d e t k e in e r e a le Syn th ese der zwei m enschlichen Ordnungen (d es G e is te s und der S in n e n ), wo d ie D u a lit ä t t a t s ä c h lic h überwunden w äre. O ie im ä s th e tis c h e n Schonen v e r w i r k l i c h t e H a r­ monie g ehört n ic h t zur w ir k lic h e n , a l l t ä g l i c h e n W e lt. S ie b i l d e t e in p h a n ta s tis c h e s B i l d der unm öglichen V e re in ig u n g und E r f ü llu n g , und i s t nur e in r e in e r S ch e in der Übereinstim m ung, d ie durch d ie schöne Form zum Ausdruck g e b ra ch t w ird .

Die Kunst i s t in Kants P h ilo s o p h ie k e in B e s t a n d t e il der m enschlichen E x is t e n z . S ie i s t e in e e n tz ü c k te Täuschung, e in e g lü c k lic h e I l l u s i o n , d ie fü r e in e kurze W e ile das G efü hl der Entspannung, v o l l e r Harmonie und F r e i h e i t b i e t e t . B e i Kant i s t das Symbol des Schönen e i g e n t l i c h auf d ie L e e r e , Öde, wüste Ge­ gend g e r ic h t e t . Wenn der Mensch Umgang m it der Kunst p f l e g t , s te h t e r t a t s ä c h lic h a u ß e rh a lb des Lebens, in e in e r neuen Dimen­ s io n d .h . in der U n b e stim m th e it, U n w i r k l i c h k e i t . B e i Kant a ls o , ganz anders a ls im S c h ill e r s c h e n E n tw u rf, l i e g t e in e t i e f e , un- ü b e r s c h r e itb a r e O is k re p a n z , e in e n ausgedehnten Abstand zw ischen der E t h ik und der Ä s t h e t ik .

S c h i l l e r nimmt ganz k l a r und d e u t lic h an,

daß

das ä s t h e t i ­ sche Elem ent d ie m o ra lis c h e P f l i c h t ü b e r t r i f f t . So s te h t e r im gew issen S t r e i t m it Kantschen Behauptungen. O ie ä s t h e t is c h e S c h ö n h e it, d ie s ic h dank des S p ie l s e n t w ic k e lt , i s t b e i S c h i l l e r

(8)

das Höchstmaß der m o ra lisch e n C h a rak te rvo llk o m m en h e it. S c h i l l e r w e is t auch der ä s th e tis c h e n S i t t l i c h k e i t e in G e b ie t an, das ih r b is h e r noch v e rs c h lo s s e n b l e i b t . Aut d ie s e W eise te u c h t e in B i l d des "ä s t h e tis c h e n S t a a t e s " - e in e r h ervorrag end en G em einschaft a u f, das s ic h w e it über dem "dynam ischen S t a a t " - der p h ysisch en k r a f t , sow ie dem "e th is c h e n S t a a t " der R ech te und P f l i c h t e n , aus­ b r e i t e t . ‘ D iese ä s th e t is c h e U to p ie s o l l - der le t z t e n S c h i l l e r - schen Abhandlung u .d .T . "Über d ie n a iv e und s e n tim e n ta l Is c h e D ic h tu n g " z u fo lg e - ih re bestimmten Formen in "d e r I d y l l e der K u lt u r " annehmen. S ie g i l t , a ls e in neues V o r b ild , e in O b jekt des V erlan g en s nach e in e r h ö h e ren t f r e i e n , v i e l s e i t i g e n , m enschlichen E x is t e n z . In diesem S in n e v e r l i e r t d ie n a iv e , denn zu e i n ­ fa c h e , N atu r der g r ie c h is c h e n G em einschaften ih r e W i c h t ig k e it . "D ie neue N a tu r" b ed eu tet in der A uffassu ng von S c h i l l e r e in ä s t h e t is c h e r und z u g le ic h m o r a lis c h e r Z ustan d , wo d ie N atur in K u ltu r übergeht und der Mensch a l l e s e in e Veranlagungen und K r ä f t e e n tw ic k e ln kann. D ie Rückkehr zu "A rk a d ie n “ - dem i r d i ­ schen P a ra d ie s des m enschlichen Anfangs - i s t unm öglich und so­ gar unerw ünscht. Die Aufgabe des modernen łłenschen i s t der E i n ­ t r i t t in s " E ly s iu m " , das jedem Ind ivid uu m v ö l l i g e S e lb s t v e r ­ w ir k lic h u n g b i e t e t . S c h i l l e r z e ig t a ls o e in Id e a l "d e r v o l l ­ kommenen M e n s c h h e it", das e in Versuch g ä n z lic h e r Ein in g u n g der g r ie c h is c h e n und Kantschen Bedeutungen i s t d .h . S p o n t a n itä t und Ü b erleg un g , Autonomie und R i c h t i g k e i t , M oral und N atu r e n d lic h Anmut m it Würde.

