Krakowski Park Technologiczny a perspektywy tworzenia się klastra wysokich technologii

Pełen tekst

(1)728. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Tomasz Tylec Katedra Mikroekonomii. Grzegorz Wałęga Katedra Mikroekonomii. Krakowski Park Technologiczny a perspektywy tworzenia się klastra wysokich technologii 1. Koncepcja klastra Współczesny rozwój technologii, nieustanna presja na innowacje oraz globalizujący się świat wymusza na firmach łączenie i wzajemną współpracę w celu zbudowania przewagi konkurencyjnej. Fenomen ten – określany w literaturze jako clustering – nie jest wyłącznie zjawiskiem o zasięgu lokalnym i regionalnym, ale obserwowany jest w skali całej gospodarki światowej. Teoria klastrów (gron) jest szerszym spojrzeniem na teorię konkurencji, która jednocześnie uwzględnia i łączy różnorodne siły, nakłady, wysiłki związane z ciągłym doskonaleniem, innowacje, a także bierze pod uwagę globalne rynki czynników wytwórczych oraz rynki dóbr i usług. Koncepcja ta podkreśla złożoność i dynamikę systemu gospodarczego lub jego części. Koncepcja klastrów rozważana jest w dwóch zasadniczych aspektach: jako polityka rozwoju regionalnego oparta na klastrach (cluster-based policy bądź cluster-oriented policy) oraz jako specyficzna forma przestrzennej organizacji w przemyśle i usługach. W warunkach gospodarki postindustrialnej jest ona uważana za najbardziej dojrzałą formę organizacji produkcji z punktu widzenia zdolności do generowania i utrzymania przewagi konkurencyjnej. Unia Europejska podczas szczytu w Lizbonie w 2000 r. uznała klastry za jedno ze strategicznych narzędzi polityki rozwoju, co świadczy o znaczeniu tej problematyki. Wspierając politykę regionalną opartą na klastrach, oczekuje się, że w ciągu najbliżej dekady podniesie się konkurencyjność, a zrównoważony rozwój będzie.

(2) 82. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. bazował przede wszystkim na wiedzy. Klastry powinny również przyczynić się do zwiększenia zatrudnienia i spójności gospodarczej państw Unii Europejskiej1. Spojrzenie na konkurencyjność gospodarki przez pryzmat klastrów, w przeciwieństwie do tego opartego na analizie tradycyjnych sektorów gospodarki, wskazane jest przede wszystkim dlatego, że podejście to bardziej odpowiada istocie konkurencji i źródłom przewagi konkurencyjnej. Analiza klastrów skupia się na istotnych powiązaniach, związkach komplementarności oraz przepływach technologii, umiejętnościach, informacji, wspólnych działaniach w zakresie produkcji i dystrybucji produktów. Obecnie relacje te przekraczają granice firm i sektorów. Klaster (cluster) to geograficznie skoncentrowana grupa współzależnych podmiotów aktywnie partycypujących w transakcjach biznesowych, we wzajemnym dialogu i komunikacji, związanych wspólnym celem, a także pojawiającymi się szansami i zagrożeniami wynikającymi z otoczenia. Występowanie powiązań w ramach klastra generuje specjalistyczne umiejętności, poszerza wiedzę, kreuje współzawodnictwo w procesie innowacyjnym, sprzyja kooperacji instytucji i dopasowuje ich infrastrukturę, a także umożliwia dostęp do specjalistycznych usług, instytucji wsparcia i innych powiązanych przedsięwzięć biznesowych2. Według M.E. Portera klaster (grono) definiowany jest jako geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących3. Części składowe klastra w ujęciu podmiotowym przedstawia rys. 1. Pojęcie klastra definiowane jest również jako skupisko, grono, wiązki przemysłowe lub lokalne systemy produkcyjne (fr. systemes productifs locaux). W nomenklaturze GUS klaster to zlokalizowane na wyodrębnionym obszarze sieci wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw, ich dostawców i klientów, jednostek na naukowych i edukacyjnych, specjalnych agencji rządowych i tzw. instytucji pomostowych, świadczących usługi techniczne i konsultacyjne, oraz instytucji finansowych i ubezpieczeniowych4. Z kolei Departament Strategii Ministerstwa Gospodarki klastry definiuje jako grupę przedsiębiorców zintegrowanych wertykalnie lub horyzontalnie, działających w określonej specjalizacji biznesowej, skoncentrowanych geograficznie. Koncepcja klastrów wykracza poza współpracę w ramach pojedynczych sektorów. Współczesne klastry mają zazwyczaj charakter wielosektorowy, tzn. obejmują i łączą sieci wzajemnie komplementarnych, jak też niekomplementarnych przedsiębiorstw zintegrowanych wokół wspólnego celu bądź opartych na identycznym 1 Final Report of the Expert Group on Enterprise Clusters and Networks, 2003, European Commission Enterprise Directorate-General, Bruksela 2003, s. 16. 2 Por. S.A. Rosenfeld, Bringing Business Clusters into the Mainstream of Economic Development, „European Planning Studies” 1997, vol. 5, nr 1, s. 10. 3 4. M.E. Porter, On Competition, Harvard Business School Press, Boston 1998, s. 200.. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw przemysłowych w latach 1998–2000, GUS, Warszawa 2002, s. 154..

