Reforma gospodarcza w rolnictwie chińskim : zarys problematyki

Michał Zieliński

Reforma gospodarcza w rolnictwie

chińskim : zarys problematyki

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 23, 329-338

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X III, 21 SECTIO H 1989

K a t e d r a E k o n o m i i P o l i t y c z n e j W y d z ia ł u E k o n o m i c z n e g o U M C S

M i c h a ł Z I E L I Ń S K I

R eform a gospodarcza w rolnictw ie chińskim . Z arys problem atyki

Э коном ическая р еф ор м а в сельском хозя й ст в е К итая. Очерк T he E conom ic R eform in th e C hinese A griculture. A n O utline of P roblem

W kom pleksie zm ian gospodarczych, jakie dokonują się w ChRL od 1978 ro ku szczególne m iejsce przypada przeobrażeniom wsi i rolnictw a. Z w ielu przyczyn na to się sk ładających w arto w ypunktow ać na w stępie trz y zasadnicze:

— liczba ludności ChR L przekroczyła m iliard i zaspokojenie potrzeb żyw nościow ych tak iej populacji nie jest zadaniem łatw ym ,

— cztery piąte ludności ChRL m ieszka na wsi, poziom życiow y lu d ­ ności w iejskiej w dość isto tn y sposób rz u tu je na atm osferę społeczną w k ra ju oraz ocenę ChRL za granicą,

— zm iany w ro lnictw ie zapoczątkow ały proces reform gospodarczych w Chinach, a ich w yniki nie były bez w pływ u na pozycje refo rm isty cz- nego n u rtu w k ierow nictw ie KPCh, w pew nym sensie zatem w pły w ały na k ieru n e k i skalę zm ian w pozostałych sektorach gospodarki.

P roces p rzeobrażeń w si i rolnictw a zapoczątkow any został na III P le ­ n um КС K P C h 11 k adencji (18— 22 XII 1978), na k tó ry m p rzy jęto „U chw ałę o n iek tó ry ch problem ach dotyczących przyspieszenia rozw oju ro ln ic tw a ” oraz „Rozporządzenie o pracy w w iejskich k om unach ludo­ w ych ” .1 W prow adzały one podw yżkę cen skupu obowiązkowego osiem ­ n a stu w ażniejszych prod u k tów rolnych bez zm ian cen środków produkcji.

1 Anglojęzyczny tekst uchwały [w:] Issues and Studies 1979, 7, ss 102—111 i 8, ss 91—99, rozporządzenia; ibid. 8, ss 100—112 i 9, ss.104— 115.

Ceny zbóż podw yższone zostały o 2G°/o, pozostałych p rod u któw średnio o 17°/o. Jednocześnie ustabilizow ano rozm iary dostaw obow iązkow ych na o kres pięcioletni (1979— 1983) na poziomie z początku la t siedem dzie­ siąty ch (1971— 1975), oraz przyw rócono praw o posiadania działek p rzy ­ zagrodow ych, k tó ry ch areał m ógł w ynosić do 7% obszaru ziemi u p raw ­ nej kom u n y i m ógł być zw iększony ponad tę granicę w p rzy p ad k u ind y­ w id u aln ej re k u lty w a c ji nieużytków .

D rugim k rokiem było o d ebranie przez II Sesję O gólnochińskiego Z grom adzenia P rzed staw icieli Ludow ych (parlam entu) 5 kadencji ko­ m unom ludow ym u p raw n ie ń a d m in is tra c y jn y c h .2 W ty m celu pow oła­ no gm iny, jako organ ad m in istra c ji p aństw ow ej. K om uny funk cjon o w a­ ły jeszcze przez pew ien czas jako jed no stki gospodarcze. Ich liczba w 1978 roku w ynosiła 53,3 tys., co oznacza, że sk u p iały średnio k ilk a ­ naście tysięcy osób. S tru k tu ra kom un była trójszczeblow a. S kładały się na nią: duże b ry g ad y pro du kcyjne, m ałe b ry g ad y p ro du kcy jne i zagro­ dy. D uże b ry g ad y p ro d u k cy jn e (ok. 700 tys. w końcu lat siedem dziesią­ tych), k tó ry ch kilkanaście tw orzyło kom unę, odpow iadały daw nym (przed 1958 r.) spółdzielniom p ro d u k cy jn y m i gru pow ały w szystkich m ieszkań­ ców d an ej wsi. M ałe b ry g ad y p ro d u k cy jn e (zespoły — ok. 5— 6 m in na przełom ie lat siedem dziesiątych i osiem dziesiątych) łączyły o rganizacyj­ nie trzydzieści — czterdzieści z a g ró d .3

