Katarzyna Marszałek
Działalność profilaktyczna ZHP
w zakresie zapobiegania przemocy
Związek H arcerstw a Polskiego je s t stowarzyszeniem dzieci, m łodzieży i do rosłych fu n kcjo n u jącym na ziem iach polskich blisko 100 lat. A nalizując doku m en tację władz stow arzyszenia, p ostaram się ukazać fragm en t rzeczyw istości funkcjonow ania organizacji dotyczący działań profilaktycznych wobec przemocy.
Sw oje rozw ażania rozp ocznę od d ook reślen ia ch arak teru stow arzyszenia ZHP w analizow anych latach. W literaturze organizacja ta definiow ana je s t jak o zbiorow ość w tórna, k tó ra charakteryzuje się następującym i cecham i k on stytu tywnymi: dobrow olna przynależność, zorganizow anie wedle reguł form alnych, określone cele, stru ktu ra wewnętrzna, organizacja, członkow ie, u stalon e wzory zachow ań, san kcje w obec członków (Pilch 1995). Stow arzyszenia są zbiorow o- ściam i tw orzonym i celowo, które b u d u ją swoje założenia i m echanizm y istn ien ia na poczuciu w spólnoty interesów , a wzajem ne świadczenia rzeczowe, wymiana usług czy też wspólne osiąganie celów są spoiwem związków osobniczych w takich zbiorow ościach (Pilch 1995). W tych rozważaniach postaram się ukazać powią zanie celów stow arzyszenia z d ziałaln ością p ro filaktyczn ą przeciw przem ocy. Związek H arcerstwa Polskiego został ukonstytuow any na Zjeździe 1-2 listo pada 1918 roku ze zjednoczenia organizacji skautowych i harcerskich. Przedm io tem analizy je s t stowarzyszenie fu n k cjo n u jące w latach 1 9 1 8 -1 9 3 9 , 1 9 4 4 -2 0 0 4 . P om inę analizę ew olucji pojęć przem oc i profilaktyka, których treść podle gała i podlega m odyfikacjom w zależności od czasu, n orm wartości wyznawanych przez daną ku ltu rę (Bartm an 1999), przejdę n ato m iast do określenia przewod nich (dla tych rozważań) definicji przem ocy i profilaktyki.
Przem oc to każde zam ierzone lub niezam ierzone działanie osoby, instytu cji, społeczeństw a lub państwa, które u jem nie wpływa n a zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny (Brągiel 2004).
P rofilaktyka (prew encja) to dziedzina wiedzy i u m iejętn ości praktycznych w skali m ikro- i m akrospołecznej, służących zapobieganiu występowania proble mów społecznych. M oże być realizow ana n a trzech poziom ach: pierwszorzędowa (poziom ogólnospołeczny) to działania m ające na celu zapobieganie pojaw ieniu się problem ów związanych z fun kcjonow an iem osób i grup. Ich celem je s t uru chom ienie m echanizm ów społecznych, prawnych, edukacyjnych, sprzyjających prom ow aniu zdrowego życia, dobrych związków, udanego rodzicielstwa,
funk-cjon aln ej rodziny; drugorzędowa to wczesna id entyfikacja osób i grup ryzyka, je s t to podejście skoncentrow ane n a ryzyku, a więc ważne staje się przewidywanie, rozpoznaw anie i popraw iania, głównym zadaniem staje się wyodrębnienie osób i grup fu n kcjonu jących w w arunkach podwyższonego ryzyka; trzeciorzędowa to działanie zapobiegające pogłębieniu się zaburzeń w funkcjonow aniu osób i grup ryzyka, są to najczęściej sytuacje kryzysowe związane z pow tarzającym i się, utrwa lonym i zachow aniam i (Kozdrowicz 20 0 1 ).
ZH P w swych działaniach przeciwko przem ocy kon cen tru je się n a pro filak tyce pierwszo- i drugorzędowej, co je s t uw arunkow ane celam i działalności sto warzyszenia.