(3) 83. Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... zapleczu wiedzy w łańcuchu wartości dodanej5. W klastrze funkcjonują również firmy i instytucje spełniające różnorodne funkcje pomocnicze wobec podstawowego obszaru działalności klastra.. Przedsiębiorstwa. Instytucje rządowe i samorządowe. Pozostałe instytucje współpracujące. Jednostki naukowe. Instytucje finansowe. Rys. 1. Części składowe klastra Źródło: C. Ketels, G. Lindqvist, O. Solvell, Sztokholm 2003, s. 18.. , Ivory Tower AB,. Zdaniem M. Portera klastry osiągające masę krytyczną (niezbędna liczba firm i innych instytucji tworząca efekt aglomeracji6) i odnoszące niezwykłe sukcesy konkurencyjne w określonych dziedzinach działalności cechują każdą rozwiniętą gospodarkę narodową, regionalną, a nawet wielkomiejską. Podkreślić należy, że w literaturze ekonomicznej brak jest jednej, powszechnie akceptowanej definicji klastra7. W istniejących definicjach akcentowane są różne aspekty, wśród których można wymienić: charakter innowacji, kierunek i siłę powiązania w ramach łańcuchów produkcyjnych, przepływ wiedzy i technologii, bliskość geograficzną, specjalistyczną infrastrukturę, wykwalifikowaną siłę roboczą, czy wreszcie usługi wspierające8. 5. T. Roelandt, P. den Hertog, [w:]. , OECD, Paris 1999, s. 9.. 6. Efekt aglomeracji tworzony jest przez skoncentrowane przestrzennie skupisko wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw jednego bądź pokrewnych sektorów. Objawia się on w trzech zasadniczych aspektach: przepływie wiedzy pomiędzy przedsiębiorstwami, kreowaniu poprzez wspierające sektory przemysłu wyspecjalizowanych czynników produkcji i usług oraz wyłonieniu się dostosowanego do potrzeb dystryktu wyspecjalizowanego rynku wykwalifikowanej siły roboczej (A. Marshall, , Macmillan, London 1890, s. 271). 7 Por. R. Martin, P. Sunley, , Materiały konferencyjne: Regional Studies Association Conference on Regionalising the Knowledge Economy, London 2001, s. 12–15. 8 Por. T. Brodzicki, S. Szulika, cja i Kierowanie” 2002, nr 4 (110), s. 45–47.. , „Organiza-.

(4) 84. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. Wśród alternatywnych podejść do zagadnienia budowania przewagi konkurencyjnej i innowacyjnej w klastrach wskazać można na teorię sieci. Według Komisji Europejskiej sieć definiowana jest jako formalna i nieformalna organizacja, która ułatwia wymianę informacji i technologii oraz wspiera różne rodzaje kooperacji w ramach klastra9. Z kolei w ujęciu OECD sieć zdefiniowana jest jako specyficzna forma powiązań pomiędzy podmiotami, oparta na wzajemnych współzależnościach, kooperacji i zaufaniu (może, lecz nie musi być skoncentrowana przestrzennie)10. Klastry utożsamiane są również z lokalnymi lub regionalnymi sieciami wyspecjalizowanych instytucji, których procesy produkcyjne są ściśle powiązane poprzez wymianę towarów, usług i wiedzy11. Pojęcie sieci jest jednak węższe niż definicja klastra12. Związki pomiędzy firmami w sieciach (business network) są zwykle bardziej sformalizowane niż te występujące w ramach klastra. Członkostwo w sieci jest często oparte na kontrakcie (umowie) pomiędzy określoną grupą firm, które łączy wspólny cel gospodarczy. Należy zauważyć, że w miarę wzrostu wzajemnego zaufania zwiększa się ilość transakcji i kontaktów pomiędzy uczestnikami klastra, a tym samym tworzą się kolejne powiązania sieciowe. Występowanie sieci powiązań jest więc zasadniczym elementem funkcjonowania klastrów. Sieci te mogą bazować zarówno na powiązaniach biznesowych, jak i na związkach socjologicznych13. Struktura oraz dynamika tych powiązań pomiędzy uczestnikami jest kluczowym elementem w ocenie klastra. Klaster jest swoistego rodzaju „siecią sieci” – zbiorem interakcji, które zachodzą jednocześnie w wielu płaszczyznach, w tym także w ramach jednego przedsiębiorstwa – tzw. micro-clusters14. Na podstawie zaprezentowanych definicji można określić najważniejsze cechy, jakie charakteryzują klaster jako grupę niezależnych przedsiębiorstw oraz towarzyszących instytucji, a mianowicie klastry: – wzajemnie konkurują i współpracują zarazem; – najczęściej są geograficznie skoncentrowane w jednym lub kilku regionach (chociaż mogą też mieć wymiar globalny); – specjalizują się w określonej dziedzinie, ich działalność opiera się na wspólnych technologiach i kwalifikacjach; 9. , s. 65.. 10. , OECD, Paris 1996. 11. L. van den Berg, E. Braun, W. van Winden, , „Urban Studies” 2001, nr 38, s. 187.. 12. Por. E.M. Bergman, E.J. Feser, , Regional Research Institute, West Virginia University, 1999; oraz S.A. Rosenfeld, , Aspen Institute, Washington DC 1995, s. 13. 13. 14. Por. J. Whalley, P. den Hertog, , University of Strathclyde, Dialogic, Glasgow 2000, s. 15. , s. 15..