Es lä ß t s ic h n o ch , am Ende d ie s e r Ü b erlegungen, e in e Antwort auf d ie Frag e geben, w orauf e i g e n t l i c h d ie R o lle des Schönen b e ­ r u h t. I s t d ie Ä s t h e tik in S c h i l l e r s p h ilo s o p h is c h e n Anschauungen e in U n iv e r s a lm it t e l oder nur e in P a l l i a tivu m ?

In den S c h i l l e r s S c h r if t e n i s t noch e in e einig erm aßen d i ­ v e rg e n te P e r v ‘k t i v e e n t h ä lt . Der V o r s te llu n g "des ä s t h e t i ­ schen Z u s ta n d s ” und "des ä s th e tis c h e n S t a a t e s " werden von An­ fang an u n ü b e rs c h re itb a re Grenzen gezogen, d i«

S D Ü r b a r

ih re n Umfang besch rän ken. D ie se Beschränkung p rä g t aus, daß d ie Sphä­ re der S ch ö n h e it e i g e n t l i c h nur zum B e r e ic h des S c h e in s ge­ h ö r t , den man m it der W i r k l i c h k e i t n ic h t v e rw e ch se ln d a r r . Schönes e h t s t e h t n äm lich dann, wenn d ie U nbestim m barkeit der s c h ö n g e is tig e n F r e i h e i t ü b e rw ie g t, wenn der u n d e te rm in ie rte W i l l e s e in e Wahl au fh eb t und b lo ß m it den f r e ie n M ö g lic h k e ite n

(9)