P o m ijając organizację: a d m in istra c y jn ą, polityczną i m ilita rn ą (ko­ m una by ła batalionem , b ry g ad a kom panią, a zespół p luto nem m ilicji ludow ej) w spom niany podział nie m iał na ogół — istotnego znaczenia Do ro k u 1978 obow iązyw ała bow iem zbiorowa odpowiedzialność człon­ ków k o m uny za zadania p ro d u k cy jn e. B rak było też innego poza te ry - to rialn o -o rg an izacy jn y m w y o d rębnien ia (np. m ajątkow ego) składow ych kom uny. D latego U chw ała IV P le n u m w prow adzająca zasadę podziału zadań p ro d u k cy jn y ch m iędzy bry g ad y , zespoły i zagrody stw orzyła t a ­ kie zasady fu nkcjonow ania rolnictw a, przy któ ry ch kom uny ludow e s ta ­ w ały się zbędne, co zapoczątkow ało proces stopniow ej ich likw idacji.4

U chw ała IV P le n u m K P C h 11 kaden cji (9 IX 1979) „O n iektóry ch problem ach przyśpieszonego rozw oju ro ln ic tw a ” i w ydane na jej

pod-2 Por. A. H a l i m a r s k i : C h iń sk a R e p u b li k a L u d o w a [w:] D zie j e p a ń s t w s o ­ c ja l is ty c z n y c h . G osp o d a rk a . S p o łe c z e ń s tw o . P o li ty k a . Pod red. J. C iep ielew sk ieg o . W arszaw a 1986, s. 453.

3 S ta t is ti c a l Y e a r b o o k of C hin a 1983. H on gk on g 1983, s. 147, patrz także W. M i s i u n a ; P r z e m i a n y na w s i i w r o l n ic t w i e ChRL. „W ieś W sp ółczesn a” 1985, 9, s. 96.

4 P roces lik w id a c ji kom un tr w a ł przez sied em lat. O jego za k oń czen iu p o ­ dała prasa ch iń sk a dopiero w cząrw cu 1985 r. „R enm in R ibao” z dn. 3 czerw ca 1985, cyt. za „China N ew s A n a ly sis” 1985, 1297.

R eform a gospodarcza w ro ln ictw ie chińskim 331

staw ie szczegółowe rozporządzenia reakty w ow ały obow iązującą w o k re­ sie tzw. ,,reg u la cji” (1961— 1965) politykę „san zi yi bao”, tj. trzech swobód (gospodarstw a przyzagrodow e, możliwość sprzedaży nadw yżek na lokalnych ry n k ac h oraz możliwość zakładania pozarolniczych zakła­ dów w ytw órczych będących w łasnością k olektyw ną — tzw. p rzem ysłu wiejskiego) i jednego zobowiązania przydzielanego zagrodom w postaci skonkretyzow anego zadania produkcyjnego przy ich odpowiedzialności za zyski i s t r a t y . 5

O kreślanie zakresu odpowiedzialności poszczególnych gospodarstw następow ało na zasadzie um ów pom iędzy zagrodą a bry gadą (spółdziel­ nią) p rodukcyjną. R adha Sinha w yodrębnił sześć form takich umów. W pięciu z nich, gdy ma m iejsce:

— um owa o określone czynności produkcyjne (pracę) opłacane w ed­ ług jednostek obrachunkow ych,

— um owa kooperacyjna m iędzy brygadą a zagrodą (przy tej form ie sw oistego „system u nakładczego” brygada zaopatruje lub odsprzedaje zagrodzie środki pro du k cji i inw entarz,

— um owa m iędzy spółdzielnią a zespołem o określone czynności lub dostarczenie zak o ntrak to w an ej produkcji (zespół swobodnie dysponuje nadw yżkam i),

— um owa z zagrodą o zadanie produkcyjne opłacane w edług efektu, — um owa o pracę na określony czas,

ziem ia i podstaw ow e środki produkcji pozostają w łasnością brygady. P rz y form ie szóstej nazyw anej „przekazaniem zagrodzie pełnej odpo­ wiedzialności za w ykonane zadania” m am y do czynienia z ciekaw ą te ­ oretycznie sy tu a c ją własnościow ą. Ziemia pozostaje w łasnością społecz­ ną, ale zostaje przekazana w form ie dzierżaw y (początkowo na okres trzech lat, później w ydłużony do piętnastu) w sam odzielne u żytk ow a­ nie rolnikom indyw idualnym . W granicach ustalonych dostaw am i obo­ w iązkow ym i gospodarstw a mogą sam odzielnie decydow ać o s tru k tu rz e produ k cji i sw obodnie dysponow ać nadw yżkam i prod uk tów (początko­ wo m ogły je zbywać jedynie na ry n kach lo k aln y c h ).6