(5) Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... 85. – posiadają wspólną ścieżkę rozwoju; – funkcjonują zarówno w sektorach tradycyjnych, jak i w sektorach wysokich technologii; – współpraca może przyjmować formy zinstytucjonalizowane, jak również nieformalne.. 2. Typologia klastrów Koncepcja klastra w swej istocie wykracza poza standardowe systemy klasyfikacji branż, obejmując szereg istotnych podmiotów oraz powiązań między różnymi sektorami. Z tego powodu nawet klastry o dużym znaczeniu lub też rozległe terytorialnie często nie mają wyraźnie zarysowanych granic, a tym samym przez długi okres mogą być niezidentyfikowane. Należy też podkreślić, że każdy klaster ma specyficzny, niepowtarzalny charakter. W miarę pojawiania się nowych firm i sektorów, kurczenia się i schyłku istniejących branż oraz transformacji lokalnych instytucji, granice klastrów ciągle się zmieniają, co dodatkowo utrudnia analizę. Także zmiany zachodzące w technice, przepisach prawa oraz organizacji rynków powodują tworzenie się nowych sektorów, prowadzą do powstawania nowych powiązań i ewolucji istniejących struktur rynkowych15. Klasyfikacja klastrów może być oparta na wielu różnych kryteriach, wśród których wymienić można16: – liczbę i charakter powiązanych sektorów – klastry wąskie i szerokie; – liczbę stadiów łańcucha produkcyjnego – klastry płytkie i głębokie; – zasięg terytorialny – klastry o zasięgu: metropolitarnym, lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym, globalnym. W ramach tej kategorii wyróżnia się również klastry na obszarach wiejskich (rural clusters)17; – stadium rozwoju – klastry embrionalne, wzrostowe, dojrzałe, schyłkowe; – specjalizację sektorową – klastry z wiodącym sektorem, np. w motoryzacji, turystyce, usługach finansowych, IT, mediach, telekomunikacji; – pozycję konkurencyjną – klastry będące liderami światowymi, krajowymi lub posiadające przeciętną bądź słabą pozycję konkurencyjną; – poziom zaawansowania technologicznego – klastry wysokich, średnich, niskich technologii lub też klastry wysoko i nisko innowacyjne.. 15 16. Zob. M.E. Porter,. Por. T. Brodzicki, S. Szulika, London 2001, s. 15–17; M.E. Porter,. ..., s. 202. , s. 49–50;. , DTI, , s. 202 i nast. oraz: C. Ketels, , Materiały konferencyjne: NRW. Conference on Clusters, Duisburg 2003, s. 4–5. 17. Zob. L.W. Munnich Jr., G. Schrock, K. Cook, , Economic Development Literature and Practice, 12, University of Minnesota, 2002, s. 5–6..