s p i e l t . Das A llta g s le b e n m eldet dagegen u n a u fh ö rlic h e in e F o r­ derung und zw ingt den Menschen dadurch zur e in s e it i g e n Bestimmung und En tsch e id u n g ; so v e r n ic h t e t es u n v e rm e id lic h d ie schöne F r e i h e i t d ie s e r s tä n d ig tra n sfo rm ie re n d e n E rsch e in u n g . Es e r g ib t s ic h , daß in e in e r so lch en A uffassung e in e t i e f e K lu f t zwischen S ch ö n h e it und so lch e n Werten w ie : W a h rh e it, men­ s c h lic h e G üte, oder R i c h t i g k e i t l i e g t . O ie d r e i le t z t e n sin d s c h a r f vom m enschlichen W ille n bestimmt und geben ihm zu­ g le ic h e in e s tre n g e R ich tu n g an. Schönes jed o ch ( a l s Schön­ h e it des S p i e l s ) g ehört immerhin den id e a le n Werten zu, a ls o d ie s e n , d ie e i g e n t l i c h u n g r e ifb a r s in d . S c h i l l e r s e t z t d e u t l i ­ che Schranken zwischen dem ä s th e tis c h e n S c h e in und dem Leben. Nur der autonome, von a lle n ir d is c h e n E in flü s s e n r e in e S c h e in , b e g e is t e r t d ie M e n sch h e it. Der S c h e in . kann u n m itte lb a r weder W a h rh eit oder Gutes b e re ic h e rn noch s ie e rs e tz e n , w e il e r fü r d ie W i r k l i c h k e i t , in dem oben d a r g e s t e llt e n S in n e , u n w ic h tig und n u tz lo s i s t . L e tz te n Endes z e ig t s ic h d ie w id e rs in n ig e S t r u k t u r von S c h i l l e r E n tw u rfs . Oer ä s th e t is c h e Zustand p rä g t s ic h (vom G e sic h tsp u n k t des a n th ro p o lo g isc h e n I d e a l s ) aus, a ls e in h ö ch sterw ü nschtes M uster der R e a l i t ä t . E r i s t aber nur e in e kurze W e ile zw ischen zwei W illensbestim m ungen. So i s t der S ch e in zum u n d ire k te n E r s e tz u n g s m itte l v e r r i n g e r t . D ie ä s th e t is c h e K u l­ t u r weckt im Menschen u n e ig e n n ü tzig e L ie b e zum S c h e in , l e h r t ihn ein en entsprechenden Abstand von der R e a l i t ä t , von der p h ysisch en E x is te n z h a lt e n , wodurch s ie e in e g ew isse B a s is fü r v ö l l i g e E n t ­ f a ltu n g des m enschlichen in t e lle k t u e ll- m o r a li s c h e n Lebens s c h a f f t . Die Momente des S p ie l s m it S ch ö n h e it f r is c h e n d ie e rs c h ö p fte M enschheit a u f, d ie wegen e in s e it i g e n A llta g s le b e n s oder la n g ­ w e ilig e r A r b e it ermüdet i s t . D ie se f r ö h lic h e n W eile n b e r e it e n den Menschen auch zum Verkehr m it e th is c h e n Werten v o r. H inaus e r ­ g ib t s ic h , daß

" de r

ä s th e t is c h e Zustan d " in d ie s e r P e r s p e k t iv e b lo ß e in M i t t e l i s t und den Übergang vom p h ysisch e n zum m o r a li­ schen Zustand nur e rm ö g lic h t und e r l e i c h t e r t (d u rch d ie ä s t h e t i ­ sche E r z ie h u n g ). S c h i l l e r s c h e r V o rs c h la g , meine ic h , i s t e in e gu­ te V e ra n sc h a u lich u n g s e in e s m enschenfreundigen G e is t e s und z a r ­ ten H erzens. Man s o l l den S c h ill e r s c h e n E in s ic h t e n zustimmen, daß d ie Kust und S c h ö n h e it seh r große Bedeutung f ü r den Menschen haben. "D ie Ä s t h e t ik ” und "d e r MenschP b ild e n zwei u n tren n b are B e g r i f f e , denn d ie Kunst e x i s t i e r t n ic h t ohne den Menschen, zu­

(10)

g le ic h absr kann der Mensch wohl ohne Kunst n ic h t leb en weder s ic h e n tw ic k e ln . Durch d ie Kunst vermag das Ind ivid uu m s ic h in vo llem

Maß

aussp rech en , b e sse r s e in Leben g e s t a lt e n und es v e r ­ s te h e n .

O ie S c h ö n h e its k a te g o rie , d ie S c h i l l e r emporheht, b e le b t das a l t e Id e a l aus dem k la s s is c h e n A lte rtu m w ie d e r. Ез r u f t in s L e ­ ben das B i l d des v ö l l i g e n , vollkommenen Menschen, der z u g le ic h schön und gut i s t (K a lo s kag a th o s) und s ic h durct. Mut, B eso nn en heit und Würde a u s z e ic h n e t.