L oku jąc h arcerski system wychowawczy wśród m akrosystem ów (w nurcie edukacji równoległej), należy stwierdzić na wstępie, że harcerstwo nie posiada jed norodnej podstaw y teoretycznej, lecz korzysta z różnorodnych orien tacji peda gogicznych: od pedagogii konserwatywnej do pragm atyzm u (czy europejskiego nowego wychowania z jego n aturalizm em pedagogicznym ). T en eklektyzm je s t szczególnie widoczny w tradycyjnym (konserwatywnym) podejściu do celów i wy n ików harcerskiego w ychow ania łączonym z tzw. h u m an istyczn ą o rien tacją w obec przedm iotow ych i organizacyjnych form wychowania.
D ziałaln ość p ro filaktyczn a pierw szorzędow a je s t uw arunkow ana przede wszystkim ideam i i w artościam i, do realizacji których w statu tach i innych do ku m en tach organizacji ZH P zobligow ano się zmierzać.
N ależy je d n a k zaznaczyć, że d uch d ziałań profilaktycznych ZH P przeciw przemocy został zaczerpnięty ze scautingu brytyjskiego. Jeg o twórca R obert Baden- -Powell w 1 9 0 7 roku tak definiow ał ten ruch: pod przew odnictw em chłopców starsi bracia stwarzają młodszym zdrowe otoczenie i zachęcają do zdrowych zajęć, ułatw iających w yrobienie u siebie cech obyw atelskich (Baden-Pow ell 1998). Baden-Powell cel scautingu określał ja k o podwyższenie poziom u przyszłych, opty m alnie fu n kcjonu jących obywateli (Baden-Pow ell 1998).
Powyższe założenia wpłynęły na działalność profilaktyczną ZHP, której za łożen ia znajdow ały wyraz w zapisach dokum entów stowarzyszenia.
Lata 1918-1939
ZH P określa, iż „jest ruchem ideowym młodzieży, starszych i dorosłych dą żącym przy pom ocy skautow skiego system u wychowawczego do urobienia pew nego typu człowieka (...) (W iadomości Urzędowe... z 1932 r.). Działania zmierzające do wyrobienia określonego człowieka oparte były na następujących pewnikach ide owych, które ukierunkowywały działalność profilaktyczną stowarzyszenia w tam tym czasie:
„1) że jesteśm y dziećm i Jedynego B oga i z naszego Synostw a Bożego w inniśm y wyciągać wszystkie konsekw encje - zgodnie z C hrystjanizm em ,
D ziałalność profilaktyczna ZHP... 63
2) że życie całe oddać chcem y w służbę O jczyźnie w żarliwym wysiłku zrealizo w ania h arm on ijn ego rozkw itu wszystkich w N arodzie, a zwłaszcza w D u ch u N arodowym , złożonych zdolności i m ożliwości,
3) że drogę do tego otw ierać m usi m oralne pod n iesienia i utw ierdzenie je d n ostk i - w ciągłem dążeniu do spotęgow ania dzielności je j charakteru, 4) że doskonalenie jed n o stk i zm ierzać m a do je j uspołecznienia, to je s t wyro
bienia u m iejętn ości współżycia i w spółdziałania z in n em i we wszystkich fo r m ach społecznego u stosu nk ow an ia” (W iadom ości Urzędowe... z 1923 r.).
Lata 1944-1989
ZH P określała, iż poprzez aktywny udział m as m łodzieży harcerskiej w od budowie m aterialnej i ku lturalnej kraju chce dostarczyć państwu dzielnych, świa dom ych obow iązków pracow ników i obywateli. T en aktyw ny udział m iał się odbywać poprzez realizację celów organizacji, czyli: utrw alanie i pom nażanie sił dem okratycznych w państw ie; w yszkolenie m łodzieży dla Polski; podniesienie gotow ości bojow ej organ izacji, przyśpieszenie odbudow y k raju pod względem m aterialnym , ja k też m oralnym . Cele te m iały być osiągnięte poprzez 1) przygo tow anie harcerzy do p od n iesien ia tężyzny m oraln ej i fizycznej; 2) pogłębienie sto su n k u do A rm ii P olskiej, pracy fizycznej, um ysłow ej; 3) położen ie n acisku na sprawności wojskowe (D eklaracja Tymczasowej Rady H arcerskiej z 1 0 1 1945 r.).
