A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA O E C O N O M IC A 169, 2003
Janusz Skodlarski*, Rafał M ater a**
G O S P O D A R K A Ś W IA T O W A W O S T A T N IC H T R Z E C H D E K A D A C H XX w.
1. Uwarunkowania rozwoju
P oczątek lat 70. przyniósł niem ały przew rót ekonom iczny, zw iązany z rozpoczęciem się kryzysu w alutow ego (1971 r.) i energetycznego (1973 r.), k tó ry ch reperkusje objęły jeszcze więcej niż dekadę. W polityce m iędzy-narodow ej nic wyczuw ało się n ato m iast takiego napięcia, raczej przew ażały tendencje odprężeniow e m iędzy blokam i W schodnim i Z achodnim . C zęsto była to tylko gra dyplom atyczna, ale jest faktem , że w w yniku rozm ów na linii M o sk w a -W a sz y n g to n p o d p isa n o pierw sze p o ro z u m ie n ie w kw estii ograniczenia zbrojeń strategicznych (układ SA LT I w 1972 r.). Nie tylko zapanow ały lepsze stosunki m iędzy S tanam i Z jednoczonym i i Zw iązkiem R adzieckim , lecz także nastąp ił przełom w relacjach z C h R L (W aszyngton zniósł em bargo n a handel z Pekinem , a w 1971 r. C hiny zostały członkiem O N Z i jeszcze w tym sam ym ro k u zasiadły w R adzie B ezpieczeństw a przy b o k u U SA , Z S R R , Wielkiej Brytanii i F rancji).
Zbliżenie dw óch różnych system ów w latach 70. nie m iało je d n a k na celu „odw ieszenia” „żelaznej k u rty n y ", Z achód bowiem p o trzeb o w ał rynków w schodnich ze względu na ograniczony po p y t w ich w łasnych państw ach, n ato m iast g o sp o d ark a socjalistyczna potrzeb o w ała pieniędzy Z a c h o d u , aby przezwyciężyć perm anentne problem y, k tóre w końcu przerodziły się w długo-trw ały kryzys. N apięcie m iędzy W schodem i Z achodem gw ałtow nie w zrosło w okresie interw encji radzieckiej w A fganistanie i stan u w ojennego w Polsce (początek lat 80.). D o zerw ania stosunków radziecko-am erykańskich przyczy-niła się, z jednej strony „ sta ra k a d ra ” sekretarzy m oskiew skich (L eonid Breżniew i jeg o następcy), nieustępliw ych w kw estii ro z b ro je n ia i nie
* Prof. d r hab ., K a ted ra H istorii Myśli Ekonom icznej i H istorii G osp o d arczej U niw ersytetu Ł ódzkiego.
dbających o przestrzeganie praw człow ieka, z drugiej - tw ard a p olityka prezydenta R o n ald a R eagana.
D opiero w m om encie pojawienia się M ichaiła G orbaczow a w roli I sekreta-rza Z S R R (1985 r.) i ogłoszeniu polityki pierestrojki i glasnosti stało się m ożliw e w znow ienie stosunków ze S tanam i Z jednoczonym i. Jed n a k im pulsy, k tó re zadecydow ały o zm ianie oblicza św iata w n astępnych d ek a d ach , nie wyszły ani z M oskw y, ani W aszyngtonu. H istoryczne przem iany w całym bloku socjalistycznym przyniósł ze sobą ro k 1989 - A nnus M irabilis w historii E uropy Środkowowschodniej. Pierwsze kroki ku dem okratyzacji życia politycz-nego i gospodarczego postaw iła Polska, ale przełom ow e w ydarzenia d okonały się i w pozostałych krajach. Jesień L udów — to czas o d d an ia władzy opozycji na W ęgrzech, „aksam itnej” rewolucji w Czechosłow acji, krw aw ego przew rotu w R um unii i w końcu obalenia m u ru berlińskiego, będącego znienaw idzonym symbolem podziału świata. Czas podziału politycznego odchodził w przeszłość.
L a ta 90. charakteryzow ały się dalszym różnicow aniem tendencji w sys-tem ach politycznych i gospodarczych. Z jednej strony dom inow ały bowiem elem enty ro z p ad u (upadek Z S R R w g ru d n iu 1991 r., podział C zechosłow acji w 1993 r., rozkład Jugosław ii w całej dekadzie), w w yniku k tó reg o pow stało kilkanaście now ych organizm ów państw ow ych. Z drugiej stro n y obecne były też procesy scaleniowe, tj. zjednoczenie Niem iec (w 1990 r.) czy rozszerzanie się procesu integracyjnego w Europie. Pod względem politycznym i wojskowym ch arakterystyczny stał się m onocentryzm (w skutek dom inacji S tanów Z jed-noczonych), ale ju ż e k o n o m ik a św iatow a w ciąż o p ie ra ła się n a silnej konkurencji kilku regionów : A m eryki P ółnocnej, E uro p y , Jap o n ii i C hin.
D ecydujący wpływ n a kształtow anie się now ego ładu w sto su n k ach m iędzynarodow ych w yw arło załam anie się św iatow ego system u k o m u n is-tycznego. R ozpad Zw iązku R adzieckiego d o p ro w ad ził d o p o w stan ia pod względem politycznym jednobiegunow ego uk ład u sił — superm ocarstw em na świccie pozostały Stany Z jednoczone. R osja m usiała zadow olić się jedynie statusem m ocarstw a św iatow ego. W zw iązku z tym zwiększyła się rola S tanów Z jednoczonych w polityce m iędzynarodow ej. K raj ten nasilił politykę globalizm u, a jego potęg a m ilitarn a i ekonom iczna decydow ała o ro z -w iązy-w aniu najpo-w ażniejszych konfliktó-w m iędzynarodo-w ych. W latach 90. E u ro p a np. zwiększyła łącznie w ydatki na o b ro n ę ze 150 m ld d o 180 mld rocznie, jed n ak budżet o b ro n n y S tanów Z jednoczonych wynosił w tym czasie 280 m ld, a po atak ach terrorystycznych na now ojorski W T C i w aszyn-gtoński P entagon we wrześniu 2001 r. w ydatki te zbliżały się d o 500 m ld 1.
1 R . К a g a n , Kowboje i barm ani, „ G az e ta W y b o rcza” , 17-18 sierp n ia 2002, s. 15. W ydatki m ilitarn e p o zo stały ch p ań stw byty niew ielkie w p o ró w n a n iu z am ery k ań sk im i. R o sja w ydaw ała w latach 90. śred n io o k o ło 50 m ld doi. rocznie, C h in y n a to m ia s t p oniżej 20 mld (J. S z p a k , H istoria gospodarcza pow szechna, W arszaw a 2003, s. 398).
Jednocześnie w zm ocnieniu uległ także P ak t P ó łn o cn o atlan ty ck i, szczególnie po przyłączeniu się do sojuszu wojskowego w 1999 r. trzech państw z E uropy Ś rodkow ow schodniej: Polski, Czech i W ęgier oraz akceptacji w 2002 r. dalszego rozszerzenia N A T O o kolejne 7 państw z tego regionu.
W polityce zagranicznej istotne znaczenie m iały m echanizm y ekonom iczne (św iadczenia finansow e na rzecz m iędzynarodow ych organizacji finansow ych i poszczególnych państw , ułatw ienia w dostępie d o rynku am erykańskiego). Pozycję św iata zachodniego wzmacniało zbliżenie E uropy Środkow ow schodniej do stru k tu r zachodnioeuropejskich. N a to m iast R osja b o ry k a ła się nadal z problem am i w ew nętrznym i, a jej słabością były niewielkie m ożliw ości udziału w m iędzynarodow ej w spółpracy ekonom icznej. P ow odzenie tra n s -fo rm acji u stro jo w ej u zależn io n e było w dużej m ierze od za g ran icz n ej pom ocy gospodarczej, zw łaszcza finansow ej3. Pod koniec lat 90. R osja była ju ż je d n a k za p ra sz a n a n a sp o tk a n ia ekskluzyw nego g ro n a św iatow ych m o c a rstw e k o n o m icz n y ch G -7, w ystęp u jący ch o d tą d p o d szyldem G -7 + R osja, a w k o ń cu G -8, co n ależałoby uznać za wielki sukces gospodarki rosyjskiej (chociaż, obiektyw nie rzecz biorąc, nieco przedw cześnie ogłoszony).
D uży w pływ n a g o sp o d a rk ę całego globu w yw ierała w latac h 90. Ja p o n ia - lider rejonu Pacyfiku i D alekiego W schodu. Japończycy wygrali ryw alizację ze Stanam i Zjednoczonym i, zdobyw ając rynki wielu p aństw na tym obszarze. U SA były zw olennikiem otw ierania gosp o d ark i i znoszenia barier handlow ych, Jap o n ia zaś przeciwnie: dzięki polityce protekcjonistycznej oraz wysokiej konkurencyjności swych tow arów opanow yw ała coraz bardziej rynki am erykańskie, zachodnioeuropejskie i krajów słabo rozw iniętych.
W ielkim potencjałem ekonom icznym i politycznym dysponow ały C hiny i z uwagi na dynam iczny w zrost gospodarczy uzyskały znaczący wpływ na g o sp o d ark ę św iatow ą. W 1992 r. oficjalnie ogłoszono w tym k ra ju przejście na drogę „socjalistycznej g o spodarki rynkow ej” , co oznaczało pow olną pryw atyzację o raz w zm acnianie sek to ra pryw atnej przedsiębiorczości. D ziało się to jednak pod silną k ontrolą partii kom unistycznej. Znaczenie gospodarcze C hin jeszcze bardziej w zrosło w 1997 r. po „w chłonięciu” H o n g k o n g u , a d o m inacja w regionie była tym łatw iejsza, że trudności gospodarcze przeżyw ały azjatyckie „tygrysy” .