W prow adzenie system u odpowiedzialności w postaci „p ełn ej” ozna­ czało zatem w gruncie rzeczy u k onstytuow anie gospodarstw a ro dzin ne­ go o sam odzielności zbliżonej do polskich gospodarstw chłopskich w la ­ tach sześćdziesiątych, a różniących się tylko ty tu łem własności. Różnicę

5 L i S h i y i D e v e l o p m e n t T re n d s in Chin ese P o p u la tio n G ro w th . „B eijing R e v ie w ” (dalej BR). 1982, 2.

6 R a d h a S i n h a : P ro d u c tio n R e s p o n s i b il it y in Chin a — th e P an dora Box. Land R eform ” FAO 1980, 1— 2, cy t za J. S o l a r z : N u w y w i r a ż w c h iń s k iej p o ­ li ty c e ro ln ej „P roblem y D alek iego W schodu” 1983, 3— 4.

tę częściowo niw elow ał fak t, iż um ow y dzierżaw ne zaw ierane b yły nie z osobą, lecz z rodziną, co oznacza, iż praw o użytkow ania ziemi jest dziedziczne w okresie o b jęty m dzierżaw ą.

Jesien ią 1980 ro k u KC K P C h ogłosił k olejny w ażny d o k u m e n t.7 W prow adzał on zasadę, że od zbiorów tegoż ro k u sku p obow iązkow y odbyw ał się w edług dw óch rodzajów cen: 30% skupow ane było po ce­ nach dotychczasow ych d o staw obow iązkow ych (podw yższonych o 3,5%), a reszta po cenach w yższych, zróżnicow anych w sto su n k u do poszcze­ gólnych p ro d u k tó w p ro p o rcjon alnie do nadw yżki cen ry nko w y ch nad cenam i skupu. Rów nocześnie górna granica działek przyzagrodow ych została podniesiona do 15% a re a łu ziem up raw n y ch spółdzielni (bry g a­ dy). Rzeczyw iście ro zm iary działek przyzagrodow ych zw iększały się w ol­ niej, ty m niem niej w lata ch 1978— 1981 nastąp ił ich w zrost z 5,7 do 7 ,5 % .8

W prow adzone zm iany zastępow ały przy m u s a d m in istra c y jn y środ ka­ m i ekonom icznym i, przede w szy stk im zw iększając bodźce do uzyskania nadw yżki ponad dostaw y obow iązkow e. J a k podaje H uan X iang w efek ­ cie ty ch zm ian bardzo szybko rósł w skaźnik tow arow ości p ro d u k cji ro l­ nej, k tó ry już w 1980 rok u przekroczył 50% .9

D rugi etap przeo brażeń na wsi chińskiej m iał m iejsce w latach 1983 — 1985. W k w ietn iu 1983 ogłoszony został „O kólnik KC K PC h 1983 n r 1” (opublikow any w „R enm in R ibao” z dn. 10 IV). W prow adzał on dwie isto tn e zm iany: p rzedłużał m ak sy m a ln y okres, na k tó ry m ożna zaw ie­ rać um ow y d zierżaw ne z trz e c h n a piętn aście lat oraz zezw alał na sp rze­ daż nadw yżek poza m iejscem zam ieszkania.

W n a stę p n y m roku, w „O kólniku KC K PC h 1984 n r 1 („R enm in Ribao” z dn. 12 VI) potw ierdzona została p olityka zm ierzająca do roz­ szerzenia sy stem u o d p ow ied zialno ści.10 W iększe zm iany w prow adzał „O kólnik KC K P C h 1985 n r 1 („R enm in R ibao” z dn. 2 I ) . 11 P rz e d sta ­ w ionych zostało w nim „dziesięć środków p odjętych w celu w zm ocnie­ nia rynkow o zorientow anej gospodarki w ie jsk ie j” . N ajw ażniejszym z nich było zniesienie sy stem u d o staw obow iązkow ych. Z astąpione zostały one trzem a typ am i tra n sa k cji: dostaw am i k o n trak tow any m i, sprzedażą t a r ­ gow iskow ą po cenach reg u lo w an y ch oraz sprzedażą w olnorynkow ą. S y ­ stem em k o n tra k ta c ji objęto jedynie: zboże, ro śliny oleiste, baw ełnę oraz n iek tó re zioła lecznicze. P ań stw o zobowiązało się do zm ieniania cen kon­

7 L e e T r a v e r s : P ost 1979 R u ra l Econ om ic P o li c y and P e a s a n t Incom e in China. „The Q u a rterly ” 1984, 9, s 249.