Lata 1989-2004
Za główne cele swojego działania ZH P uznawał:
- stw arzanie w arunków w szechstronnego, in telektu aln ego, społecznego, du chowego, em ocjonaln ego i fizycznego rozw oju człowieka;
- nieskrępow ane kształtow anie osobow ości człowieka odpowiedzialnego, przy poszanow aniu jego prawa do w olności i godności, w tym w olności od wszel kich nałogów;
- upow szechnianie i um acnianie w społeczeństw ie przywiązania do w artości: w olności, prawdy, spraw iedliw ości, d em okracji, sam orząd ności, rów n o upraw nienia, toleran cji i przyjaźni;
- stwarzanie w arunków do nawiązania i utrw alania silnych więzi m iędzyludz kich ponad podziałam i rasowymi, narodow ościow ym i i wyznaniowymi; - upow szechnianie wiedzy o świecie przyrody, przeciwstawianie się jeg o nisz
czeniu przez cywilizację, kształtow anie potrzeby ko n tak tu z nieskażoną przy rodą (S ta tu t ZHP...).
Zaprezentowane cele działalności stowarzyszenia, pom im o zm ienności treści, zachowywały ch arak ter oddziaływ ań profilaktyczny, k tó ry przez drużyny był
wprowadzany poprzez realizację program ów . D la zilustrow ania tych oddziały wań profilaktycznych zaprezentuję programy: H arcerska Służba Polsce oraz M oje Ojczyzny realizowane w latach 1 9 4 4-2004.
Harcerska Służba Polsce
Program pow stał ja k o odpowiedź ZH P na Ustawę z 25 lutego 1948 r. o po w szechnym obow iązku przysposobienia zawodowego, w ychow ania fizycznego i przysposobienia wojskowego m łodzieży oraz organizacji spraw kultury fizycz nej i sportu. Artykuł 1 tego aktu wprowadził obow iązek pow szechnego przyspo so bien ia zawodowego, w ychow ania fizycznego i przysposobienia w ojskow ego m łodzieży „celem włączenia twórczego zapału m łodego pokolenia do pracy nad rozw ojem sił i bogactw a N arodu oraz celem rozszerzenia system u wychowania narodowego, przedłużenia kształcenia i wychowania m łodzieży poza okres o b o wiązku szkolnego” (D zU z 1948 r., N r 12, poz. 90).
W ram ach realizacji działań H SP w czasie akcji letniej w 1948 roku 80 000 har cerek i harcerzy zorganizow ało 2 4 9 am bulatoriów dla lu dności i 100 przedszkoli w iejskich, oczyszczało ponad 1000 h ałasów , porządkow ało 8 0 0 0 kwadratowych pasów przeciwpożarowych, zasypywało kilom etry odpadów, pom agało w żniwach, w odbudow ie szkół w iejskich, rem on tach linii łączności i dróg, budowie m ostów , rad iofonizacji i elektryfikacji wsi (Haykowski 2007).
Moje Ojczyzny
Celem dla profilaktyki program u ZHP „M oje Ojczyzny” była integracja ruchu harcerskiego w okół n ajisto tn iejszy ch spraw k raju i inspirow anie h arcerskich środow isk do długofalow ego planow ania swego działania. Program em „M oje O jczyzny” ZH P zainicjow ał uczestnictw o grom ad i drużyn w życiu społecznym k raju na przełom ie tysiąclecia.
Form y realizacji program u (m etodyczne i organizacyjne) pozostały do dys pozycji jed n o stek harcerskich w zależności od ich tradycji, inw encji, m ożliw ości działań w środow isku lokalnym .