In S c h i l l e r s A n th ro p o lo g ie , meine ic h , i s t das P o s t u la t der menschenwürdigen B ild u n g m it t e ls der Kunst r i c h t i g . D iese Forderung i s t aber wegen ih r e r E i n s e i t i g k e i t v e r e in f a c h t und v e r f l a c h t . Deshalb g ehö rt h eu tzutag e der S c h ill e r s c h e V o rsch lag der ä s th e tis c h e n Erzie h u n g und das B i l d des vollkommen harm oni­ schen Menschen zu den u to p isch e n Programmen, d ie e in e n s p e k u la ­ t iv e n C h a ra k te r haben. Oas Id e a l b l e i b t , entgegen der A b s ic h t S c h i l l e r s , s t e t s f r a g l i c h , z w e if e lh a f t und ungewiß; d ie F ra g e ­ z eich en dagegen nehmen immer s c h ä r fe r e Um risse an. Auf d ie s e W ei­ se v e rä n d e rt s ic h im S c h ille r s c h e n V o rs c h la g t iie t r a d i t i o n e l l e Kunst und K u ltu r u to p ie in d ie U to p ie der P h ilo s o p h ie , d ie Ä s th e ­ t i k w ird zur A n th ro p o lo g ie und M e ta p h ysik . Die S ch ö n h e it ta u c h t a ls d ie p h ilo s o p h is c h e H a u p tk a te g o rie a u f. S ie i s t d ie s in n lic h e Form des A b so lu ten , d ie V e ra n sc h a u lich u n g der G r e n z e n lo s ig k e it, das Symbol der Transzendenz. Von diesem G e sic h tsp u n k t aus, s in d d ie ä s th e tis c h e n Gedanken von ^ c h i l l e r e in e Übergangsform vom Kantschen p h ilo s o p h is c h e n System zu den Anschauungen s e in e r Nach­ f o lg e r : S c h e llin g und H e g el. Der S c h ill e r s c h e Wunsch v o l l e r E i n i g k e i t des G e is tig e n m it dem T r ie b h a f te n , der F r e i h e i t und N o tw en d ig k e it i s t a ls e in th e o r e t is c h e s M uster k l a r und begehrens­ w e rt, in der W i r k l i c h k e i t b le ib t e r aber l e e r , u n e rre ic h b a r und d esto f e r n e r . Die Strebungen nach der v ö l lig e n Syn th ese werden immer von Überzeugung der v e rg e b lic h e n Verbindung b e g l e i t e t . Ne­ ben S c h i l l e r s Hoffnung und B e g e is te ru n g i s t s e in e E rg e b e n h e it immer h ä u fig e r ganz d e u t lic h zu spüren und zu erkennen (b eson d ers in se in e n sp ä te re n T ra g ö d ie n ). D ie G e g e n te ile nehmen zu. Die W i r k l i c h k e i t tre n n t s ic h vom I d e a l , d ie U to p ie der g lü c k lic h e n F ü l l e von Unruhe g re n z e n lo s e r F e r i h e i t ab. Daraus geht h e r v o r , daß d ie v ö l l i g e Übereinstim mung des Ä s th e tis c h e n m it dem Leben unm öglich i s t . Doch S c h i l l e r s e lb s t v e r s c h ie b t das ä s th e t is c h e

(11)

B i l d in d ie Sphäre dos schönen aber u n w irk lic h e n S c h e in s und hebt ßs auf d ie s e W eise zum ü b e r z e it lic h e n , ja ewigen Id e a l. S c h i l l e r b e w e ist a ls o s e l b s t , daß d ie E rru n g e n s c h a fte n der Neu­ z e i t w ie : z .B . S e e le n g rö ß e , w e it über d ie Grenzen des k l a s s i ­ schen, ä s th e tis c h e n Symbols hinausgehen und in к-eine s in n lic h e Form zu fassen s in d . Es b ed eu tet a ls o , daß der Mensch zur s tä n ­ digen Wahl zw ischen der Kunst und dem Leben v e r u r t e i l t i s t . Es ve rsch w in d e t d ie v o lle n d e te Harmonie und e r s c h e in t der i n n e r l i ­ che Dramatismus. In diesem F a l l g e rä t das A b so lu te gegen das W ir k lic h e in S t r e i t . D iese A u se in a n d e rse tz u n g " f ü h r t d ie mensch­ li c h e P e r s ö n lic h k e it zur u n h e ilv o lle n Z e r r is s e n h e i t , d ie aber a ls der e in z ig e Weg der S e lb s t v e r w ir k lic h u n g e r s c h e in t . D iese S c h ill e r s c h e F e s t s t e llu n g i s t e i g e n t l i c h e in e W iederholung der frü h e re n Kantschen Anschauungen. Auf ‘ folg en d e W eise b r ic h t a ls o d ie ä s th e t is c h e U to p ie zusammen und h i n t e r l ä ß t auch im S c h i l l e r ­ schen S c h a ffe n s ic h t b a r e Spuren. Der Gedanke von der v ö l lig e n V e rw irk lic h u n g des V o rb ild s e in e s ä s th e tis c h e n Menschen in der Dim ension des A llt a g s le b e n s w ird ausschlaggebend durch e in P ro ­ gramm v e rd r ä n g t, das ganz d e u t lic h auf d ie P e rs p e k t iv e der Trans­ zendenz h in w e is t . Das Ä s th e tis c h e v e rä n d e rt s ic h in e in e r s o l ­ chen Auffassung in s P a t h e t is c h e , Erhab ene, wo der Mensch in t r a ­ g is c h e r K a th a r s is s e in e Größe e r l e b t .