8 Ib id., s. 251.

9 H u a n X i a n g : Chin a in t h e fa c e of th e fu tu re . BR 1985, 21. 10 O m ó w ien ie ok óln ik a w „The C hina Q u arterly 1985, 104, s. 31 i n. 11 O m ó w ien ie w BR 1985, 14.

R eform a gospodarcza w ro ln ictw ie chińskim 333

tra k to w y c h w górę w przypadku, gdy ceny w olnorynkow e będą ro sły i nieobniżania, gdy ceny n a ry n k u będą spadać. T ransakcjam i po cenach regu lo w an y ch (są to tzw . ceny „p ły w ające”, k tóre mogą odchylać się w zależności od popytu i podaży o pew ien procent od ustalonego w zor­ ca) objęto: świnie, ry b y i w arzyw a w dużych i średnich m iastach oraz nadw yżki tow arów kon traktow anych). Pozostałe p ro d u k ty sprzedaw ane być mogą na w olnym ry n k u . Inne ważne postanow ienia dotyczą: poli­ ty k i finansow ej (ułatw ienia tw orzenia lokalnych spółek kredytow ych), popierania rozw oju tzw . przem y słu wiejskiego (p referen cy jne k red y ty , ulgi podatkow e), budow nictw a m ieszkaniowego (obietnica wznoszenia osiedli ty p u m iejskiego oraz zniesienie zakazu sprzedaży przez p rzed ­ siębiorstw a leśne d rew n a odbiorcom indyw idualnym ). Ponadto zezwo­ lono na sprzedaż, dzierżaw ę lub kon trak to w e w ykorzystyw anie bezczyn­ nych państw ow ych pojazdów i łodzi (co w pew nym stopniu łagodzi istn iejącą b a rie rę tran sp o rto w ą) oraz zezwolono na podejm ow anie p ry ­ w atn ej działalności w ydobyw czej wszędzie tam , gdzie eksploatacja bo­ gactw n a tu ra ln y c h jest nieopłacalna dla przed siębio rstw państw ow ych i spółdzielczych.

Z przedstaw ionych zm ian więcej uwagi trzeb a poświęcić przem y sło ­ wi w iejskiem u. Nie jest to w ChRL zjaw isko nowe, pozarolniczą dzia­ łalność p ro d u k cy jn ą prow adziły rów nież w przeszłości kom uny ludow e. Z chw ilą utw orzenia gm in i rozpoczęcia likw idacji kom un jako jedno ­ ste k gospodarczych następow ać zaczęła zm iana c h a ra k te ru ty ch zakła­ dów. P rzekształcono je w spółdzielnie i usam odzielniono. W obow iązu­ jącym w ChRL podziale w łasnościow ym stosow anym w p rzek ro jach sta ty sty c z n y ch (przedsiębiorstw a własności ogólnospołecznej — p rzed ­ siębiorstw a państw ow e, m iejskie przedsiębiorstw a będące w łasnością grupow ą — spółdzielnie, przedsiębiorstw a w iejskie) zaliczane są one obecnie, jako przedsiębiorstw a grupow e w m iasteczkach do p rzed się­ b io rstw m iejskich. W 1984 roku było 217 tys. tak ich p rzed sięb io rstw za tru d n ia jąc y c h kilkanaście m ilionów osób i w y tw arzający ch 7,1% p ro ­ d u k cji przem ysłow ej ChRL (w roku n astęp n y m ju ż 8 ,3 % ).12

O prócz tego odziedziczonego po kom unach w iejsko-m iejskiego p rze ­ m y słu istn ieje rów nież pozarolnicza działalność w ytw órcza organizow a­ na przez w ioski (początkowo przez b ry g ad y — spółdzielnie p ro d u k cy j­ ne). Rozpoczęto jego zakładanie w 1977 ro k u w prow in cji Jia n g su z ini­ c ja ty w y ówczesnego I sek retarza prow incji X u Jia tu n a . J a k zw ykle w procesie refo rm chińskich ek sp ery m en t lok aln y rozszerzył się sto p ­ niowo na cały k raj sta ją c się w 1984— 1985 ro k u p ełnopraw nym , popie­