Propozycje program ow e realizow ane w ram ach program u ZHP „M oje O j czyzny” były następujące:
- W oda je s t życiem
- Odkrywcy nieznanego świata - Paszport do Europy
- Bądź gotów - Ścieżkam i zdrowia
D ziałalność profilaktyczna ZHP... 65
Przejdę do k ró tk iej charakterystyki program ów , k tó re w sposób wyraźny wiążą się z profilaktyką przeciw przemocy.
Program „W oda je s t życiem” realizowano od września 1995 roku ja k o jeden z propozycji w ychow ania ekologicznego. Jeg o celem było uśw iadom ienie sobie i n ajbliższem u otoczen iu , że należy podejm ow ać działania dla och ron y wody przed zanieczyszczeniam i oraz ogran iczen ia je j m arnotraw stw a. Z m ierzano do k ształtow an ia postaw odpow iedzialności za przyszłość, za w szystko to, co po sobie pozostawim y, uśw iadom ienia problem ów związanych ze środow iskiem naturalnym , ale także zrozum ienia, że żyjemy dla następnych pokoleń i dla nich kształtujem y planetę, k tó ra po nas zostanie. W czasie realizacji zadań tej propo zycji harcerze i h arcerki kształtow ali odpow iedzialność za własne zachow anie w kontekście postaw proekologicznych.
K o le jn a p ro p ozycja - „Odkrywcy n iezn an ego św iata” z 1 9 9 6 ro k u - była zbiorem różnorodnych działań, m ających na celu zapoznanie się problem atyką udziału osób niepełnospraw nych w życiu społecznym , umożliw ienie im podjęcia działań w harcerstwie, promowanie m odelu drużyny integracyjnej, pozwalającego dzieciom niepełnospraw nym na pełne przeżywanie harcerstw a, wspieranie dzia łań drużyn „Nieprzetartego szlaku” pracujących z dziećm i specjalnej troski. M iała on a n a celu rów nież kształtow anie postaw y otw artości n a innych, to leran cji, em patii, rozbudzenie aktyw ności w obec problem ów ludzi sprawnych inaczej.
N astępną propozycją był „Paszport do Europy” z 1997 roku. Je j celem było przygotowanie członków ZH P do świadom ego i aktywnego korzystania z zasad dem okracji w życiu społecznym . Realizując go, zuchy i harcerze m ieli m ożliw ość w zm acniania poczucia w łasnej wartości, wykształcenia w sobie szacunku do dru giego człowieka, nabycia u m iejętn ości w spółdecydow ania oraz aktywnego, od powiedzialnego u czestniczenia w dem okratycznym systemie społecznym .
„Bądź gotów ” to propozycja, k tó ra została opracow ana po alercie N aczelnika ZHP w lipcu 1997 roku ogłoszonym w związku z powodzią, ja k a nawiedziła Polskę w tym czasie. Jego celem było podjęcie szerokiej edukacji społecznej kształtu jącej postawy i u m iejętn ości niezbędne w sytuacjach zagrożenia oraz przygotowanie rozwiązań systemowych, określających m iejsce i rolę ZHP w zapobieganiu i prze ciw działaniu k a ta stro fo m i klęskom żywiołowym (pow odziom , pożarom , wy padkom drogowym, zagrożeniom ekologicznym ).
Propozycją szczególnie ukierunkow aną na działania profilaktyczne był pro gram „Ścieżkam i zdrowia” z 1999 roku, który, poprzez propagow anie zdrowego stylu życia, w zbogacał wiedzę na tem at postaw prozdrow otnych oraz kształtow ał um iejętn ości zapobiegania ch orob om społecznym i cywilizacyjnym.