Man kann a ls ö sagen, daß S c h i l l e r - der D ic h te r und T ra g ik e r d ie V e r g e b lic h k e it des Bemühens von S c h i l l e r - dem P h ilo so p h en s e lb s t z e ig t . Der große Anhänger der k la s s is c h e n U to p ie der Kunst und K u ltu r w ird z u g le ic h zu ihrem Z e r s t ö r e r . Für z a h llo s e W erte möchte S c h i l l e r g l e i c h z e i t i g R ettu n g b rin g e n und kein en P r e i s d a fü r z a h le n . Deswegen muß s e in Programm t e i l w e i s e s c h e i­ t e r n . T e ilw e is e , w e il das V o rb ild s ic h im A llt a g s le b e n n ic h t ver­ w ir k lic h e n kann. Es v e r fü g t aber über s o lc h e Bedeutungen, d ie das m en schliche D asein n ic h t nur e r t r ä g l i c h , aber h ä u fig auch w e r t v o ll machen. Man re c h n e t es S c h i l l e r a ls V e rd ie n s t an, daß e r R ü c k s ic h t d a ra u f genommen h a t, da d iB W i r k l i c h k e i t n ic h t nur durch d ie V e rn u n ft a l l e i n b e g r if f e n i s t . S ie e n td e c k t s ic h eben dem lebenden und w irkenden Menschen, der d ie W elt m it der gan­ zen s e in e r P e r s ö n lic h k e it , a ls o in 3 . Ordnungen - der g e fü h ls ­ mäßigen, w ille n s f ä h ig e n und verstandesgem äßen, e r l e b t . E r s t d ie gute Zusammenarbeit d ie s e r d re ie n F a k to re n (und n ic h t aus­ s c h l i e ß l i c h e in e S e i t e des m en schlichen C h a r a k te r s ) ermög­

(12)

l i c h t den r ic h t ig e n Weg zur S ic h v e rb e s s e ru n g und V e rw irk lic h u n g , wo Homo Faber , zum Homo C re a to r w ird . S c h i l l e r h at d a ra u f Bedacht n ic h genommen. S e in Homo Ludens e r s c h e in t a ls das e in z ig e Vor­ b i l d der ä s th e tis c h e n und e th is c h e n M enschheit und d esh alb i s t je d e r n äch ste S c h r i t t v o rw ä rts , sowohl in der P h ilo s o p h ie a ls auch in der L i t e r a t u r , nur e in Anzeichnen dieser. Id e a llö s u n g .