P oczątkow e trudności z określeniem celów politycznych i gospodarczych m iała E u ro p a Z achodnia. W w yniku ro zp ad u Z S R R w racało pytanie o sens integracji S tarego K o n ty n e n tu . Z jed n o czo n e N iem cy, po przejściow ych trudnościach spow odow anych w chłonięciem N R D , zaczynały dom inow ać w polityce i gospodarce. Jednak o sile E uro p y stanow iła ścisła w spółpraca
1 W szystko w rękach M F W , „R y n k i Z ag ra n ic z n e" 1999, n r 67; M . S p a l i ń s k a , Jak p łyn ęły m iliardy, „Życie G o sp o d arc ze ” , 10 w rześnia 1999.
w ram ach przeobrażającej się Unii Europejskiej. N ajw iększy w kład w jej funkcjonow anie m iały, o b o k Niem iec, W ielka B rytania, F ra n c ja , W łochy o ra z H iszpania.
S ytuacja ek o n o m icz n a k ra jó w p o stk o m u n isty cz n y ch b y ła n a to m ia st m ocno zróżnicow ana, na co duży wpływ m iał postęp w zakresie transform acji ustrojow ej. K raje E uro p y Ś rodkow ow schodniej, po zerw aniu z system em realnego socjalizm u, znalazły się w dram atycznej sytuacji ekonom iczno- -społecznej. B rakow ało niezbędnych instytucji g o sp o d ark i rynkow ej. U kład cen został zdeform ow any przez pow szechne d o tacje i b ezpośrednią regulację. N ie istniała w ym ienialność w aluty, a przem ysł był nadm iernie ro z b u d o w an y kosztem sek to ra usług. K raje te odziedziczyły po u stro ju kolektyw istycznym głęboką nierów now agę rynkow ą, ro sn ącą inflację, zdeform ow ane stru k tu ry g o sp o d arcze i społeczne, zd e k ap italiz o w an y m a ją te k w ytw órczy, nisk ą efektyw ność g o sp o d aro w an ia, n aru szo n ą rów now agę ekologiczną o ra z zso- w ietyzow aną znaczną część społeczeństw a. Zw iększyła się też w yraźnie luka technologiczna i in fra stru k tu raln a w stosunku d o państw uprzem ysłow ionych o raz w zrosło zadłużenie zew nętrzne3.
N ajtrudniejsze w arunki startu spośród byłych krajów postkom unistycznych m iała P olska, poniew aż cechow ała ją najgłębsza nierów now aga m a k ro -ekono m iczn a (stan praw ie hiperinflacji i m asow e b raki n a ry n k u ) oraz szczególnie m o cn a pozycja zw iązków zaw odow ych, k tó re m ogły wywierać silną presję na rzecz podw yżek płac i ham ow ać pew ne elem enty przem ian gospodarczych. Powyższych czynników nie były w stanie zrów now ażyć takie walory gospodarki polskiej, jak rozwój przedsiębiorstw pryw atnych, liberaliza-cja handlu zagranicznego, czy 78% udział własności pryw atnej w rolnictw ie4. W tych trudnych w arunkach rozpoczął się bolesny proces stabilizacji i transfo rm acji ustrojow ej. N a tym obszarze E u ro p y tran sfo rm acja objęła jed n o cześn ie u stró j polityczny i g o sp o d a rk ę . Pierw sze zm ian y ryn k o w e poprzedziły istotne decyzje dotyczące d em okratyzacji system u politycznego (w olne w ybory i w ielopartyjność). W efekcie w E uropie Ś rodkow ow schodniej najpierw przyw rócono dem okrację, potem kapitalizm . K om pleksow ą realizację re fo rm , z najw iększą konsekw encją, p o d jęto w Polsce, C zech ach i na W ęgrzech5.
Po u p ad k u kom unizm u św iat m ógł w ydaw ać się bardziej bezpieczny, gdyż realizacja um ów rozbrojeniow ych d o p ro w ad ziła d o redukcji arsenałów głów nych stro n konfliktu zim now ojennego, a dostaw y broni do krajów Trzeciego Św iata znacznie spadły. W praw dzie g ro źb a w ojny m iędzy wielkimi
’ Z adłużenie zagraniczne n e tlo stan o w iło w Polsce 4 4 % P K B , w C zechosłow acji 16% , na W ęgrzech 6 1 % , w Bułgarii 6 3 % i w R um unii 26% .
4 S y ste m centralne planowanych eko n o m ik v zem ich strední a jik o vych o d n i E uropy a priciny
je k o rozpadu, V ysoká škola ek o n o m ick á v P raze, P rag a 1994, s. 9-3 3 .
m ocarstw am i zm alała, ale zagrożenie dla p okoju stanow iły utrzym ujące się konflikty lokalne, niepew na k o n tro la nad postradzieckim arsenałem n u k -learnym o raz szaleńcze zapędy m ałych p aństw to talita rn y ch . W ostatnich latach bezpieczeństw o św iata zostało pow ażnie zakłócone przez działalność terrorystyczną.
Poważne problem y gospodarcze i społeczne były zw iązane z pogłębiającym się podziałem św iata na bogatą, uprzem ysłow ioną P ółnoc i przeludnione, biedne Południe. Jed n ą z najtrudniejszych kwestii było wyżywienie ludności na naszym globie. O koło 60% ludności św iata odżyw iało się niedostatecznie lub wręcz głodow ało. O gniskam i głodu były m .in. rozległe obszary Azji i C zarnej Afryki. D uży wpływ n a tę sytuację m iał wysoki przyrost n atu raln y , k tó ry w 80% p rzypadał właśnie n a Azję, A frykę i A m erykę Ł acińską.
Czy w tak zróżnicow anym politycznie i ekonom icznie okresie, jakim niew ątpliw ie były ostatn ie trzy dziesięciolecia X X w. m o żn a znaleźć dow ody rozw oju g o spodarki św iatow ej? Jeśli zanalizujem y p odstaw ow e czynniki g w arantujące rozw ój, śm iało będziem y m ogli pod trzy m ać tezę o postępie światowej ekonom iki, szczególnie jeśli przyjrzym y się granicznym danym statystycznym . Rozw ój gospodarki był konieczny, poniew aż n astąp ił w zrost ludności Ziemi w zrosła w latach 1970-2000 z 3,7 m ld d o p o n ad 6 m ld (popu lacja św iata osiągnęła 4 m ld w 1975 г., a 5 m ld w 1988 r.), z tym że tem po przyrostu było m ocno zróżnicow ane w zależności od regionów . N ajszybciej pow iększała się populacja A fryki, a najw olniej E uropy. W latach 90. w E u ro p ie średni roczny w zrost ledwo przekraczał poziom powyżej zera. W tym czasie w A m eryce Łacińskiej i w Azji przew yższał 1,5% rocznic (przy trendzie m alejącym ), a w A fryce wynosił o k o ło 2,5% . W końcu lat 90. k o n ty n en t azjatycki zam ieszkiw ało 60% populacji globu, a A frykę i A m erykę Ł a c iń sk ą - p o n ad 2 0 % 6. U p ro g u trzeciego m ilenium do najludniejszych państw św iata należały: C hiny (1,3 m ld), Indie (1 m ld), Stany Z jednoczone (270 m in), Indonezja (210 m in), B razylia (170 m in), R o sja (150 m in), P a k ista n (140 m in), B angladesz (130 m in ), J a p o n ia (125 m in), N igeria (115 m in) i M eksyk (100 m in). W czołow ej dziesiątce znalazło się więc aż 6 krajów azjatyckich. N ajw iększe pod względem ludności p aństw o europejskie (obok R osji) - N iem cy - liczyło „zaledw ie” 82 m in 7.
W raz z liczbą ludności pow iększał się przyrost n atu ra ln y św iata. W re-g ionach słabiej rozw iniętych s to p a u ro d zeń m o cn o przew yższała sto p ę zgonów , n ato m iast w kilku krajach europejskich (tj. w A ustrii, R F N , Bułgarii i na W ęgrzech) od ko ń ca lat 80. obserw ow ano ujem ny przyrost
* O bliczenia i d a n e n a podstaw ie: A. M a d d i s o n , The W orld E conom y: A M illennial
Perspective, O E C D , P aris 2002, s. 328, 331.
n atu raln y . W krajach w ysoko rozw iniętych w ydłużało się też przeciętne trw anie życia (w ynosiło ono od 75 d o 80 lat) i było wyższe niż w państw ach o niskim dochodzie o 10-20 lat. T e tendencje spraw iały, że społeczeństw o europejskie staw ało się coraz starsze.
K olejnym ważnym punktem zm ian dem ograficznych było dalsze zw ięk-szanie się udziału ludności m iejskiej w śród ogółu populacji. W państw ach o najwyższym dochodzie, w połow ie lat 80., w m iastach m ieszkało ju ż naw et 8 0 -9 0 % populacji, w krajach o średniej zam ożności o k o ło 50% , a w biedniejszych regionach naw et poniżej 30% i mniej*. Z kolei najwięcej aglom eracji „rodziło się” w krajach rozw ijających się. M iasto M eksyk pod kon iec lat 80. ro z ro sło się d o m agicznej liczby 20 m in m ieszk ań có w . W A m eryce Łacińskiej jeszcze trzy m iasta przekroczyły 10 m in: Sao P aulo, R io de Jan e iro i B uenos Aires, ale najwięcej m olochów było w Azji: Seul, C zungking, S zanghaj, Pekin, B om baj, D elhi, K a lk u ta , D ż a k a rta , B angkok, T o k io i O sak a9.
D ość wym iernym czynnikiem , um ożliwiającym rozw ój go sp o d ark i św iato-wej, był p o stęp technologiczny, ok reślan y niekiedy w lite ra tu rz e ja k o kolejna wielka rew olucja n aukow o-techniczna10. D o najbardziej rozw ijających się gałęzi należały elektronika (a zwłaszcza m ikroelektronika), elektrotechnika, inżynieria m ateriałow a, biotechnologia, chem ia i farm aceu ty k a. Sym bolem przem ian było powszechne zastosowanie m ikroprocesorów . Pierwsze kom putery zb u dow ane w latach 40. X X w. (am erykański E N IA C i brytyjski E D S A C ) kosztow ały kilka m ilionów dolarów . N a przełom ie lat 70. i 80. k o m p u ter o w artości około 100 doi. d o konyw ał obliczeń 20 razy szybciej, 10 tys. razy
* N a przykład w W ielkiej B rytanii w 1985 r. m ieszkało w m iastach blisko 9 0 % ludności, w In d iach 27% , a w E tiopii zaledw ie 13% . D em ographic Yearbook 19S9, U n ited N atio n s, New Y o rk 1990; R ocznik sta tys ty c zn y [dalej: Л£] 1996, G U S , W arszaw a 1996, s. 580.