O bejm ow ał on sześć bloków tem atycznych:
- „Na rów now ażni” - ścieżka pośw ięcona zdrowiu psychicznem u, tu m ożn a było znaleźć podpowiedzi, jak radzić sobie z nieśm iałością, agresją, złością, jak być asertywnym;
- „Ślepy zaułek” - dotyczył problem ów uzależnień od alkoholu, papierosów, narkotyków ;
- „Do przodu” - przypom inał, w ja k i sposób zadbać o sprawność i wydolność fizyczną;
- „Energia życia” - wskazywał zasady zdrowego odżywiania, przyczyny i sku tki błędów dietetycznych;
- „Po drugiej stronie lu stra” - wędrówka tą ścieżką dostarczała w iadom ości, ja k dbać o urodę i higienę;
- „Zdrowiem pom agać innym ” - uczył, że harcerze m ogą własnym zdrowiem pom agać innym . Prowadził do punktów krwiodawstwa, dom ów opieki i h o spicjów, do PCK i n a kursy pierwszej pom ocy (M arszałek 20 0 3 ).
Zaprezentow ane przykłady program ów realizowanych w latach 1 9 4 4 -2 0 0 4 wskazują, iż ZH P czynnie włączał się w działalność profilaktyczną również w o b szarach przeciw przemocy, poprzez próby przygotow ania swych członków do ak tywnego życia w zm ieniającej się rzeczywistości społeczeństw a polskiego.
Zróżnicow anie tem atyczne danych oddziaływań profilaktycznych nie wpły n ęło n a stałe kręgi oddziaływ ań stow arzyszenia. D ziałaln ość członków ZH P w tych obszarach m ogła zapobiegać występowaniu problem ów społecznych zwią zanych z przem ocą.
M o żn a postaw ić tezę, iż różn oro d no ść tem atyczna program ów i oddziały wań ZHP (patrz rycina 2) m oże pozytywnie wpłynąć na postawy członków stow a rzyszenia i zapewne uczy m echanizm ów funkcjonow ania w grupie bez przemocy.
Podsumowanie
Zaprezentow any frag m en t d ziałaln ości ZH P w łatach 1 9 1 8 -2 0 0 4 w sferze oddziaływań profilaktycznych przeciw przem ocy zawarty w d oku m en tach i de k laracjach stow arzyszenia ukazuje, że takie działania stanow ią rów nież cele oddziaływ ania stow arzyszenia. C hociażby poprzez chęć pom ocy je d n o stk o m w kształtow aniu własnej osobow ości ja k o ludzi odpowiedzialnych, aktywnie p o szukujących swojego m iejsca, otw artych na zm iany oraz innych ludzi i inne ku l tury, twórczych i sam odzielnie myślących, potrafiących przewodzić i współdziałać w zespole, posiadających u m iejętności efektywnego uczenia się, świadom ie kie rujących swoim rozw ojem em ocjonalnym .
Żałuję, iż nie prow adzono d otąd rozbudow anych badań na tem at efektów zastosow ania profilaktyki pierwszo- i drugorzędowej w ZHP. Ponieważ uważam, iż najlepiej kierunki wyznaczone przez doku m enty stowarzyszenia uw idaczniają się w czasie ich realizacji, gdy zuchy i harcerze w czasie kolejnych zadań n abierają um iejętn ości i w iadom ości przydatnych w ich życiu; kiedy k ształtu ją pozytywne postaw y życiowe: skoncentrow an e n a przyszłość, n a w łasnych planach , oparte n a wierze w m ożliw ość przezwyciężenia trudności, nadziei i optym izm ie.
D ziałalność profilaktyczna ZHP... 67
Rycina 1. Obszary działalności jednostek harcerskich realizujących programy ZHP (za: Mar szałek 2009)
Rycina 2. Obszary tematyczne programów ZHP, profilaktycznych działań przeciw prze mocy (za: Marszałek, w druku)
Harcerstwo pom aga przezwyciężyć poczucie alienacji, form alizacji czy też de personalizacji obecnych we w spółczesnym świecie (M arszałek 2 0 0 3 ). U kazuje, iż każdy człowiek stanow i niepow tarzalną stru ktu rę psychofizyczną, że m usi pró bować różnych sposobów zachow ań, by znaleźć właściwe drogi, które um ożliw ią m u sam orealizację i rozwój duchowy daleki od przemocy.