12 R. D e 1 f s: T h e ru r al uprising. „Far E astern E conom ic R e v ie w ” z dn 11 07 1985.

ran y m przez w ładze państw ow e sek torem gospodarki (przedsiębiorstw a w iejskie przez ro k zw alniane są od w szelkich podatków ). W p rop agan ­ dzie chińskiej szczególnie silnie lansow ane jest hasło „rzucajcie ro ln i­ ctw o, ale nie w ieś”. Bardzo często prezentow ane, jako pozytyw ne p rzy ­ k ład y są wioski, k tó re założyły pozarolnicze zakłady produ kcy jne, tw o ­ rząc now e m iejsca p racy i zapew niając znaczny w zrost dochodów m ie­ szkańców . W iąże się to z dw om a zjaw iskam i: przelu dn ieniem a g ra rn y m i tru d n ą sy tu a c ją na ry n k u p rac y w mieście.

O bydw a te p ro blem y w isto tn y m stop niu rozw iązać może przem ysł w iejski. Z a tru d n ien ie w p rzem yśle w iejsk im wynosiło w 1984 r. 32 m in osób i w zrosło w 1985 r. o ponad połow ę do 50 m in osób, angażując kilkanaście p ro cen t siły roboczej na w s i .13 Zakłada się, że do 1990 r. przejm ie on 100 m in, a do końca w ieku ok. 140— 150 m in osób, tj. ca 40% obecnego zatru d n ien ia w rolnictw ie. Liczby te trzeba widzieć na tle rozm iarów z a tru d n ie n ia w m ieście. W 1985 r. zatrud nien ie w sek to ­ rze p ro d u k cy jn y m w m iastach w ynosiło 127,55 m in osób, zw iększając się w ciągu pięciolecia o 23 m in (tj. o niecałe 4% rocznie), a m imo to istniało 2— 3 m in b e z ro b o c ie .14 Techniczne uzbrojenie p racy w p rzed ­ sięb iorstw ach p ro d u k cy jn y c h w ynosiło ok. 14 tys. yuanów . G dyby za­ tem próbow ano rozw iązać pro blem p rzelu d n ien ia w si bez pom ocy p rze ­ m y słu w iejskiego, m u siałob y to oznaczać tw orzenie ok. 16 m in stan o ­ wisk p racy rocznie oraz konieczność poniesienia nakładów in w esty cy j­ nych — p rzy zam rożeniu po stęp u technicznego — w w ysokości ok. 700 m ld yuanów . N aw et bez u w zględnienia tow arzyszących nakładów na in fra s tru k tu rę i budow nictw o m ieszkaniow e jest to więcej niż całe n a ­ k ład y na p ro d u k cy jn e środki trw a łe w pięcioleciu 1981— 1985 (ok. pół­ to ra raza) i m n iej w ięcej tyle, ile w ynoszą n a k ła d y przew idziane na bieżącą p ię c io la tk ę .15 Bez n a jm n ie jsze j przesad y m ożna zatem stw ie r­ dzić, że bez rozw oju p rzem y słu w iejskiego rów noczesny postęp w ro z­ w iązyw aniu problem ów przelu d n ien ia wsi, bezrobocie i postępu tech n i­ cznego b y łby niem ożliw y do uzyskania.

Nie bez znaczenia je st też fakt, że m iejsca p racy w przem yśle w ie j­ skim są dla w ładz c e n tra ln y c h bardzo tanie. J a k podaje Z. M uraw cew a jed yn ie 20% nak ład ó w k ap itało w y ch w ty m przem yśle pochodzi ze śro d ­ ków państw ow ych. Chcąc tę ten d e n c ję utrzym ać, zezwolono zakładom w iejsk im na zw iększanie sw oich fu n d u sz y m etodą udziałow ą, przez em i­

13 D a i Y a n n i a n : R e f o r m L o g s S o u n d R e su lts. B R 1985, 6— 7; R. D e l f s : Th e D e lta Factor. „Far E astern E con om ic R e v ie w ” z dn 18 06 1985.

C o m m u n i q u e on th e S t a t i s t i c s of 1985 Econ om ic and Social D e v e lo p m e n t. B R 1986, 15; dane o b ezroobociu B R 1985 nr 36.