4 W szystkie te m iasta p o siad ały blisko (lub p o n a d ) 10 m in m ieszkańców . N ajw iększym i
były Seul i C zungking, liczące po o k o ło 15 m in. Po p ołączeniu T o k io z J o k o h a m ą , ag lo m eracja ta liczyła w k o ń c u lat 80. p o n ad 20 m in (R S 1996, s. 576-578).
10 W ielu a u to ró w przyw iązuje wagę d o ok reślan ia zm ian w g o sp o d a rce m ian em rew olucji. P rzy g ląd ając się przem ian o m w świecie od połow y X V III w., jesteśm y sk ło n n i cały okres 250 lat n azw ać „p erm an e n tn ą rew olucją tech n iczn ą” . T ym niem niej altern aty w n ie p rzedstaw iam y pro p o zy cję je d n e g o z a u to ró w , k tó ry w y ró żn ił 5 ek o n o m ic zn y c h rew olucji: 1. rew o lu cja przem ysłow a w Anglii (II połow a X V III w.); 2. wiek silnika parow ego i przem ysłu w łókienniczego w E u ro p ie (połow a i koniec X IX w.); 3. rew olucja żelaza-slali, inżynierii i kolei (przełom X IX i X X w.); 4. rew olucja zw iązana z przemysłem sam ochodow ym , sam olotow ym , elektrotechnicznym i cała in fra s tru k tu ra z tym zw iązana o raz po czątek p ro d u k cji m asow ej (lata m iędzyw ojenne); 5. e p o k a p o stin d u stria ln a i rew olucja k o m u n ik acy jn a, k o m p u tery zacja, w y k o rzy stan ie ro b o tó w i technologii kosm icznej, w ykorzystyw anie now ych żródel energii (od lat 70. X X w.). Zob. I. T. B e r c n d , C entral and Eastern Europe 1944-1993. D etour fr o m the P eriphery to the
Periphery, C am b rid g e 1998, s. 226. T en p odział, ja k zresztą k a ż d a tego typu p ró b a , m a wicie
m niej był zaw odny, w ym agał 56 tys. razy m niej energii i zajm ow ał 300 tys. razy m niej m iejsca niż pierwszy m o d e l".
K om puteryzacji tow arzyszyła robotyzacja przem ysłu. W połow ic lat 80. blisko 100 tys. ro b o tó w zainstalow ano w Jap o n ii, praw ie 3-k ro tn ie m niej w Z S R R , 4 -k ro tn ie m niej w USA i 10-krotnie m niej w R F N i F rancji. W k ra ja ch k ap italisty czn y ch p rz y p a d a ła też najw iększa liczba m aszyn i urządzeń na jednego p ra co w n ik a12. Przew aga tych państw n ad resztą świata, dotycząca poziom u technologicznego, wynikała z ogrom nych nakładów , przeznaczanych na edukację, projekty badaw cze o ra z realizację paten tó w poprzez zam ów ienia publiczne.
W latach 70. najwięcej w ydatków na B + R w sto su n k u d o d o chodu n aro d o w eg o przeznaczały k ra je socjalistyczne, a u dział tych n a k ła d ó w w budżecie Z S R R stanow ił powyżej 4,5% . Jed n a k w raz z kryzysem gos-p o d arek centralnie kierow anych gos-poziom ten został u traco n y , a ogrom ne inwestycje, poczynione we wcześniejszych okresach, nie zostały należycie w ykorzystane. W najbogatszych krajach kapitalistycznych udział w ydatków n a B + R w produkcie krajow ym stale się zw iększał i w latach 70. wynosił 1,8% PK B , a w latach 80. ju ż 2,1% , z tym że średnia dla U SA , Japonii i R F N była jeszcze wyższa i wynosiła 2 ,6 5 % n . W arto w tym miejscu nadm ienić, że zdecydow aną przew agę w stru k tu rze w ydatków na B + R m iały projekty związane z sektorem przedsiębiorstw przemysłowych, a dopiero n a drugim m iejscu sytuow ało się szkolnictw o wyższe.
W o statnich d ek ad ach X X w. najw iększym budżetem na naukę, tech n o -logię i eksperym enty badawcze dysponow ały zdecydowanie Stany Zjednoczone. P aństw o to m iało o grom ną przewagę, także pod względem liczby naukow ców i inżynierów . P racow ało ich tam ok o ło m iliona w 1989 r., a d o takiego w yniku zbliżał się w świecie tylko Z S R R . W Jap o n ii zarejestrow anych było ju ż o połow ę m niej badaczy, w R F N 1/5, a we F rancji i W ielkiej B rytanii - 1/10 tego, co w U S A 14. N ic więc dziw nego, że o jczyzną p aten tó w w drugiej połow ie X X w. były S tany Z jednoczone. N iezw ykle innow acyjnym naro d em byli też Jap o ń czy cy , k tó rzy o p raco w y w ali d w u k ro tn ie więcej
11 J. F o r e m a n - P e c k , A H isto ry o f the W orld Econom y. International Econom ic Relations since 1850, L o n d o n 1983, s. 290.
12 A. M a d d i s o n , M onitoring the W orld E conom y 1820-1992, O E C D , P aris 2000, s. 36; J. В o s s a k, Japonia. S trategia rozwoju tv p unkcie zw ro tn ym , W arszaw a 1990, s. 153.
13 Ś w iat w przekroju 1981, W arszaw a 1983, s. 444 4 4 5 ; E conom ies at a Glance Stru ctu ra l
Indicators, O E C D , Paris 1996, s. 82. W ydatki n a B + R w przeliczeniu n a jed n e g o p ra co w n ik a
w ynosiły w U S A w 1985 r. 810 doi. (w zrost z 606 doi. w 1975 r.), w R F N - 612 (z 395), w Jap o n ii - 544 (z 270), we F ran cji - 536 (z 326) i w W ielkiej B rytanii - 464 (z 322). Zob.
The British E conom y since 1945, ed. N. F. R . C rafts, N. W. C. W o o d w ard , B. F . D u c k h am ,
O xford 1991, s. 287.
14 T . N a k a m u r a , The Postw ar Japanese E conom y. Its D evelopm ent a n d Structure,
p aten tó w niż trzeci w tej klasyfikacji N iem cy15. P rzepaść dzieląca te trzy kraje od pozostałych była także widoczna w pozostałych tego typu rankingach.
O g ro m n y p o stę p d o k o n y w a ł się też w poziom ie edu k acji. W y d atk i przeznaczane w k ra ja ch najlepiej rozw iniętych stanow iły w latach 1970-1989 średnio p o n ad 6% d o ch o d u narodow ego. W ydłużał się dzięki tem u okres edukacyjny i w końcu lat 80. wynosił przeciętnie w S tanach Z jednoczonych 17 lat, w krajach europejskich - od 10 d o 15 lat. W skaźniki te podniosły się rów nież w A m eryce Łacińskiej i w Azji. P ow iększało się tak że g rono studentów . N a tysiąc m ieszkańców największy ich odsetek p rz y p ad ał na Stany Z jednoczone i K a n ad ę, a w E uropie - n a F ran cję, H o lan d ię i kraje n o rd y c k ie16.
C o raz lepiej w yedukow any k ap itał ludzki, w raz z postępem technicznym , wym uszał zm iany w system ie organizacji pracy o ra z prow adził d o w zrostu w ydajności pracy. W praw dzie tem po efektyw ności w okresie 1970-2000 było niższe niż w latach 60., ale i tak średni roczny wzrost dla w ysoko rozwiniętych krajów wynosił p o n ad 1,5% . W sum ie poziom w ydajności pracy krajów w ysoko rozw iniętych był 4-k ro tn ie wyższy niż krajów o niskim dochodzie. Najwyższa produkcyjność pracy (PK B dzielony przez godziny pracy) w ystępo-wała pod koniec okresu w USA i w Holandii (około 30 doi. na godz.) oraz we Francji, Belgii, Norwegii i Szwajcarii (powyżej 25 doi.). W arte podkreślenia jest to, że w zrost w ydajności pracy nie odbyw ał się kosztem sp ad k u zatrudnienia. N a koniec lat 80. w ynosiło o n o w Jap o n ii 50% w sto su n k u d o ogółu społeczeństwa, w USA i K anadzie - 4 8 % , w 12 państw ach E uropy Zachodniej - 4 5 % , a w bloku socjalistycznym (z Z S R R ) - 4 7 % 17.
Z m iany stru k tu ry zatru d n ien ia w okresie 30 lat nie były tak d iam etraln e, jak w okresie 20 lat po II wojnie św iatow ej, ale wciąż za u w ażaln a była tendencja d o o b n iżan ia się za tru d n ien ia w rolnictw ie (zob. tab. 1). N ow ym zjaw iskiem stał się spadek liczby pracow ników w sektorze przem ysłu i stałe pow iększanie się zatru d n ien ia w usługach. T y lk o w okresie dziesięciu lat od 1979 d o 1989 r. w krajach O E C D zatrudnienie w rolnictw ie spadło o około 2 % , w przem yśle o blisko 5% , a w usługach zwiększyło się o p o n ad 7%'*.
15 C. F r e e m a n , J. H a g e n d o r n , Convergence a n d D ivergence in the Internationalisation
Technology, [w:] Technical Change and the W orld E conom y, ed. J. H a g en d o rn , A ld e rsh o t 1995,
s. 39.
“ A. M a d d i s o n , M onitoring..., s. 77; R S 1996, s. 595-596; Ś w ia t w przekro ju 1981, s. 444 445; J. G r a b o w i e c k i , Japonia. Powojenna d ynam ika i równowaga gospodarcza, W arszaw a 2000, s. 112.