(6) 86. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. W literaturze można spotykać wiele innych typologii klastrów wyodrębnionych na podstawie kilku, nie zawsze rozdzielnych kryteriów. Na przykład w ramach prowadzonych badań OECD zidentyfikowało następujące rodzaje klastrów18: – klastry oparte na wiedzy – skupiające firmy, dla których istotny jest bezpośredni dostęp do badań własnych, publicznych instytucji badawczych oraz uczelni wyższych (przykładowe dziedziny: farmaceutyki, przemysł lotniczy, chemia, elektronika); – klastry oparte na korzyściach skali – skupiające firmy powiązane z instytutami technicznymi i uniwersytetami prowadzące własne badania na ograniczoną skalę (wybrane sektory: przetwórstwo materiałów masowych, przemysł samochodowy, maszynowy); – klastry uzależnione od dostawcy – skupiające firmy importujące technologię głównie w formie dóbr kapitałowych i półproduktów, których działalność innowacyjna determinowana jest przez zdolności do współdziałania zarówno z dostawcami, jak i z firmami pokrewnymi (rolnictwo, leśnictwo, tradycyjne gałęzie przemysłu przetwórczego, jak np. przemysł włókienniczy, meblarski i metalowy); – klastry wyspecjalizowanych dostawców – skupiające przedsiębiorstwa o dużej intensywności B+R, kładące nacisk na innowacje produktowe, zazwyczaj zlokalizowane blisko siebie, klientów i użytkowników; firmy produkujące komponenty do złożonych systemów produkcyjnych (sprzęt i oprogramowanie komputerowe). Innym przykładem klasyfikacji klastrów jest ich podział ze względu na wielkość i strukturę własności należących do nich podmiotów19: – klastry pokrewne włoskim dystryktom przemysłowym. Ten typ klastra charakteryzuje się m.in. dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, silną specjalizacją oraz silną wzajemną rywalizacją z jednoczesnym systemem powiązań sieciowych opartych przede wszystkim na zaufaniu. Występowanie tych czynników umożliwia elastyczną specjalizację, wysoką produktywność oraz kreuje znaczący potencjał innowacyjny. Klastry tego rodzaju trudno zaobserwować w krajach rozwijających się, ponieważ małym i średnim firmom trudno osiągnąć wysoką innowacyjność z powodu ich małych możliwości finansowych. Na trudności w nawiązaniu kooperacji pomiędzy podmiotami wpływają również specyficzne uwarunkowania kulturowe, odmienne niż w krajach wysoko rozwiniętych; – klaster satelitarny z dominującym udziałem małych i średnich przedsiębiorstw uzależnionych od firm zewnętrznych (zwykle niewchodzących w skład klastra), którego przewaga lokalizacyjna opiera się z reguły na niższych kosztach produkcji. Firmy w ramach klastra stają się częścią globalnych łańcuchów wartości; – klaster typu „oś i szprycha” (hub-and-spoke) charakteryzujący się współistnieniem na danym terenie dużych przedsiębiorstw powiązanych hierarchicznie z rozległą grupą firm sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Klaster tego typu 18 19. , OECD, Paris 1997, s. 27. Zob. P. Knorringa, J. Meyer-Stamer,. , ATAS Bulletin XI „New Approaches to Science and Technology Co-operation and Capacity Building”, The Hague–Duisburg 1998, s. 10–14..

(7) Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... 87. bazuje w dużym stopniu na sile wielkich korporacji, charakteryzując się jednocześnie elastycznością działania oraz wykorzystaniem przewagi kosztowej. Klastry oparte na hierarchicznej strukturze charakterystyczne są dla krajów rozwijających się. W literaturze przedmiotu wyróżnia się również klastry bazujące na informacji. Są to klastry oparte w szczególności na takich usługach jak finanse, handel hurtowy, wydawnictwa, które tworzą i zarządzają złożonymi systemami przetwarzania informacji. Obszarem działalności tego typu sieci firm jest zwykle rynek międzynarodowy.. 3. Przyczyny tworzenia klastrów Wśród przesłanek zainteresowania problematyką klastrów można wymienić współcześnie zachodzące przemiany w gospodarce światowej. Na proces budowania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw działających w strukturach klastra istotny wpływ ma zjawisko globalizacji20. Postęp naukowo-technologiczny w końcu XX w. przyniósł ze sobą nowe środki komunikacji (transportu i łączności), które umożliwiły przesyłanie produktów, kapitału, ludzi i informacji na duże odległości w sposób szybki, sprawny i masowy, co w konsekwencji doprowadziło do drastycznej redukcji kosztów tych operacji. Postęp techniczny wpływa także na proces tworzenia klastrów, szczególnie w sferze budowania sieci zależności pomiędzy jego uczestnikami21. Budowanie struktur klastrów z jednej strony wymaga dążenia do szybkiego zdobywania i wykorzystania wiedzy i informacji, z drugiej zaś strony postęp technologiczny przyspiesza te procesy. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że utrzymanie i (lub) poprawa pozycji konkurencyjnej firmy, a także zasadniczy warunek zwiększania ich efektywności, wymaga ciągłego i zwiększonego przepływu technologii i umiejętności. Równocześnie nasila się proces umiędzynarodowienia technologii w różnych częściach świata. Zjawisko to określa się mianem „technoglobalizmu”. Konieczna staje się współpraca podmiotów, także tych konkurujących ze sobą w dziedzinie badań, ponieważ następuje przyspieszenie postępu technologicznego, a ogromne nakłady są znacznym obciążeniem nawet dla największych z nich22. 20. Por. R. Martin, P. Sunley,. , s. 3.. 21. W literaturze zwraca się również uwagę nie tylko na kluczową rolę zaufania oraz utrwalonych wzorców zachowań społecznych w budowaniu złożonych sieci powiązań, ale także na zmniejszającą się anonimowość partnerów biznesowych. 22 Nakłady na prace badawczo-rozwojowe w największych korporacjach stanowią nawet do kilkunastu procent wartości sprzedaży, przy czym następuje skrócenie cyklu wdrażania nowych rozwiązań (pod koniec XX w. do około 3 lat) i rynkowego cyklu życia produktów. Na dynamiczny charakter postępu technicznego zwracał również uwagę w swoich pracach J.A. Schumpeter (zob. J.A. Schumpeter, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 99–105; por. też: A. Zalewski, [w:] , Prace Naukowe AE we Wrocławiu, nr 860, Wrocław 2000, s. 26–28)..