15 T h e S e v e n t h F i v e - Y e a r P la n of th e P e o p l e ’s R e p u b li c of C hin a fo r Eco­ n o m ic a n d Social D e v e l o p m e n t (1986— 1990). B R 1986, nr 22.

R eform a gospodarcza w ro ln ictw ie chińskim 335

sję akcji. Wg R. D elfsa zebrane w latach 1984— 1985 w ten sposób fu n ­ dusze w yniosły ok. 20 m in yuanów , tj. m niej więcej tyle, ile w yniosły n a k ład y p a ń s tw a .16

E fekty ekonom iczne przeprow adzonych na wsi zm ian są rew e la c y j­ ne. P ro d u k cja rolnicza w latach 1979— 1985 zw iększyła się o 62,5%, co oznacza średnioroczne p rzy ro sty o 7,2°/o. Podkreślić p rzy ty m trzeba, że p rzy ro st te n dokonał się bez specjalnej konw ersji nakładów m iasto— wieś. P ro d u k cja globalna przem y słu rosła bowiem w ty m sam ym cza­ sie jeszcze szybciej (odpowiednio 90,4% i 9,6%). Isto tn e zw iększenie pro d u k cji (por. tabela 1) w ystąpiło we w szystkich k u ltu ra c h rolnych oraz hodowli, co pozwoliło Chinom osiągnąć w połowie lat osiem dzie­ siąty ch — w zasadzie — sam ow ystarczalność żywnościową, p rzy n a j­ w yższym w całej ich dotychczasow ej h istorii poziomie sp o ży cia.17 W k ra ju o rela ty w n ie niskim poziomie dochodu narodow ego szacow anym na 350—450 dolarów p er c a p ita ,18 w któ ry m w latach pięćdziesiątych

Tab. 1. Produkcja w a żn iejszy ch produktów rolnych (m in t), pogłow ie trzody ch lew n ej (m in szt.) i im port zbóż w CHRL w latach 1958— 1985

T he production of the m ore im portant agricultural products (m in t) the p opulation of hogs (mim heads) and im port of cereals in the C hinese P eo p le’s R epublic b etw een

1958 and 1985 W yszczególn ien ie 1958 [ 1977 1978 1982 1984 1985 zboża a 250,0 282,3 304,8 354,4 407,1 379,0 o le iste 1,3 4,0 5,2 1 1 , 8 11,9 15,8 b a w ełn a 2 , 1 2 , 0 2 , 2 3,6 6 , 1 4,2 trzoda ch lew n a 160,0 291,8 301,3 300,8 306,1 331,5 im port zbóż 4— 5,0 7 - 8 ,0 1 2 , 0 (0) (0)

a razem z: patatam i, ziem niakam i, m aniokiem i taro zaliczan ym i w sta ty sty k a ch ch iń sk ich do zbóż, przy przeliczen iu 4 : 1.

Źródło: F. Stach ow iak : G ospodarka narodow a C hińskiej R ep u b lik i L udow ej (1949— 1982) PWE W arszaw a 1984, ss. 386—8, 404. S ta tistica l Y earbook of C hina 1983, H ongkong 1983 ss. 177— 8, K om u n ik aty P ań stw ow ego B iura S ta ty sty czn eg o CHRL 1984, 1985 w: „B eijin g R e v ie w ” 1984 nr 12, 1985 nr 11.

16 Z. M uraw cew a: M odiernizacyja sielsk ogo ch o zia jstw a K N R , w op rosy k a ­ p ita ln y ch w ło żen y „P roblem y DalniegO' W ostoka” 1984 4, R. D e l f s : J o in t-sto c k c o m m u n is m „Far E astern E conom ic R e v ie w ” z dn. 21 X I 1986.

17 D zien n e sp ożycie ży w n o ści w y n o siło w 1978 r. w m iastach 2715 k cal i 2224 na w si, przy p rzyjętej przez FAO granicy 2230 kcal, poniżej której w y stęp u je zja w isk o głodu chronicznego. W ciągu czterech lat, tj do roku 1982, spożycie w zrosło: na w s i o b lisko p ięćset kcal d zien n ie (2707) i w m ieście o blisk o trzysta (3088). Szerzej o p ro b lem ie ty m trak tu je M i s i u n a: op. cit,, s. 94.

18 Z e sta w ie n ie rozm iarów dochodu narodow ego dla różnych k rajów w 1983 r za w a rte jest w czasop iśm ie „G ospodarka P lan ow a 1985, 11— 12.

w y stępo w ały — praw d a, że w sk u te k a b eracy jn ej polityki gospodarczej w ielkiego skoku — p rzy p a d k i śm ierci z niedożyw ienia, je st to osiągnię­ cie w ybitne.