17 A. M a d d i s o n , The W orld E conom y..., s. 151, 355; Econom ic O u tlook, O E C D , Paris 1996, t. A59; K raje kapitalistyczne. Inform ator sta tystyczn y, W arszaw a 1977, s. 70; P. B a i r o c h ,
Victoires et déhoires. H istoire économ ique et sociale du m onde du X V ľ s ie d e ä nos jo u rs, t. 3,
P aris 1997, s. 169.
O bliczone n a p odstaw ie: A. M a d d i s o n , Phases o f C apitalist D evelopm ent, O xford 1982, s. 205; i d e m , M onitoring..., s. 39.
Jeśli chodzi o szczegółową stru k tu rę, to m iędzy 1971 a 1988 r. najwięcej pracow ników ubyło w rolnictw ie, górnictw ie, w łókiennictw ie, budow nictw ie o raz w przem ysłach: m etalow ym i sam ochodow ym , n ato m iast popyt na pracę w zrósł najbardziej w h an d lu i w usługach zw iązanych z finansam i i b an k o w o śc ią19. W świecie w ystępow ała o g ro m n a d y sp ro p o rc ja m iędzy poszczególnymi państw am i w strukturze zatrudnienia. O skali tej dysproporcji niech świadczy odsetek ludności rolniczej, w ahający się od kilku procent w krajach w ysoko rozw iniętych, poprzez 2 0 -3 0 % w krajach socjalistycznych i n ow o uprzem ysłow ionych, k o ń cząc na 65% w p ań stw a ch najsłabiej rozw iniętych20.
T a b e l a 1. S tru k tu ra z atru d n ie n ia w k rajach w ysoko rozw iniętych w 1987 r. (w p ro c en tac h z a tru d n io n y c h )
P ań stw o R olnictw o P rzem ysł U sługi
W ielka B rytania 2 30 68 S tan y Z jednoczone 3 27 70 N iem cy Z ach o d n ie 5 41 54 H o la n d ia 5 28 67 F ra n c ja 7 31 62 Ja p o n ia 8 34 58
Ź r ó d ł o : The British E conom y since 1945, ed. N. F. R. C rafts, N. W. C. W o o d w ard , В. F. D u c k h am , O xford 1991, s. 12; J. L. v a n Z a n d e n , The Econom ic H istory o f the
N etherlands 1914 1995. A S m a ll Open E conom y in the „ L o n g " Tw entieth C entury, L o n d o n
1998, s. 163.
W ostatniej dekadzie X X stulecia, w krajach uprzem ysłow ionych, w prze-myśle zatru d n io n y ch było od 20% d o 27% ludności, w sektorze usług od 70% d o ponad 75% , a przy produkcji rolnej zaledw ie 2 3 % . Stale u trzy -m yw ała się je d n a k w ysoka różnica -m iędzy s tru k tu rą za tru d n ien ia państw najlepiej rozw iniętych a pozostałym i krajam i. Ś rednia dla św iata w udziale ludności rolniczej w ynosiła w 1999 r. 43 % (w okresie d ekady spadek o 4 % ), przy czym w Belgii czy Wielkiej B rytanii było to 2% m ieszkańców , a na drugim biegunie: w C hinach - 67% i w Indiach - 55% . Mniejsze dysproporcje zachodziły w wysokości zatru d n ien ia w przem yśle i usługach, chociaż w tym ostatnim sektorze w wielu krajach znajdow ał zatru d n ien ie ju ż co drugi m ieszkaniec21.
19 N a przykładzie g o sp o d ark i brytyjskiej (T h e British E conom y..., s. 11).
“ R S 1996, s. 608; zob. też: G . T h e r b o r n , D rogi do now oczesnej E uropy. Społeczeństw o
europejskie iv latach 1945-2000, W arszaw a 1998, s. 108.
2. Bariery rozwoju
R ozw ój gospodarki światowej w latach 70. i 80. X X w. został zakłócony przez dw a groźne kryzysy: w alutow y i energetyczny, k tó re swym zasięgiem objęły większość państw globu. Recesje pow odow ały retorsje naw et w krajach o, w ydaw ałoby się, ustabilizow anej gospodarce i przyniosły w dłuższym okresie dw a, daw no nie spotykane, negatyw ne zjaw iska: inflację i bezrobocie. In n ą barierą rozw oju gospodarki światowej była pogłębiająca się różnica m iędzy krajam i bogatym i i biednym i oraz tru d n o ści państw o niższym d ochodzie, dotyczące wyjścia z pułapki nędzy. N egatyw nym i aspektam i tego zjaw iska były zadłużanie się krajów rozwijających się i krajów socjalistycznych oraz brak kom pleksow ego p ro g ram u św iatow ych instytucji w kwestii ro z-w iązania tego problem u.
Ju ż sam początek lat 70. przyniósł p ertu rb acje w gosp o d arce światowej. W sierpniu 1971 r. Stany Z jed n o czo n e zaw iesiły w ym ien ialn o ść dew iz dolarow ych na złoto i kryzys w alutow y stał się faktem . W ten sposób system m iędzynarodow ego pieniądza w kapitalizm ie przestał być w alutą d o laro w o -zło tą (gold-dollar standard), a w trzy lata później - rów nież d olarow ą. K ryzys walutow y przyniósł d w u k ro tn ą dew aluację am erykańskiego d o la ra o raz zburzył ukształtow any system stałych p ary te tó w w alutow ych. U kład m o n etarn y z B retton W oods został ostatecznie za stąp io n y system em płynnych kursów w alutow ych. Stało się to n a konferencji w P aryżu w m arcu 1973 r.22 U padek tradycyjnego m echanizm u spow odow ał utrw alenie niepokoju i b rak stabilizacji na rynkach w alutow ych. K ryzys w alutow y „u m ięd z y n a-rodow ił" proces inflacyjny i stał się jego istotną siłą napędow ą. K onsekw encje tego w strząsu wywarły pow ażny wpływ n a załam anie gospodarcze w ro z-w iniętych krajach kapitalistycznych.
W końcu 1973 r. p ań stw a sk u p io n e w k arte lu O P E C w prow adziły em bargo n a dostaw y ro p y naftow ej do niektórych krajów kapitalistycznych o raz podniosły jej cenę i ograniczyły w ydobycie23. W kró tk im okresie dw óch m iesięcy cena ropy n a giełdach w zrosła z 5 d o 17 doi. za baryłkę (oficjalna cena O P E C z 3,6 d o 11,6 doi.), a do g ru d n ia 1973 r. w ydobycie zm niejszyło się z 21 m in baryłek dziennie d o 16 m in. N ajdotkliw iej „szok n afto w y ”
22 Z rezygnow ano tam też z w iązania kursów w alut ze zlotem. N ow y m echanizm w prow adziła, o p ró cz S tan ó w Z jednoczonych, także część k rajó w E W G , Szw ajcaria, K a n a d a i J a p o n ia . Zob. szerzej: S. R ą c z k o w s k i , M iędzynarodow e stosunki fin a n so w e, W arszaw a 1984, s. 270-368.
u B ezpośredni zw iązek z tą decyzją m iał k o n flik t a rab sk o -izraelsk i w p aźd ziern ik u 1973 r. (zw any od d n ia św ięta religijnego Ż ydów w ojną Jo m K ip p u r; w tedy n a stą p ił a ta k wojsk egipskich i syryjskich n a Izrael). Z o b . szerzej: P. J o h n s o n , H istoria Ż yd ó w , K ra k ó w 1994. W ięcej nt. polity k i p ań stw arab sk ich n a Bliskim W schodzie czytaj: Y. A. S a y i g h , Arab Oil
Policies in the 1970s, B alllim ore 1983; B. S h w a d r a n , M iddle E ast O il C rises since 1973,
przeżyły Stany Zjednoczone, w których ceny ropy naftow ej wzrosły 6-krotnie. Świat kapitalistyczny og arn ął kryzys energetyczny. E m b arg o naftow e sp o -w odo-w ało -wielki -w strząs na rynku ś-wiato-wym i było bezpośrednią przyczyną licznych perturbacji cenowych i płatniczych oraz przyczyniło się d o załam ania gospodarczego w latach 1974-1975.
K iedy g o sp o d ark a św iatow a zdołała „w yzdrow ieć” po pierw szym szoku naftow ym , nadszedł drugi wstrząs. G łów ną przyczyną załam an ia ko n iu n k tu ry n a przełom ie 1979 i 1980 r. był ponow ny drastyczny w zrost cen ropy. O P E C , w ykorzystując rosnący popyt na „płyn energetyczny” , postanow iła obniżyć produkcję i podnieść jej oficjalną cenę z 13 do 30 doi. za baryłkę. Ceny nafty wciąż rosły do 1981 r., osiągając w apogeum naw et 35 doi., ale od tego m o m en tu zaczęły sp ad ać i w 1986 r. osiągnęły poziom z 1976 r. (11 doi.). P om im o tego, iż drugi „szok n afto w y ” p ro p o rcjo n aln ie przebijał pierwszy w strząs, to jed n ak g o sp o d ark a św iatow a łatwiej w ybroniła się z tej opresji. W kró tk im okresie negatyw ne skutki zostały zaleczone, ale d łu g o -falow o d o ko ń ca lat 80. nie u dało się ju ż odzyskać dynam iki w zrostu gospodarczego sprzed kryzysów.
N a początku lat 90. koniunktura gospodarcza w poszczególnych państwach była zróżnicow ana. W iększość krajów zachodnich w kroczyła w okres kolejnej, krótkiej recesji. K ryzys dotk n ął zwłaszcza gospodarkę Stanów Zjednoczonych, K a n ad y i Wielkiej Brytanii. G o sp o d ark a am erykańska b orykała się z o g ro m nym w ew nętrznym zadłużeniem (ponad 3 bin dol.), utraciła tak że k o n k u re n -cyjność w wielu dziedzinach. W Japonii tem po w zrostu produkcji spadło d o 2% rocznie, obniżyły się zyski firm, doszło też do fali ban k ru ctw . W E uropie Z achodniej pan o w ała stagnacja, a w najtrudniejszej sytuacji znalazła się g o sp o d ark a niem iecka. W pierw szych latach po zjednoczeniu N iemcy pogrążyły się w recesji, nie przew idziano bowiem aż tak ogrom nych kosztów , k tó re abso rb o w ała g o sp o d ark a w schodnioniem iecka.