(8) 88. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. Kolejne czynniki dynamizujące przemiany we współczesnej gospodarce to szeroko rozumiana liberalizacja i deregulacja. Przyczyniają się one do usuwania przeszkód i zniekształceń w działaniu rynków oraz stymulowania ich sprawnego działania. Zjawiska te należy rozpatrywać w następujących aspektach: liberalizacji handlu międzynarodowego, deregulacji rynków finansowych, demokratyzacji i rozwoju ugrupowań integracyjnych. Znoszenie barier handlowych stymuluje handel międzynarodowy i zwiększa swobodę przepływu towarów, usług i informacji23. Prowadzi to z kolei do zwiększania współzależności i pogłębienia wzajemnych relacji zarówno w skali międzynarodowej, jak i na poziomie mikroekonomicznym. Wśród przyczyn tworzenia klastrów wymienić należy również przemiany w konkurencji międzynarodowej, które wspierane są przez procesy globalizacyjne. Zaostrzenie konkurencji dotyczy nie tylko firm w danej branży, ale również pozostałych uczestników otoczenia biznesowego: klientów, dostawców, pośredników i kooperantów. Umiędzynarodowienie działalności gospodarczej pozwala wykorzystać organizacjom ich przewagę technologiczną i organizacyjną24 oraz zmniejszyć koszty. Wymaga to jednak tworzenia odpowiednich strategii, by dostosować się do zmieniających się warunków. Jednocześnie znaczenie niskich cen w strategiach budowania przewagi konkurencyjnej organizacji relatywnie obniżyło się, natomiast zasadniczym narzędziem ekspansji rynkowej przedsiębiorstw stały się szeroko rozumiane innowacje technologiczne25. Nawet małe i średnie przedsiębiorstwa muszą się liczyć z tym, że ich udział w rynku zależy od globalnej konkurencyjności, a uczestnictwo w gospodarce światowej nie jest już wyłącznie sprawą wyboru, lecz koniecznością26. Można także zaobserwować zmiany w popycie międzynarodowym. Rozszerzeniu ulega globalny rynek konsumenta oraz rynek światowych produktów i marek. Pod wpływem szerokiego i szybkiego przepływu informacji stopniowo narasta tendencja do upodabniania się, ujednolicania i synchronizowania potrzeb, wymagań nabywców i preferencji na świecie. Firmy muszą zatem wychwytywać sygnały płynące z rynku, tak aby elastycznie dostosowywać swoją ofertę do trendów. Klastry są odpowiedzią na współczesną zmianę paradygmatu techniczno-ekonomicznego. Umożliwiają one wykorzystanie potencjału wynikającego z elastycznej specjalizacji w produkcji i usługach (customised production)27. 23. Por. J. Meyer-Stamer, , Internatio-. nal Institute for Labour Studies, Geneva 1998, s. 12. 24 W sferze organizacji następuje przechodzenie od pionowo zintegrowanych powiązań do powiązań sieciowych. Szerzej zob. J. Rymarczyk, , PWE, Warszawa 1996, s. 196 i nast. 25. Por. A. Zorska, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 31–32.. 26 B. Liberska, ABC 2000, nr 1–2, s. 5. 27. Por. J. Meyer-Stamer,. , „Bank i Kredyt”, Dodatek Bankowy , s. 9..