Pow yższa e n tu zjasty czn a ocena w yn ika z dwóch w ażkich przesłanek. Po pierw sze w iąże się z b ardzo w ysokim p rzy ro stem n a tu ra ln y m w ca­ łej dotychczasow ej h isto rii ChRL. Z dużą dokładnością m ożna szacować, iż liczba ludności C hińskiej R epublik i Ludow ej osiągnie w 1988 r. 1,1 m ld osób i będzie wów czas dokładnie d w u k ro tn ie wyższa niż w 1949 r. (549 m ld osób). Oznacza to długookresow e średnie tem po w zrostu lu d ­ ności dla 39 la t w ynoszące l,8°/o. W praw dzie okres najw yższego tem ­ pa w zro stu ludności zw iązanego z p ro n ata listy c z n ą p olityką prow adzoną w okresie odbudow y i pierw szej pięciolatki (2,27%) oraz w lata ch r e ­ w olucji k u ltu ra ln e j (2,6%) C hin y m ają już za sobą, ale niższe w zględne p rz y ro sty dotyczą coraz w yższych w ielkości bazow ych. W la ta c h osiem ­ d ziesiąty ch oznacza to coroczne zw iększanie liczby ludności o 10 m in osób. S tw arza to isto tn e p ro b lem y dla rolnictw a. J a k podaje F. S tach o­ w iak w d ru g iej połow ie la t siedem dziesiątych, aż 53% corocznego p rzy ­ ro stu zebranego ziarn a przeznaczano na pokrycie potrzeb p rzy ro stu n a tu ra ln e g o .19 W lata ch osiem dziesiątych rela cja ta uległa znacznej po­ praw ie. W o kresie 1978— 1980 śred n ie zbiory zbóż w yniosły 317,5 m in ton, a w lata ch 1981— 1985 ju ż 372 m in t. O siągnięto zatem w ciągu pięciu la t p rz y ro st 54,5 m in t (17,2%, 3,2% średniorocznie), z czego już tylko 17,7 m in t, tj. n iem al jed n a trzecia, niezbędne było dla alim ento - w ania p rzy ro stu n a tu ra ln e g o , a reszta m ogła być w yk orzystana dla zw iększenia spożycia.

Po drugie, C hR L d y sp o n u je stosunkow o niew ielkim i zasobam i g ru n ­ tów ornych. Na początku la t osiem dziesiątych m iały one obszar 993 tys. k m 2 (10,4% p o w ierzchni k r a j u ) 20 Oznacza to, że C hiny m ają re la ty w ­ nie niskie zasoby ziem i w sto su n k u do liczby ludności. P rzykładow o m ożna tu ta j podać, iż liczba ludności, k tó rą m usi w yżyw ić jed en h e k ta r g ru n tó w orny ch je s t trz y k ro tn ie w yższa niż średnia św iatow a, cztero­ k ro tn ie w iększa niż w Polsce, i blisko dziew ięciokrotnie w iększa niż w ZSRR.

O bydw a pow yższe zjaw isk a m ają w znacznej m ierze o biektyw ny

19 F. S tach ow iak : G ospodarka n arod ow a C h iń sk iej R ep u b lik i L udow ej (1949— 1982). W arszaw a 1984, s. 351.

20 C om p osition o f C h in a’s L an d R esou rces B R 1981 nr 37. A. H a lim a rsk i p o ­ daje, że w la ta ch 1949— 1979 ob szar g ru n tó w ornych zm n iejszy ł się o 12 m in ha (tj. o ca 10%). W p o w ią za n iu ze w zro stem liczb y lu d n o ści sp ow od ow ało to d w u ­ k rotn e o b n iżen ie się obszaru g r u n tó w orn ych przyp ad ającą na jedną osobę: op. cit., s. 460.