W końcu 1992 r. w gospodarce am erykańskiej pojaw iły się pozytyw ne sym ptom y zm ian (wzrost produkcji, obniżenie się bezrobocia, rozwój eksportu, zm niejszenie deficytu budżetow ego). W n astępnych latac h k o n iu n k tu ra uległa wyraźnej popraw ie. Szybko rozw ijały się azjatyckie „ty g ry sy ” , k tóre om inęła recesja n a początku lat 90. P opraw iał się też stan gospodarki w większości krajów rozw ijających się gospodarczo.
K olejna fala kryzysow a nadeszła w końcu dekady, w latach 1998 1999 (okres stagnacji przedłużał się jed n ak aż d o 2002 r.). Pierwsze sym ptom y recesji były w idoczne ju ż w końcu 1997 r. w krajach Azji P ołudniow o- W schodniej. Jednak ujem ne efekty ujawniły się szybko także w Jap o n ii, S tanach Z jednoczonych i w E uropie Z achodniej, czyli w regionach, k tóre w dużym stopniu finansow ały ekspansję inw estycyjną krajów azjaty ck ich 24.
Św iatow y kryzys rozszerzał się na pozostałe obszary, a najbardziej ujem ne skutki odczuły państw a A m eryki Łacińskiej, A fry k a P o łu d n io w a o ra z R osja i byłe kraje zw iązkow e Z S R R , skupione we W spólnocie N iepodległych Państw. W łaśnie w krajach słabiej rozwiniętych kryzys objaw iał się absolutnym spadkiem PK B , nato m iast w śród p aństw w ysoko rozw iniętych p o d o b n y problem m iała tylko Ja p o n ia (w 1998 r. jej PK B spadł o 2 ,8 % , ale już w 1999 r. wzrósł o 1,4% )25. M niejsze tem po w zrostu PK B w końcu dekady przeżyw ała też U nia E uropejska, n ato m iast najlepiej z kryzysem radziła sobie g o sp o d ark a am erykańska, której przyrost PK B w latach 1997-1999 wyniósł średniorocznie p o n ad 4 % . D ynam ika w zrostu gospodarczego Stanów Zjednoczonych „podtrzym yw ała” więc tcn denqe wzrostowe dla całego św iata2*.
N ajbardziej dotkliw ym i skutkam i kryzysów w okresie 1970-2000 były zjaw iska inflacji i bezrobocia (zob. wykres I). Ceny arty k u łó w k o n su m p -cyjnych, w skutek „szoków n afto w y ch ” , w zrastały błyskaw icznie w krajach kapitalistycznych, a dław ienie inflacji następow ało stopniow o. W okresie
1973-1981 średnioroczny w zrost cen w p aństw ach O E C D w ynosił ponad 10% , a z dw ucyfrow ą inflacją przez dłuższy czas nie m ogły się u p o ra ć takie k raje, jak : Stany Z jedn o czo n e, W ielka B ry tan ia, F ra n c ja czy W łochy.
W y k r e s 1. Poziom inflacji i stopa bezrobocia w latach 1970-1989 (śred n ia d la k rajó w O E C D )
inflacja —— bezrobocie
Ź r ó d ł o : D a n e za: P. B a i r o c h , Уic to ires et déhoires. H istoire économ ique et sociale du
m onde du X V ľ siécle á nos jours, t. 3, Paris 1997, s. 157, 176; D. H. A l d e r o f t , The European E conom y 1914-1990, L o n d o n 1993, s. 201.
25 W iększy spadek p ro cen to w y PK B przeżyły w 1998 r. K o re a P o łu d n io w a (о 5,9% ), M alezja (6 ,7 % ), T a jla n d ia (9 ,8 % ) i In d o n ezja (13,7% ). Z ob. J. S z p a k , op. cit., s. 415.
Trwalsze opan o w an ie czynników inflacjogennych, w yw ołujących skoki cen i płac, n astąp iło d o p iero w połow ie lat 80. S to p a inflacji dla tych sam ych państw spadła w okresie 1981-1989 d o średniorocznego poziom u poniżej 5 % 27.
O tym , że inflacja p rzybrała ch a ra k te r ogólnośw iatow ego tren d u n aj-dobitniej przekonały się g o spodarki A m eryki Łacińskiej. M eksyk i C hile w okresie od 1973 r. d o p o czątku lat 90. dośw iadczały inflacji galopującej (ze średnią roczną ponad 50% ), a Brazylia i A rgen ty n a m usiały zm ierzyć się z p e rm a n en tn ą hiperinflacją (średnia p o n a d 2 5 0 % )2". Przed znaczącym w zrostem cen nie uchroniły się także g o spodarki socjalistyczne, w których u jaw n iała się za ró w n o inflacja p o p y to w a, ja k i k osztow a. W zrost cen tow arów i usług w latach 70. nic był jeszcze w tych krajach taki drastyczny (ceny rosły raczej „sk o k o w o "), a inflacja nasiliła się w latach 80. W ich drugiej połow ie najw iększą stopę o d n o to w an o w Jugosław ii (415% rocznie), w Polsce (około 70% ) i na W ęgrzech (11,5% ).
U progu XXI w. inflacja była nadal jednym z w ażniejszych problem ów gosp o d ark i światowej. W alka z nią spędzała często sen z pow iek elitom rządzącym we wszystkich państw ach, niezależnie od osiągniętego sto p n ia rozw oju ekonom icznego. Jed n a k , ja k w skazują d an e statystyczne, państw a bog ate radziły sobie z nią o wiele lepiej niż kraje rozw ijające się o raz te, k tó re znajdow ały się w okresie transform acji systemowej. N ajniższy w skaźnik inflacji w latach 1990-2000 m iała Ja p o n ia (średnio ok o ło 1% rocznie), na następnych m iejscach plasow ały się takie kraje, jak: N ow a Z elandia, F rancja, K a n a d a czy F in la n d ia (p onad 2% ). D o b rze radziły sobie z inflacją Stany Z jednoczone i N iem cy (średnio oko ło 3% rocznie).
E u ro p a Ś rodkow ow schodnia odziedziczyła w ysoką inflację po systemie kom unistycznym . N ajw iększe rozm iary osiągnęła o n a w latach 1989 1990, a jej poziom sięgnął naw et kilkuset procent. P o zm ianie u stroju wszystkie rz ąd y w tej części E u ro p y podjęły w alkę z tym groźnym zjaw iskiem . P o czątk o w o najlepsze efekty osiągnięto w C zechach, lecz odb iło się to negatyw nie n a stopie w zrostu PK B . W Polsce i na W ęgrzech p o praw a n astęp o w ała wolniej i d o p iero w końcu lat 90. u d ało się zdław ić inflację d o poziom u poniżej 10%. Szczególnie duże rozm iary w skaźnik w zrostu cen osiągnął w krajach byłego Z S R R . G łów nym czynnikiem spraw czym tego stanu rzeczy był galopujący wzrost cen tow arów konsum pcyjnych, a zwłaszcza żywności. Jednakże w drugiej połowie dekady i tutaj zarysow ała się spadkow a tendencja procesów inflacyjnych. D o państw kom unistycznych, k tó re nic poradziły sobie w tym czasie z problem em inflacji zaliczyć należy Bułgarię, R u m u n ię i B iałoruś. W T rzecim Świecie p ań stw em , k tó re u p o ra ło się
27 G overnm ent a n d Econom ies in the Postwar World. Econom ic Policies a n d Com parative
Perform ance, 1945-1985, ed. A. G ra h a m , A. Seldon, New Y ork 1991, s. 281.
z hipcrinflacją była Brazylia. Przyczyniły się do tego reform y gospodarcze, podjęte w połowie lat 90. W drugiej połowie tej dekady udało się ustabilizować poziom inflacji także w A rgentynie (na kró tk i okres) i M eksyku. K rajem spoza tej grupy, któ ry b orykał się nadal z tym problem em była T u rc ja 29.
W końcu lat 90. n a świecie pojaw iły się tendencje deflacyjnc. S padały ceny żyw ności, p ro d u k tó w roln y ch , paliw , surow ców , ale i arty k u łó w przem ysłow ych. O b n iżk a cen była w p rz y p a d k u n ie k tó ry c h p ro d u k tó w zbliżona do tej z okresu wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929 1933. Z m iany cen św iatow ych spow odow ały zaw irow ania w h an d lu m ięd zy n a ro -dow ym , gdyż rozw arły się nożyce cen m iędzy d o b ra m i ek sp o rto w an y m i a im p ortow anym i państw , specjalizujących się w wywozie p ro d u k tó w surow - cow o-rolniczych. M iało to niezw ykle negatyw ne następ stw a w większości k ra jó w rozw ijających się, ujaw n iające się w ich b ilan sac h h andlow ych (ujem ne salda), w kw estiach w alutow ych (spadek kursów ) i w obsłudze zadłużenia zagranicznego (trudności ze spłatą, często naw et jej odroczenie lub zaw ieszenie)30. T e kwestie zadecydow ały o w ybuchu recesji św iatow ej, najpierw w krajach Azji P ołudniow o-W schodniej, a później w pozostałych regionach globu.
G ro ź n iejsza od inflacji, z p u n k tu w idzenia społecznego, była sto p a bezrobocia. Ju ż w m om encie w ybuchu pierw szego „w strząsu n afto w eg o ” liczba ludzi bez pracy w krajach w ysoko rozw iniętych sięgała 7 m in. Od sam ego p o czątk u kryzysu w ystępow ało spore zróżnicow anie poziom u bez-ro b o cia w poszczególnych krajach. Po 1973 r. wyższe niż w pozostałych p aństw ach bezrobocie o d n otow yw ano w krajach europejskich. W latach 1974-1981 najniższą stopę bezrobocia p o siad ała J a p o n ia - 2 % , R F N - 3,3, F ra n c ja - 5,1, a W ielka B rytania - 5,7% . W USA w tym sam ym czasie sto p a b ezrobocia w ynosiła 6,8% . W okresie 1982-1987 wciąż najniższe bezrobocie było w Jap o n ii (2,7% ), o ra z w USA (6,8% ). D a n e z E u ro p y były gorsze: w Niem czech Z achodnich - 6,9% , we F ran cji - 9 ,5 % , a w W iel-kiej B rytanii naw et dw ucyfrow e - 11,3 % 31.