(9) 89. Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... W ostatnich latach następuje spadek znaczenia tradycyjnej przewagi komparatywnej (opartej na czynnikach kosztowych) na rzecz przewagi konkurencyjnej (związanej z jakością, innowacyjnością i dyferencjacją produktową), co wpływa na zwiększenie znaczenia wiedzy w przedsiębiorstwach. Tworzenie struktur klastra staje się sposobem na utrzymanie przewagi konkurencyjnej przez firmy.. 4. Determinanty sukcesu klastra Powstanie klastrów, ich rozwój i sukces rynkowy można przypisać różnym czynnikom wynikającym z lokalizacji, polityki gospodarczej rządu, spontanicznej reakcji na pojawiające się możliwości rynkowe. Poniżej podjęto próbę zidentyfikowania cech wspólnych klastrom. Jedną z najważniejszych cech klastrów jest stały nacisk – wchodzących w ich skład przedsiębiorstw – na innowacje. Firmy rozwijają się nie tylko w zakresie produkcji, ale również szukają możliwości usprawnienia pozostałych obszarów działalności (procedur, marketingu, logistyki, zarządzania). Innowacje stają się kombinacją istniejącej wiedzy i kompetencji pochodzących od różnych podmiotów w łańcuchu wartości28. Ciągły postęp w tym obszarze wyraża się zdolnością klastra do tworzenia kluczowych innowacji i stanowi jeden z priorytetów działających w jego ramach podmiotów. Struktura klastra zwiększa konkurencyjność mierzoną wzrostem wydajności w trzech aspektach: poprzez dostęp do specjalistycznych sieci dostawców, specyficzne umiejętności i informacje. Poziom innowacyjności klastra uzależniony jest od liczby powiązań (częstotliwości kontaktów) pomiędzy wchodzącymi w jego skład jednostkami, a także od występujących kosztów transakcyjnych. Na poziomie mikroekonomicznym ważnym aspektem organizacji jest występowanie tzw. kultury innowacyjnej wyrażającej się planowaniem strategicznym oraz zaangażowanie pracowników od najniższego szczebla w proces innowacyjny: od etapu zgłaszania pomysłów, ich ewaluacji, aż do fazy wdrożenia. Obok innowacji wymienia się szybką dyfuzję technologii i wiedzy pomiędzy podmiotami klastra – na poziomie zarówno firm, jak i sektorów. Transfer innowacji, a w szczególności tzw. kreatywna imitacja, umożliwiają rozprzestrzenianie się nowych informacji pomiędzy uczestnikami klastra i stanowią punkt wyjścia dalszych innowacji. W ten sposób wielu imitatorów staje się innowatorami. Dyfuzja wiedzy umożliwia również przedsiębiorstwom ocenę własnej działalności na tle innych (benchmarking), co w konsekwencji pozwala na wzrost efektywności gospodarowania29. Dużą rolę w usprawnianiu przepływu informacji (spill over) odgrywają instytucje wspierające rozwój przedsiębiorstw oraz pośrednicy działający w klastrze. Przykładem tego typu powiązań i wsparcia jest implementacja badań 28. Por. A. Grycuk,. 29. S.A. Rosenfeld,. , „Organizacja i Kierowanie” 2003, nr 3 (113),. s. 9. , Regional Technology Strategies, Carrboro, North Carolina 2002, s. 7..

(10) 90. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. jednostek naukowych poprzez przedsiębiorstwa klastra. Jednocześnie związki instytucji badawczych z lokalnym biznesem pozwalają zademonstrować możliwości aplikacji rynkowej nowych produktów oraz wykorzystać mechanizm sprzężenia zwrotnego. Warto przy tym zauważyć, że zdolność klastra do utrzymania przewagi konkurencyjnej wynika nie tyle z poziomu technologicznego procesu produkcyjnego, ile ze zdolności podmiotów do szybkiego zastosowania innowacji30. Co więcej, o przewadze konkurencyjnej klastra decyduje nie występowanie najbardziej liczących się firm wraz z siecią kooperujących podmiotów, ale silna interakcja pomiędzy nimi w celu implementacji innowacji. Klastry, które odniosły sukces, charakteryzuje też duża liczba nowo zakładanych firm. Proces ten przebiega na kilka sposobów. W niektórych przypadkach pracownicy dużych firm działających w ramach klastra, mający pomysły, których nie można zrealizować w macierzystych firmach, odchodzą i zakładają własne przedsiębiorstwa (spin outs)31. Innym przykładem jest zwiększanie liczby szczebli sieci zaopatrzenia przez dotychczasowych dostawców w celu lepszej obsługi dotychczasowych klientów-nabywców. Powstawanie nowych firm zwiększa głębokość klastra i dynamizuje interakcje pomiędzy jego uczestnikami. Jednocześnie udział przedsiębiorstw lokalnych w powiązaniach w ramach klastra pozytywnie oddziałuje na rozwój regionalny, ponieważ pozwala zatrzymać wypracowane zyski w danym regionie. Działalność jednostek wspierających rozwój i instytucji samorządowych powinna mieć na celu zachęcanie i ułatwianie firmom lokalnym tworzenia wartości dodanej, która zostanie następnie wykorzystana do aktywizacji regionu. Różnicowanie oferty produktowej utrudnia wejście konkurentów, a zarazem umożliwia sprzedaż po wyższych cenach. Małe i średnie firmy działające w sieciach w ramach klastra odnoszą sukcesy, ponieważ identyfikują i komercjalizują pojawiające się nisze rynkowe. W tym przypadku brak bezpośredniej konkurencji w niszy czyni łatwiejszą współpracę pomiędzy przedsiębiorstwami oraz zwiększa pewność i zaufanie uczestników klastra. Równocześnie problemy w precyzyjnym zidentyfikowaniu nisz rynkowych powodują, szczególnie w przypadku małych firm, że współpraca jest znacznie utrudniona. Zadaniem działających w ramach klastra jednostek wspierających (firmy przeprowadzające badania rynkowe, firmy doradcze i konsultingowe, banki danych) jest pomoc małym i średnim firmom we wskazaniu nieobsługiwanych lub niewypełnionych nisz rynkowych. Dobrze funkcjonująca sieć nieformalnych powiązań, oparta na zaufaniu pomiędzy firmami w klastrze, ułatwia rozwój i dyfuzję nowych technologii oraz idei. Małe i średnie firmy wykorzystują liczne powiązania w tego typu sieciach do usprawnienia przepływu informacji rynkowych. W proces intensyfikowania sieci współzależności w ramach klastra zaangażowane są również podmioty pełniące funkcje uzupełniające (np. stowarzyszenia, izby handlowe), które poprzez swoją działal30. P. Christensen, N. McIntyre, L. Pikholz, , Shorebank Enterprise. Group, Cleveland 2002, s. 10. 31. S.A. Rosenfeld,. , s. 7..