Bibliografia
Baden-Powell R. (1998), Wskazówki dla skautmistrzów, Warszawa
Bartman H.E.M. (1999), Przemoc wobec dziecka. Zmiany w społecznej ocenie zjawiska, [w:] Z.W. Stelmaszuk (red.), Współczesne kierunki w opiece nad dzieckiem. Wybór tekstów, Warszawa
Barwy przyszłości (2002), Moje prawa i wolności, Warszawa
Barwy przyszłości (2003), Aleksander Kamiński, „Kamyk” i jego bohaterowie, Warszawa Barwy przyszłości (2003), Barwa Komendanta, Warszawa
Barwy przyszłości (2003), Gościniec przyjaźni, Warszawa Barwy przyszłości (2003), Moje kolory, Warszawa Barwy przyszłości (2003), Nasz barwny świat, Warszawa Barwy przyszłości (2003), Paleta możliwości, Warszawa
Barwy przyszłości (2003), Pod namiotem praw, propozycja na harcerskie lato, Warszawa Barwy przyszłości (2003), Przeciw szarości, Warszawa
Barwy przyszłości (2003), Ulotka informacyjna dla drużynowych, Warszawa Barwy przyszłości (2004), Widok z Ratusza, Warszawa
Bądź Gotów - zareagować (1998), Zagraj z nami w grę - Bezpieczny świat, „Propozycje” nr 2/62, Warszawa
Bądź Gotów (1997), Materiał informacyjny dla komend harcerskich, Warszawa Bądź Gotów (1998), „Na Tropie” nr 1/70, Wkładka programowa, Warszawa
Bezpieczny świat (1998), „Propozycje” 2/62, Warszawa Bouchet H. (1998), Skauting i indywidualność, Warszawa Bokacka K. (1998), O programie, „Czuwaj” nr 6, Warszawa
BrągielJ. (2004), Zagadnienia przemocy wobec dziecka w rodzinie, [w:] S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Jankę, Pedagogika rodziny, Toruń
Broda K. (1998), Podróż w Nieznany Świat, „Propozycje” nr 2/4/64, Warszawa
Deklaracja Tymczasowej Rady Harcerskiej z 10 1 1945 r., „Zycie Harcerskie” 1945 r. nr 1, „Gazeta Lubelska” 15 II 1945
DzU Resortu Oświaty PKWN z 1944 r. nr 1-4 DzU z 1948 r., Nr 12, poz. 90
Europejski Ruch Młodzieży przeciwko Rasizmowi, Ksenofobii, Przejawom Antysemity zmu i Nietolerancji (2003), Każdy inny wszyscy równi, Warszawa
Gawlikowska A. (1999), Ścieżkami zdrowia, „Czuwaj” nr 11/20, Warszawa Haykowski M. (2007), Między odbudową a odrodzeniem 1944-1956, Kraków
Jeden świat jedno przyrzeczenie (2007), Warszawa
Kozdrowicz E. (2001), Prewencja w pracy z rodziną, [w:] E. Trempała, M. Cichosz, Pedago
D ziałalność profilaktyczna ZHP... 69
Marszalek K. (2003), Profilaktyczne znaczenie programu ZHP „Moje Ojczyzny ”, [w:] U. Sob- kowiak (red.), Rola harcerstwa w profilaktyce społecznej, Bydgoszcz
Marszalek K. (2009), Czy w programach ZHP występuje edukacja regionalna?, Zeszyty Nau kowe WSHE, t. XXVII, Nauki pedagogiczne, Włocławek
Marszałek K. (w druku), Obszary edukacyjne występujące w programach Związku Harcerstwa
Polskiego w latach 1995-2008, Białystok
Moje Ojczyzny (1999), Broszura informacyjna Głównej Kwatery, Warszawa
Od samorządności do demokracji, mój wybór czyli wychowanie w kulturze praw człowieka. (2000), Warszawa
Od samorządności do demokracji, propozycja programowa dla drużyn harcerskich (2000), War szawa
Odkrywcy Nieznanego Świata (1996), Informator, Warszawa