C echą charak tery sty czn ą długookresow ych zależności m iędzy poziom em inflacji i bezrobociem było to, że od p o czątku lat 70. d o 1983 r. średni w zrost cen przewyższał stopę bezrobocia. Po tym przełom ow ym ro k u do koń ca lat 80. tendencja była o d w ro tn a. K iedy sk o n fro n tu jem y n ato m iast te dane z liczbą strajków , jak ie m iały miejsce w tym czasie, to o każe się, że
2V Ibidem , s. 648.
,0 J. S o l d a c z u k, J. M i s a l a, op. cit., s. 337-339.
11 Ś rednia sto p a b ezro b o cia d la W ielkiej B rytanii w latach 1974-1988 w ynosiła b lisk o 8% . W 1987 r. b ezro b o cie w e u ro p ejsk ich k ra ja c h O E C D o siąg n ęło 10,7% , w U S A - 6 % , a w Jap o n ii zaledw ie 2,8 % (G overnm ent a n d Econom ies..., s. 280; The British E conom y..., s. 6;
The Econom ic H isto ry o f Britain since 1700, vol. 3, ed. R. F lo u d , D . M cC lo sk ey , C am b rid g e
niezadow olenie społeczne było znacznie większe w latach 70. (kiedy bardziej d oskw ierała inflacja, a bezrobocie nie było jeszcze w tedy w ysokie)32.
M im o dobrej k o n iu n k tu ry gospodarczej w latach 90., n ad al utrzym yw ała się w wielu regionach św iata stosunkow o w ysoka sto p a bezrobocia. M alało o no jedynie w kilku bogatych krajach E uro p y Z achodniej, tj. w N orw egii, H olan d ii, Wielkiej Brytanii, D anii i Szwecji (sto p a bezrobocia w tych państw ach w 2000 r. m ieściła się w przedziale 2 -5 % ) o raz w S tanach Z jednoczonych (4 % )33. N ajbardziej sp ek tak u larn y spadek bezrobocia o d -n o to w a-n o w Irla-ndii, co było bezpośred-nim efektem b oom u gospodarczego w tym kraju. W ciągu dekady liczba bezrobotnych spadła o ponad 10 punktów procentow ych, d o poziom u około 7% .
D la większości krajów o sta tn ia d e k a d a X X w. upływ ała je d n a k pod znakiem wciąż rosnącego bezrobocia. W p rzy p ad k u państw p o stk o m u n is-tycznych było o n o efektem reorganizacji s tru k tu r gospodarczych, w wyniku której pojaw iło się niezw ykle kosztow ne zjaw isko bezrobocia stru k tu raln e g o . W R osji, B ułgarii, R u m u n ii, Słow acji i w Polsce jeg o sto p a w ynosiła kilkanaście pro cen t i m iała trend rosnący.
Przed w zrostem bezro b o cia nie uchroniły się rów nież ta k ie potęgi g ospodarcze, ja k Ja p o n ia (w zrost stopy bezrobocia z p o n ad 2 d o niem al 5% w końcu lat 90.), czy cała g ru p a azjatyckich „tygrysów ” . W tym p rzy p ad k u głów ną przyczyną była bariera p o p y tu na p ro d u k ty d alek o -w schodnie, przy ciągłym o bniżaniu pracochłonności ich -w yt-w arzania. Bez-ro bocie w N iem czech (w zBez-rost z 8 do blisko 10% ) było z kolei skutkiem zjednoczenia o raz nieustannego napływ u taniej siły roboczej, n ato m iast problem y H iszpanii (gdzie w apogeum sto p a bezrobocia przekroczyła 20% ) były wynikiem ciągłej adaptacji gospodarki tego kraju do tw ardych wym ogów rynku Unii E uropejskiej34.
Przed wielkim dylem atem staw ały rządy państw w kwestii przezwyciężenia negatyw nych zjaw isk, zachodzących w gospodarce. N ie było to spraw ą prostą, bowiem kcynesowskie m etody pobudzania koniunktury, tj. rozszerzanie strum ieni kredytu i pieniądza, przyspieszały tem po inflacji, a poza tym pojaw iło się zjaw isko o k reślan e m ianem stagflacji (czyli jed n o czesn eg o w ystępow ania przejaw ów stagnacji i inflacji). W tych w a ru n k ach wiele rządów uznało w alkę z inflacją za ważniejszą od walki z bezrobociem i odrzuciło zasady polityki pełnego zatru d n ien ia. Z aczęto ograniczać zakres ingerencji pań stw a w gospodarkę. N astępow ał zw rot w stronę tendencji liberalnych i w olnego rynku. System keynesow ski o kazał się n ieprzydatny w now ych w aru n k ach , k tó re w ystąpiły w gospodarce św iatow ej w latach
" L iczba stra jk ó w zm niejszała się z 2800 w 1973 r. d o 2100 w 1979 r. i 900 w 1985 r.
( The British E conom y..., s. 433).
“ R S 2001, s. 628. 34 ibidem .
70. W ładzę w poszczególnych państw ach kapitalistycznych zaczęły przejm ow ać p artie konserw atyw ne. R ozpoczął się okres pryw atyzacji przedsiębiorstw państw ow ych, likwidacji dotow anych zakładów przem ysłow ych, k o p alń , hu t o raz ograniczenie p rogram ów osłonow ych.
C o ra z większy w pływ n a po lity k ę e k o n o m icz n ą w yw ierały p o g ląd y zw olenników współczesnego leseferyzmu, głów nie F rie d ric h a von H aycka i M ilto n a F rie d m a n a 35. W ystępow ali oni w o b ro n ie zasad w olnego ry n k u , dom agali się ograniczenia roli zw iązków zaw odow ych o ra z zw iększenia sw obody d ziałan ia pryw atnych przedsiębiorstw i poszczególnych obyw ateli. H ay ek w p ro st k ry ty k o w a ł keynesow ską p o lity k ę pełnego z a tru d n ie n ia , uw ażając, że prow adzi o n a d o przyspieszonej inflacji, w iększego bezrobocia, niszczy go sp o d ark ę ryn k o w ą i uzależnia jed n o stk ę od pań stw a. P o stu lo w ał zniesienie m o n o p o lu państw a na em isję pieniądza i p o d d an ie go żyw iołowym praw om ry n k u 36.
D uży wpływ n a g o spodarkę św iatow ą, zw łaszcza am ery k ań sk ą, w yw arły poglądy i koncepcje M ilto n a F ried m an a. W jeg o p rz ek o n an iu po lity k a ekonom iczna państw a pow inna przede wszystkim zapewnić skuteczną k ontrolę podaży pieniądza, oddziaływ ać na rzecz zw iększania do niego za u fan ia i obniżania stopy inflacji. Zalecał prowadzenie restrykcyjnej polityki m onetarnej o raz jednoczesne utrzym yw anie płynnych kursów w alutow ych, stąd też ten kierunek m yślenia określa się m ianem m o n e ta ry z m u 37.
W latach 70. ukształtow ał się nowy prąd myśli ekonom icznej, tzw. ek o n o m ia pro p o d ażo w a. Z alecała o n a stosow anie czynników zw iększają-cych w ydajność, oszczędzanie i inw estow anie. W zrost pro d u k cji i inw es-tycji, czyli zw iększanie podaży, m o żn a było osiągnąć, stw arzając zachęty d la przedsiębiorców w postaci o b n iżan ia p o d atk ó w . P ołączenie koncepcji p ro p o d a żo w y ch i m o n etary sty c zn y ch stało się w la ta c h 80. p o d sta w ą polityki ekonom icznej, zw łaszcza w S tanach Z jednoczonych i w W ielkiej Brytanii.
O b aj ekonom iści byli lau reatam i N ag ro d y N o b la w dziedzinie e k o n o m ii. Ilay e k o trzy m ał ją w 1974 r., a F ried m an w 1976. Z ajrzyj: h ttp ://n o b e lp riz es .c o m /n o b e l/e co n o m ics” , h ltp ://n o
-bel.sdsc.edu. /lau reates/eco n o m y .
F . H a y e k , Liberalism, Econom ic Freedom and Representative G overnm ent. The C om paign
Against K eynesian Inflation, [w:] N ew S tudies a n d Philosophy. Politics, E conom ics a n d the H isto ry o f Ideas, L o n d o n 1985. Z ob. więcej nt. p o g ląd ó w H ay ek a: J. G o d t ó w - L e g i ę d ż, D o ktryna społeczno-ekonom iczna Friedricha von H ayeka, W arszaw a 1992; e a d e m , Liberalizm . O d ekonom ii kla syczn ej do p o lity k i transform acji, Ł ó d ź 2001, s. 85-106.
” w sw oim w ykładzie z okazji w ręczenia N a g ro d y N o b la F rie d m a n m .in. p o d trzy m y w ał sw oją tezę, iż p rzew idziana inflacja zm niejsza przejściow o bezrobocie poniżej sto p y n atu ra ln e j, ale z chw ilą gdy zo stan ie przew idziana, bezrobocie będzie raczej w zrastało , a nie sp a d a ło . Z ob. w yw iad z M ilto n em F ried m an em : B. S n o w d o n , H. V a n e , P. W y n a r c z y k , W spółczesne
n u rty teorii m akroekonom ii. W arszaw a 1998, s. 181-189; zob. szerzej: M . B e l k a , D o ktryn a ekonom iczno-społeczna M iltona Friedm ana, W arszaw a 1986.