(11) 91. Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... ność umożliwiają nawiązanie kontaktów firmom. W kolejnych etapach aktywność podmiotów pośredniczących skierowana jest także na budowanie zaufania pomiędzy uczestnikami sieci. Cechą charakterystyczną klastrów, które odniosły sukces rynkowy, jest świadomość uczestników, że są oni częścią lokalnego systemu. Przedsiębiorstwa działające w klastrze muszą być przekonane, że kooperacja w sieci przynosi im korzyści, i to niezależnie od zmieniających się warunków otoczenia32. Współpraca podmiotów w ramach sieci staje się więc istotnym czynnikiem sukcesu klastra. Świadczenie specjalistycznych usług przez instytucje w klastrach pozwala umocnić pozycje małych firm poprzez dostarczenie im gotowych rozwiązań oraz specjalistycznej wiedzy. Korzyści z dostępu do tego typu usług uzyskują przede wszystkim nowo zakładane firmy, które dzięki kooperacji szybciej i łatwiej przystosowują się do warunków rynkowych. Jednocześnie umożliwia im to zajęcie pozycji na rynku przed wejściem ewentualnych konkurentów. Świadczenie usług przez zewnętrzne podmioty (np. kancelarie prawne, usługi finansowe i księgowe) pozwala firmom obniżyć koszty wejścia na rynek, ale także utrzymać je na relatywnie niskim poziomie w długim okresie. M. Porter jako główne elementy budujące przewagę konkurencyjną firm w ramach klastra wskazuje ciągłe podnoszenie efektywności i rywalizację na każdym etapie procesu rynkowego. Budowanie przewagi konkurencyjnej wymaga wykorzystania elementów lokalnego środowiska biznesowego. Wyodrębnione czynniki zostały podzielone na cztery współzależne ze sobą grupy, które razem tworzą romb konkurencyjności klastra33 (rys. 2).. Strategia i rywalizacja. Czynniki popytowe. Czynniki zasobowe. Sektory pokrewne i wspierające. Rys. 2. Determinanty konkurencyjności klastra według M.E. Portera Źródło: M.E. Porter, „Economic Development Quarterly” 2000, vol. 14, nr 1, s. 20. 32 Szerzej o tworzeniu wartości w małych i średnich przedsiębiorstwach pisze C. Pilarska; zob. C. Pilarska, Z. Stańczyk, , Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Kraków (w druku). 33. M.E. Porter,. ..., s. 216..