L e h rs tu h l fü r P h ilo s o p h ie U n i v e r s i t ä t Eódź K a ta rzyn a M o lit e r

ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYCZNYCH I ESTETYCZNYCH POGLĄDÓW SCHILLERA I KANTA

E s te ty k a F . S c h i l l e r a j e s t ogólną f ilo z o f ic z n ą t e o r ią p ię k n a , s z tu k i i k u lt u r y . Id e a ł c z ło w ie k a - doskonale r o z w in ię t e j Je d n o s t­ k i lu d z k ie j - pochodzi z i n s p i r a c j i m y ś li K a n to w s k ie j, jednakże S c h i l l e r p ró b u je p rz e d s ta w ić go w odmienny sposób. N aw iązując do antycznego wzorca cz ło w ie k a pięknego i dobrego zarazem (K a lo s K a g a th o s ), podejmuje S c h i l l e r polem ikę z a n tro p o lo g icz n y m i kon­ sekwencjam i m e ta fiz y k i m y ś l i c i e l a k ró le w ie c k ie g o .,

U Kanta n a jw a ż n ie js z e problemy lu d z k ie , poszukiw an ie i s t o t y cz ło w ie cz e ń stw a i form u ły ż y c ia n a jb a r d z ie j z n ią zgodnego, w yra­ ż a ją s ię w jęz yk u e t y k i , w p o ję c ia c h : d o b re j w o l i, autonom ii mo­ r a l n e j , im peratywu k a te g o rycz n e g o . U S c h i l l e r a p oszukiw an ie z a sa ­ dy je d n o ś c i i p e łn i c z ło w ie k a (h arm on ijneg o p o łą c z e n ia elementu ra c jo n a ln e g o z tym, co zmysłowe i em o cjo n aln e) zatrzym u ju s ię w s fe r z e s z tu k i i z o s ta je p rzeło ż o n e na ję z y k p ię k n a . W s z tu c e i d z ię k i sztu ce (wychowaniu estetyczn em u ) s p e łn ia s ię to w szystk o, co d ecyd uje o duchowej w ie lk o ś c i c z ło w ie k a , jeg o tw ó rc z e j aktyw no­ ś c i . Ze s z tu k i emanuje wzorzfec pięknego c z ło w ie c z e ń stw a , w n i e j o- s ią g n ię t a z o s ta je w olność.

Faktem p o z o s ta je wszakże, iż po 1796 r . S c h i l l e r w yra ź n ie na­ w ią z u je i powraca do p o s tu la tó w e t y k i K a n ta . M yśl o pełnym u rz e ­ c z y w is t n ie n iu id e a łu "homo a e s t h e t ic u s " j e s t z a stąp io n a przez p ro ­ gram, k tó ry w skazuje na perspektyw ę tr a n s c e n d e n c ji. Elem ent p iękn a przeob raża s ię w k a te g o r ię w z n io s ło ś c i, p a t e t y c z n o ś c i, a je d n o stk a ludzka w t r a g ic z n e j k a t h a r s is przeżywa swoją w ie lk o ś ć . E s te ty k a przeobraża s ią w m e ta fiz y k ę . Z tego punktu w id z en ia można r<-en ić e s te ty c z n y program S c h i l l e r a ja k o formę p rz e jś c io w ą od f i l o z o f i i Kanta do poglądów je g o następców - S c h e llin g a i H e g la.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Otherwise as indicated in the copyright section: the publisher is the copyright holder of this work and the author uses the Dutch legislation to make this

Na podstawie dotychczasowych analiz indeksu osobowego „Gazety L iterackiej” okazało się, że pismo nie tylko reprezentow ało typ tw ór­ czości literackiej

AK to struktura lub struktury systemu na które składają się elementy oprogramowania, zewnętrzne właściwości tych elementów i relacje między nimi. [

[r]

Jacek Pietrzak.

Transkreacja identyfikowana jest też, jako po- dejście w tłumaczeniu tekstów reklamowych, marketingowych czy stron internetowych, tak więc pojęcie to dotyka lokalizacji,

Такі заходи проявлялися у: накопичення даних про вогнепальну зброю; утворення злочинного об’єднання; обрання

Het project ‘Partial Automation for Truck Pla- tooning’ richt zich op het ontwikkelen en testen van cooperative adaptive cruise control (C-ACC) voor vrachtwagens, voor gebruik op