F a k t, że koncepcje liberalne pow róciły d o łask w okresie recesji lat 70. i 80. nie o znaczał bynajm niej p o rzu cen ia koncepcji dalek ich od myśli ideologów leseferyzm u, czy m o n etary zm u . O eko n o m iczn y m ro z d arc iu najdobitniej św iadczyło w spólne w yróżnienie N a g ro d ą N o b la w 1974 r. liberała H ayeka o raz socjaldem okraty G u n n a ra M yrdala. Poglądy tego ostatniego doprow adziły do now ego spojrzenia na problem y krajów słabo rozw iniętych. Szwed ja k o jeden z pierw szych zaobserw ow ał pogłębiającą się różnicę m iędzy b o g atą P ółnocą i biednym P ołudniem św iata. U w ażał, że d o m in acja państw o w ysokich d o ch o d ach nad g o sp o d ark am i słabym i e k o -nom icznie pow o d u je dezin teg rację m ięd zy n a ro d o w ą. M o ż n a jej je d n a k przeciw działać. S koro handel, przepływ k ap itału i pracy nie są zdolne do przezw yciężenia nierów ności m iędzyregionalnych, należy prow adzić d a le k o -siężną politykę plan o w an ia w skali narodow ej i m iędzy n aro d o w ej3*.
M yrdal stara ł się także szukać odpow iednich czynników ekonom icznych, k tó re pow o d u ją nierów ności w świecie. P odstaw ow y w niosek, k tó ry fo r-m ułow ał, zr-mierzał do tego, iż to gra sił rynkow ych w norr-m alnych w arunkach raczej pogłębia, a nie niw eluje nierów ności m iędzy regionam i. U w ażał naw et, że gdyby rynek św iatow y m o żn a było zostaw ić sw obodnej grze sił bez interw encji państw a, to wówczas wszystkie dziedziny działalności e k o -nom icznej (w tym handel i p ro d u k c ja przem ysłow a), a także n a u k a , ośw iata i sztuka, skupiałyby się tylko w jednym regionie, podczas gdy n a pozostałych o b szarach panow ałby m niejszy lub większy zastó j39.
O tym , że przestrogi M yrdala były na w skroś słuszne, p rzekonał się świat w latach 70. i 80, bowiem jednym z najpoważniejszych problem ów gospodarki światowej stało się rosnące zadłużenie wielu państw św iata. Jego geneza sięga pierw szego „szoku naftow ego” z 1973 r., kiedy to w zrost cen ropy uderzył także w kraje rozw ijające się, uzależnione od im p o rtu tego źró d ła energii. Jednocześnie pogłębiał się ich deficyt handlow y, który na przestrzeni lat 1973-1975 zwiększył się z niecałych 9 m ld doi. d o p o n ad 50 m ld. Term s o f trade w ypadało niekorzystnie dla krajów rozwijających się w stosunku 100:40, co oznaczało, że opłacenie jednostki im portu wym agało eksportu równego dwu i pół je d n o stk o m 10. W ten sposób kraje rozw ijające się zostały zm uszone do zaciągania kredytów w celu sfinansow ania deficytu.
Pierwszymi „ o fia ra m i” pułapki zadłużeniow ej stały się k raje A m eryki Łacińskiej. Banki m iędzynarodowe, wierząc w perspektywy rozwoju A rgentyny, Brazylii, M eksyku i W enezueli, udzielały znaczących pożyczek, których
31 G . M y r d a l , Rich Lands and Poor: The R o a d to YVorld P rosperity, New Y o rk 1957, s. 30-31.
,v I d e m , Teoria ekonom ii a kraje gospodarczo nierozwinięte, W arszaw a 1958, s. 48. Z o b też: R. M a t e r a , Integracja ekonom iczna krajów nordyckich, T o ru ń 2001, s. 2 3 -2 8 ; i d e m ,
E galitaryzm i koncepcja integracji św iatow ej w ujęciu Gunnara M yrdala, „ A n n a le s” 2001, t. 4,
s. 91-99.
źródłem stały się p etro d o lary (nadw yżki pieniężne p aństw O P E C lokow ane w b an k a ch londyńskich i n ow ojorskich). P ro b lem y naw arstw iły się po kolejnej podw yżce cen ropy w 1979 r., kiedy to k raje w ysoko rozw inięte zareagow ały odm iennie i zaczęły stosow ać bardziej restrykcyjną politykę energetyczną i w alutow ą. P olityka kredytow ania gospodarek państw A m eryki Łacińskiej skończyła się dla tych krajów finansow ą zapaścią. Długi czterech w ym ienionych krajów wzrosły z 25 m ld w 1972 r. d o astronom icznej sum y 255 m ld w 1982 r.41
Nieco inne źródło m iało zadłużenie krajów socjalistycznych (głównie Polski i R um unii). W latach 70. zaciągane na Zachodzie kredyty przeznaczane były głów nie na cele konsum pcyjne, a nie na inwestycje. S tru k tu ra tego kredytow ania (2/3 stanowiły pożyczki towarowe, a 1/3 - finansow e) blokow ała ju ż w pewnej m ierze przyszłe spłaty długów , a pow iększała je system ow a b iu ro k racja i m arn o traw stw o . W końcu lat 70. skończyły się m ożliw ości uzyskania kredytów , niezbędnych d o pokrycia sztyw nych płatności z tytułu obsługi bieżącego zadłużenia oraz do przeciw działania zbyt drastycznym ograniczeniom im portu. W 1980 r. zadłużenie całego bloku socjalistycznego w yniosło oko ło 70 m ld doi. 24-m iliardow y dług sam ej tylko Polski zwiększył się w latach 1970-1980 aż 2 4-krotnie42.
N a przełom ie lat 70. i 80. do grupy państw zadłużonych dołączały kolejne kraje. Długi nie ominęły żadnego k ontynentu i n a dłuższą m etę nie popraw iły sytuacji naw et negocjacje w kwestii um orzenia części d łu g ó w 43. K w estia zadłużenia istniała przez kolejną dekadę, gdyż m iędzynarodow e instytucje nic potrafiły rozw iązać tego problem u. W 1982 r. zadłużony na 80 m ld doi. M eksyk zawiesił obsługę swego długu. W n astępnych m iesiącach i w ciągu 1983 r. p o n ad 30 zapożyczonych krajów p o p ad ło w tru d n o ści płatnicze. P odstaw ow ą przyczyną rosnących długów były niekorzystne d la krajów rozw i-jających się relacje cenowe w handlu m iędzynarodow ym . W okresie 198Ф 1986 ceny surow ców sprzedaw anych przez k raje Trzeciego Św iata spadły o 25 % , a ceny im portow anych przez nie artykułów przemysłowych nieznacznie wzrosły. W 1981 r. drastycznie podniesiono stopy procentow e od pożyczek n a m iędzy-narodow ym rynku finansow ym - z 6 -7 d o 18% . K ra je zad łu żo n e nie um iały też w ykorzystać zaciągniętych k redytów n a inwestycje proek sp o rto w e.
W latach 80. wzrosło rów nież zadłużenie europejskich krajów socjalistycz-nych. Polska znalazła się w grupie państw o największym zadłużeniu przypada-jącym na jed n eg o m ieszkańca (p onad 1100 doi. w 1988 r.). W E u ro p ie pod tym względem wyprzedzały Polskę G recja (2400 doi.), P ortu g alia i W ęgry (po
41 W orld D ebt Tables 1989-1990, t. 2, IM F , W ash in g to n 1992, s. 59. 4г J. S k o d l a r s k i , op. cit., s. 484.
W latach 1957-1975 o d b y ło się 30 ru n d negocjacyjnych w kw estii red u k cji 7 m ld z ad łu że n ia, ty lk o w ok resie 1975-1980 m iało m iejsce 16 oficjaln y ch ro z m ó w w sp raw ie zm niejszenia długów , co zao w o co w ało o b n iżk ą o 9 m ld (J. F o r e m a n - P e c k on cit
blisko 1700 d o i.)44. O gółem zadłużenie zagraniczne wszystkich krajów św iata w zrosło ze 160 m ld doi. w 1975 r. d o blisko 1,3 bin dol. w 1989 r. Listę 10 najw iększych dłużników otw ierały B razylia (111 m ld doi.) i M eksyk (96 m ld). P onad 60-m iliardow e zadłużenie m iały A rg en ty n a i Indie, ponad 50 m ld - Z S R R i Indonezja, ponad 40 m ld - Egipt, C hiny, P olska i T urcja. Z wszystkich regionów najbardziej była zadłużona A zja, następnie A m eryka Ł acińska, A fryka i blok socjalistyczny45.
W latach 90. zadłużenie państw Trzeciego Św iata i krajów p o stk o m u n is-tycznych nadal rosło, ale w m niejszym tem pie w p o ró w n a n iu d o poprzedniej d ekady (w latach 80. - o ok o ło 2,5 raza, a w latach 90. - oko ło 1,5 ra z a 46). W 1999 r. w dram atycznej sytuacji znalazły się zw łaszcza k raje A m eryki Łacińskiej: B razylia, A rgentyna i M eksyk, a także C hiny, Indonezja, K o re a P ołudniow a, R osja i kraje E uro p y Ś rodkow ow schodniej (zob. w ykres 2). W końcu X X w. najbardziej zadłużony był k o n ty n en t azjatycki - p onad 1 bin dol., następnie A m eryka Ł acińska blisko 800 m ld, E u ro p a Ś ro d -kow ow schodnia niem al 400 m ld i A fryka - 330 m ld 47.
W y k r e s 2. Z adłużenie k rajó w w 1998 r. (w młd doi.)
250 232 O 2 0 0 - 150-1 0 0 - 5 0-184 155 150 o 0Ĺ 144 139 ra с w
ľ
тз Q. Vя т5О)с 'S Q.* D ługi R osji zostały odziedziczone p o Z S R R .
Ź r ó d ł o : A. M a d d i s o n , The W orld Econom y: A M illennial Perspective, O E C D , Paris 2002, s. 166.
44 R S 1992, s. 509.
45 Ibidem', A. M a d d i s o n , The W orld E conom y..., s. 166. 44 „ G lo b al D evelopm ent F in a n ce ” 1997, vol. 1, s. 190.