Odkrywcy Nieznanego Świata (1996), Przygotowanie do wyprawy, Warszawa Odkrywcy Nieznanego Świata (1996), Poznajemy nieznany świat, Warszawa Odkrywcy Nieznanego Świata (1997), „Propozycje” nr 1/57, Warszawa Odkrywcy Nieznanego Świata (1996), „Na Tropie” nr 3/64, Warszawa
Paszport do Europy (1997), Material pomocniczy dla drużyn harcerskich, Warszawa
Paszport do Europy (1997), Szlak ku Europie, material programowy dla drużyn starszoharcer-
kich, Warszawa
Paszport do Europy (1997), Material pomocniczy dla namiestnictw i referatów programowych, Warszawa
Pilch T. (1995), Środowisko lokalne - struktura, funkcje, przemiany, [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna, Warszawa
Poznajmy świat wokół nas (1999), „Propozycje” nr 1-3/65, Warszawa Program Harcerstwa Starszego
Propozycja programowa Uchodźcy (1998), „Propozycje” nr 2/62, Warszawa
Przed stuleciem skautingu (2007), ulotka informacyjna
Smardz P. (2000), Od samorządności do demokracji, wciąż aktualne, „Propozycje” nr 4/70, Warszawa
Smura ].,]a k korzystać z paszportu, czyli co znajdziesz w programie, „Czuwaj” nr 8
Statut ZHP uchwalony przez XXXII Zjazd ZHP w dniach 6-9 XII 2001 r. (2003), Harcer skie Biuro Wydawnicze „Horyzont”
Ścieżkami zdrowia (1999), Jestem ok. nie palę!, Warszawa Ścieżkami zdrowia (1999), Broszura dla drużynowego, Warszawa Ścieżkami zdrowia (1999), Broszura informacyjna, Warszawa
Ścieżkami zdrowia (2000), A. Leciejewska-Nosal, E. Kofarska, Materiały pomocnicze na temat
uzależnień, Warszawa
Ścieżkami zdrowia, (2000), Życie bez papierosa, Warszawa Ścieżkami zdrowia, (2000), Harcerski piknik, Warszawa Wiadomości Urzędowe Naczelnictwa ZHP z 1923 r. nr 6
Wiadomości Urzędowe Naczelnictwa ZHP z 1932 r. nr 5, Uchwały XII Zjazdu Walnego
Widok z Ratusza (1998), „Czuwaj” nr 8, Warszawa Woda jest życiem (1995), 1. 1, Fakty, Ł ódź
Woda jest życiem (1995), 1.1, Suplement, Łódź Woda jest życiem (1995), t. II, Działanie, Ł ódź
Woda jest życiem (1995), Informator, Warszawa Woda jest życiem (1995), t. III, Harcerska służba, Łódź
Wroniecki Z. (1997), Harcerski system wychowawczy, [w:] W. Pomykało (red.), Encyklopedia
pedagogiczna, Warszawa
XXXI Zjazd ZHP Zegrze 4-7 XII 1997, Harcerskie Biuro Wydawnicze Horyzonty (1998), Warszawa
Zielińska G. (2000), Harcerski program na rok 2000, „Czuwaj” 7/20, Warszawa
Preventive maintenance against violence in ZHP Summary
Article is attempt o f appearance o f prophylactic operation against violence (forcibly) realized in relationship o f polish scout movement in years 1918-2004. It subject inves tigative analysis documents o f authorities o f associations rules and regulations, resolu tions o f rallies and programs. Presented fragment o f activity in years in sphere o f prophylactic interaction against violence in documents 1918-2004 included ZHP and declarations o f associations, it shows, that such operations, purposes o f interactions o f associations present also.