R eform a gospodarcza w ro ln ictw ie ch iń sk im 337

c h a ra k te r i w y stę p u ją p rak tyczn ie we w szystkich k raja ch św iata. Moż­ na poprzez racjo n aln e użytkow anie ziemi spow alniać proces jej w ypa­ dania z użytkow ania rolniczego, podobnie jak m ożna ograniczać p rzy ­ ro st n a tu ra ln y . Stosunkow o mało praw dopodobne jest jed n ak w y stęp o ­ w anie dodatniego p rzy ro stu użytków rolnych lub ujem nego ludności. Z m niejszanie obszaru ziemi, k tó ry m a w yżyw ić daną liczbę ludności m u si po p ro stu być rekom pensow ane przez w zrost w ydajności z h e k ta ­ ra. W zrost ten może być osiągnięty przez w zrost nakładów p racy żywej lub (i) uprzedm iotow ionej. W p rzypadku rolnictw a chińskiego o bardzo słaby m w yposażeniu te c h n ic z n y m ,21 czynnikiem sty m u lu ją c y m w zrost w ydajności ziem i było zw iększenie pracochłonności uzyskane dzięki zm ianom praw no -o rg an izacyjn y m oraz silnym bodźcom ekonom icznym .

W latach 1952— 1978 konsum pcja per ca pita na wsi chińskiej w zro­ sła o 59°/o (1,8% rocznie), n ato m iast w okresie 1978— 1985 roczne do­ chody nom inalne chłopów w zrosły z 133 yuanów 60 fenów do 397 y. U w zględniając zm iany cen dochody realne w zrosły w ciągu ty ch sied­ m iu lat ponad d w u k ro tn ie (w skaźnik dynam iki 223,7), rosnąc w tem pie 12,2% rocznie, tj. w y raźn ie szybciej niż dochody realn e m ieszkańców m ia st (8,7 % ).22 M ożna przypuszczać, iż proste rezerw y w zrostu p ro d u k ­

cji zostały w znacznej m ierze w yczerpane i dalsze zw iększanie praco­ chłonności przynosić będzie m alejące efekty krańcow e. Jeżeli p rzy p u sz­ czenie to je s t praw dziw e, dalsze sukcesy rolnictw a chińskiego zależeć będą od postępu technicznego i spraw ności, z jak ą przeprow adzona zo­ stan ie techniczna re k o n stru k c ja rolnictw a.

Р Е З Ю М Е В а ж н о е м есто в экон ом ических р еф ор м ах в К Н Р заним аю т изм ен ен и я в сельск ом х о зя й ст в е и в ж и зн и деревни. Они состоят во в в еден и и так н азы ­ ваем ой „системы ответственности”, обознач аю щ ей на практике долгосроч н ую а р ен д у зем л и крестьянам , а т а к ж е свободны й ры нок сел ь ск о х о зя й ств ен н ы х п родук тов вм есто дей ств ую щ и х с 1957 года н ародн ы х коммун. П араллельн о, с ц елью использован ия изли ш к а рабочей силы, бы ло р еш ен о развивать так н азы ваем ую „сел ьск ую пром ы ш ленность”, в которой в 1985 году бы ло зан я то у ж е 50 миллионов чел овек , прои зводящ и х около 10% национального дохода. Э ф ф е к т и зм ен ен и й в сельском х озя й ст в е ок азал ся весьм а полож ительны м . С ель ск охозя й ств ен н ое производство росло в п ер и од 1979— 1985 на около 7,2°/о в год, что пр и в ел о к зн ач и тельн ом у повы ш ению потреблен и я , а в конц е этого п ер и ода — к сел ь ск охозяй ств ен н ой сам ообеспечен ности К итая.

21 Por. W. М i s i u n a: op. cit., s. 100.

S U M M A R Y

A n em in en t p la c e in th e econ om ic reform s of th e C hinese P e o p le ’s R ep u ­ b lic is occupied b y ch an ges in a g ricu ltu re and in the ru ral area. T hey consited in so -c a lle d „ system of r e sp o n s ib ility ” (w h ich p ra ctica lly m eant a le a se in th e h an d s o f v illia g ers) and th e fr e e m ark et of agricu ltu ral products in th e p la ce o f th e p eo p le’s co m m u n es w h ic h had fu n ctio n ed sin ce 1975. P a ra lelly , a decision w a s m ad e to d ev elo p so -ca lled „rural in d u stry ” in order to u tilize the surplus of th e w o rk in g fo rce in th e cou n try. In 1985, 50 m ilion p eop le w ere em p loyed in th is in d u stry w h ich produced a b ou t 10% of th e n ation al incom e.

T he effects of th e ch an ges in agricu ltu re had a p o sitiv e character. T he a g ri­ cu ltu ral p rod u ction rose b e tw e e n 1979 and 1985 at th e yearly rate of 7,2%. T his m ad e p o ssib le to in crea se th e co n su m p tio n and at the end of th is period secured C h in a’s s e lf-s u ffic ie n ie n c y as reg a rd s food.