K ryzys zadłużeniow y pow ażnie zagroził p odstaw om m iędzynarodow ego ładu finansow ego oraz system om bankow ym w krajach wierzycielskich. Jed n ak że sk o o rd y n o w an a akcja wierzycieli publicznych, sk u pionych w tzw. K lubie P ary sk im , i wierzycieli p ry w atn y ch , zrzeszonych w tzw. klubie L ondyńskim , o raz instytucji m iędzynarodow ych, przede wszystkim M iędzy-narodow ego F u n d u szu W alutow ego, spow odow ała postęp w stabilizacji zadłużenia. P odstaw ow ą m eto d ą działan ia była restru k tu ry zac ja i konw ersja d ługów . Z m ieniały o n e stru k tu ry zo b o w iązań , ale nie zm niejszały ich ciężaru. R edukcję części długów umożliwił d opiero Plan B rad y ’ego (zwłaszcza pom ógł on gospodarce m eksykańskiej). U m orzenia nie m iały je d n a k c h a ra k -teru pow szechnego, d o k o n y w an o ich n a p odstaw ie indyw idualnej oceny poszczególnych p rzy p ad k ó w . P oro zu m ien ie ta k ie za w arła m .in. P olsk a i zadłużenie zm niejszono w układzie z K lubem Paryskim w 1991 r. o 50% i z K lubem Londyńskim w 1994 г. о 4 2 ,5 % 4Я.
1 ozostałości po okresie dekolonizacji, eksplozja dem o g raficzn a, brak tradycji dem okratycznych, regres ośw iatow y, brak w ykw alifikow anych kadr, k o ru p c ja , w k o ń cu p u łap k a zadłu żen io w a — to n ajw ażniejsze asp ek ty opóźnienia ekonom icznego krajów Trzeciego Św iata. O rganizacje m iędzy-naro d o w e widziały przepaść dzielącą b o g atą Północ i biedne Południe. W 1975 i 1981 r. odbyły się naw et konferencje (w P aryżu i w m eksykańskim C.ancunie) na tem at ustalenia rów nopraw nych sto su n k ó w gospodarczych m iędzy tymi regionam i. Inicjatyw y te, o prócz efektów p ro p a g an d o w y ch , nie przyniosły jednak praktycznych korzyści zainteresow anym stronom . Z rozwoju go spodarki światowej w o statnich d ek ad ach XX w. nie skorzystały więc państw a o najbardziej zacofanej stru k tu rze na świecie. L udność tych krajów m u siała „ ta p la ć się” w n ie d o sta tk u i nędzy. W sm u tn y m zestaw ieniu, dotyczącym najniższych dochodów przypadających na m ieszkańca, przeważały kraje afrykańskie i azjatyckie, ale i dochody kilku krajów A m eryki Łacińskiej nie przekraczały 2 tys. doi. na m ieszkańca.
3. Zmiany w światowym przemyśle i rolnictwie
R ozpoczynając om ów ienie ogólnych tren d ó w należy podkreślić, że sk u m ulow anie negatyw nych procesów gospodarczych d o p ro w a d ziło d o z a h a -m o w an ia w 1974 r. te-m p a w zrostu gospodarczego we w szystkich uprze-m ys-łow ionych krajach kapitalistycznych, a później rów nież w bloku socjalistycz-nym . Po raz pierwszy w pow ojennych dziejach w ystąpił tzw. w zrost ujem ny, czyli ab so lu tn e obniżenie się p ro d u k tu narodow ego w sto su n k u d o ro k u
poprzedniego. W 1975 r. o d n o to w an o zm niejszenie się p ro d u k tu krajow ego w gran icach k ilk u p ro c en t we w szystkich k ra ja c h E u ro p y Z ac h o d n iej i A m eryki Północnej. W drugiej połow ie lat 70., pod wpływem skorygow anej polityki ekonom icznej, sytuacja g ospodarcza w ysoko rozw iniętych krajów ulegała stopniow ej popraw ie. N a to m iast bezpośrednim skutkiem polityki p ań stw O P E C było zm niejszenie zużycia energii w w iększości krajów im portujących ropę z Bliskiego W schodu49.
D y n a m ik a p ro d u k c ji przem ysłow ej św iata w latach 1970 1989 była wyższa niż tem po produkcji rolniczej. Jed n a k jeśli przyjrzym y się z oso b n a poszczególnym dek ad o m , to zobaczym y, że w latach 70. tem po w zrostu produkcji przem ysłow ej było d w u k ro tn ie wyższe niż w latach 80. D y n a m ik a wytw órczości przem ysłow ej była naw et niższa w tym dziesięcioleciu niż wskaźniki produkcji rolniczej. Przyjmując rok 1970 = 100, produkcja przemys-łow a w 1975 r. w ynosiła 125, w 1980 r. - 147, w 1985 r. - 156, a w 1989 r. - 168. Jeżeli odniesiem y te sam e lata do p rodukcji rolnej, zestaw ienie w ygląda następująco: 1975 - 114, 1980 - 112, 1985 - 127, 1989 - 13550. N atom iast tem po produkcji przemysłowej w krajach rozwiniętych gospodarczo w latach 70. w ynosiło 3,5% , a w 80. około 3% rocznie (zob. też tab. 2)51. D y n a m ik a p ro d u k c ji rolnej zw iększała się w k ra ja ch k ap italisty czn y ch w wolniejszym tem pie (1 -2 % rocznie), ale w końcu lat 80. blok Z ach o d u wciąż p osiadał 1/3 udziału w produkcji św iatow ej.
T a b e l a 2. T em p o w zrostu pro d u k cji przem ysłow ej w latach 1971-1990 w w yb ran y ch krajach k apitalistycznych (średnioroczny p ro cen to w y w zrost)
P ań stw o 1971-1980 1981-1990 R F N 2,3 2,0 F ra n c ja 3,0 1.2 W łochy 3,3 1,6 W ielka B rytania 1,0 1,7 E W G (łącznie 12 p ań stw ) 2,7 1,8 S tan y Z jednoczone 3,2 2,6 Ja p o n ia 4,1 3,9 R azem 3,3 2,8
Ź r ó d ł o : D. H. A l d c r o f t , The European E conom y 1914-1990, L o n d o n 1993, s. 221.
49 Zużycie energii w państw ach O E C D m iędzy 1973 a 1979 zm alało o 10% (A. M a d d i s o n ,
P hases o f C apitalist D evelopm ent..., s. 151).
50 M a ly rocznik s ta ty s ty k i m iędzynarodow ej [dalej: M R S \ 1986, G U S , W arszaw a 1986, s. 30, 35; Kraje kapitalistyczne..., s. 78, 91; R S 1992, s. 564-565.
51 O bliczenia n a p o d staw ie M R S 1986, s. 28 , 30; R S 1996, s. 565; D . H . A l d c r o f t , The
P rzeglądając n ato m iast klasyfikacje głów nych p ro d u c en tó w ważniejszych arty k u łó w przem ysłu i rolnictw a zauw ażam y, że o b o k stałych potęg ek o -nom icznych w yrastali nowi liderzy. W pierwszej dziesiątce prod u cen tó w surow ców energetycznych w 1980 r., obok USA, Z S R R , W ielkiej B rytanii i K a n ad y , znajdow ały się też: C hiny, A ra b ia S audyjska, M eksyk, Irak, W enezuela i P olska. W czołów ce prod u cen tó w ropy, stali, m iedzi, alu m i-nium , złota, srebra, czy siarki obok stałych liderów pojaw iały się takie kraje, jak: N orw egia, H iszpania i C zechosłow acja z E u ro p y ; C hile, Peru, B razylia, A rgentyna i D o m in ik an a z A m eryki Łacińskiej; R PA , Z am b ia, Z im babw e z A fryki oraz F ilipiny z Azji. G łów nym i p ro d u c en tam i papieru były Szw ecja i F in la n d ia , dru g ie m iejsce w śród p ro d u c e n tó w sta tk ó w m orskich zajm ow ała K o rc a P ołudniow a. Czołow ym i w ytw órcam i zboża, wełny i baw ełny zostały: Indie, P ak istan , Indonezja, Ira n , T u rc ja , Egipt,’ U rugw aj, A u stralia i N ow a Z ela n d ia52. T o była istotnie „ in te rn a c jo n a liz a -c ja ” produk-cji.
W ostatniej dekadzie XX w. p ro d u k c ja przem ysłow a pow iększyła się ogółem o blisko 30% ; w k rajach rozw ijających się gospo d arczo - o blisko 50% , a w rozw iniętych ekonom icznie - o 23% . Przew agę w tej dziedzinie p o siadała A m eryka P ó łnocna (w zrost o 40% ). Szybko też rosła w ytw órczość w Azji (o 70% nie licząc Jap o n ii i Izraela). N ajsłabszy w zrost był n ato m iast udziałem E uro p y , a szczególnie krajów E u ro p y Ś rodkow ow schodniej w p ier-wszych latach dekady.
T a b e l a 3. D y n am ik a p ro d u k cji przem ysłow ej św iata w latach 1980-1999 (1990 = 100)
1980 1990 1995 1999
ŚW IA T 81 100 111 129
K raje rozw inięte g o sp o d arczo 82 100 108 123
K raje rozw ijające się 79 100 125 149
A m ery k a P ó łn o cn a 81 100 114 140 A m ery k a Ł aciń sk a 87 100 117 131 Azja 69 100 111 123 E u ro p a 88 100 96 104 U n ia E u ro p ejsk a 89 100 105 117 O ceania 68 100 108 118
Ź r ó d ł o : R o czn ik S ta ty sty c z n y (dalej: R S) R zeczpospolitej Polskiej, G U S , W arszaw a 2001 s. 596.
Pisząc o stałych liderach, m am y n a myśli kraje d o tą d w iodące w g o sp o d a rce św iatow ej, czyli U SA , K a n ad ę , Jap o n ię, R F N (w latach 90. N iem cy), F ran cję, W łochy, Z S R R (w lalach 90. R osję) i C hiny. Św iat h> p rzekroju 1981, s. 438-441.