(12) 92. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. Wpływ czynników zasobowych na budowanie konkurencyjności klastra należy rozpatrywać w aspekcie jakości, rzadkości i specjalizacji poszczególnych czynników wytwórczych, a zwłaszcza zasobów pracy. Na potencjał rozwojowy klastra ma wpływ głównie poziom wykształcenia, wiedzy i stopień specjalizacji kadry menedżerskiej i pozostałych pracowników. By utrzymać ten czynnik na odpowiednio wysokim poziomie, konieczne jest współistnienie i zaangażowanie wysokiej jakości instytucji badawczo-rozwojowych oraz naukowych. Pozostałe rodzaje czynników produkcji (kapitał, infrastruktura techniczna i instytucjonalna, naturalne zasoby surowców) w warunkach gospodarki postindustrialnej mają mniejsze znaczenie. Kolejne czynniki konkurencyjności dotyczą popytu konsumpcyjnego, jak również inwestycyjnego. Lokalni klienci zgłaszający zapotrzebowanie na nowoczesne i specjalistyczne dobra oraz usługi wpływają jednocześnie na tworzenie potencjału konkurencyjnego klastra. Zgłaszane przez lokalnych nabywców potrzeby powinny antycypować przyszłe trendy rynkowe (np. w obszarze ochrony środowiska, oszczędności energii, standardów technicznych). Powinny one być zbieżne z istniejącymi segmentami (niszami) na rynkach światowych, tak aby poprzez procesy globalizacyjne ułatwiać firmom penetrację rynków międzynarodowych. Strategia i struktura firmy oraz rywalizacja rynkowa odnosi się do tego, jak organizacje lokalne są tworzone, a następnie zarządzane, oraz jak konkurencja na rynku krajowym wpływa na budowanie przewagi konkurencyjnej klastra. Lokalny klimat biznesowy powinien wspierać inwestowanie w regionie, a tym samym podtrzymywać wysoką innowacyjność, a także zwiększać efektywność poprzez konkurencję wśród lokalnych firm. Dzięki dynamicznemu przepływowi wiedzy lokalne przedsiębiorstwa mogą utrzymać przywództwo w zakresie oferowanych produktów, usług, wzorów oraz wdrożonych technologii. Ważną rolę w tym procesie pełnią organizacje wspierające (np. izby przemysłowo-handlowe) i jednostki samorządowe, które oceniają słabe i mocne strony podmiotów w klastrze oraz identyfikują pojawiające się szanse i zagrożenia, a tym samym mogą budować taką strategię rozwoju, która zwiększałaby przewagę konkurencyjną klastra. W kontekście strategii i rywalizacji przedsiębiorstw klastra władze lokale mogą podejmować działania zmierzające do eliminacji barier konkurencji w środowisku lokalnym i stymulujące atrakcyjność oraz promować zdolności eksportowe poszczególnych klastrów. Wymienione powyżej czynniki nie obejmują wszystkich istotnych cech klastra, ponieważ część z nich jest trudno mierzalna i często nieuchwytna. Wśród tych zmiennych wymienić można kapitał społeczny, zaufanie oraz sieci społeczne. Wysoki poziom kapitału społecznego wśród lokalnej społeczności charakteryzuje się następującymi cechami: poczuciem grupowej tożsamości i wspólnych wartości, rozbudowaną siecią nieformalnych powiązań pomiędzy członkami społeczności, wysokim poziomem zaufania, intensywną komunikacją oraz zaangażowaniem i aktywnym uczestnictwem w życiu danej wspólnoty. Wysoki poziom kapitału społecznego oddziałuje na konkurencyjność klastrów, ponieważ zwykle towarzyszy mu gęsta sieć współpracujących ze sobą organizacji wspierających rozwój gospodarczy oraz zaufanie członków wspólnoty, które zmniejsza ryzyko i koszty w obrocie gospodar-.

(13) 93. Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... czym34. Budowanie kapitału społecznego sprzyja wymianie doświadczeń i informacji o charakterze ekonomicznym, a wykorzystanie interakcji z otoczeniem podnosi konkurencyjność firm.. 5. Metodologia badania klastrów Metodologia badania klastrów jest zróżnicowana w zależności od celu przeprowadzanych analiz oraz interpretacji tego zjawiska. Złożoność i w pewnym sensie indywidualność pojmowania klastra prowadzi do trudności w wypracowaniu jednolitej metodologii badań, ponieważ zarówno jakość dostępnych do analizy danych, jak i stosowane metody badawcze narzucą liczne ograniczenia. Badania empiryczne struktur klastrowych napotykają na problem znacznego zróżnicowania metodologii badawczych, co prowadzi do trudności przy porównywaniu funkcjonowania i konkurencyjności różnych klastrów. W opublikowanych do tej pory badaniach35 uwzględniono różne podejścia dostosowane zarówno do poziomu agregacji badania – lokalnego, regionalnego, sektorowego czy narodowego, jak i do dostępnych danych statystycznych i jakościowych. Analiza klastrów w skali mikroekonomicznej może zostać przeprowadzona dwoma zasadniczymi sposobami: ilościową metodą oceny danych statystycznych oraz na podstawie analizy studiów przypadków. Ocena danych metodą ilościową opiera się na analizie przepływów międzysektorowych, co pozwala w pełny i obiektywny sposób zidentyfikować istniejące powiązania pomiędzy poszczególnymi sektorami36. W niektórych krajach OECD wykorzystuje się również macierze innowacyjne bazujące na macierzach interakcji zachodzących w procesie innowacyjnym, które dostarczają najlepszych danych o współzależnościach zachodzących w procesach innowacyjnych oraz interakcjach pomiędzy różnymi grupami przemysłów37. Na podstawie danych statystycznych można przeprowadzać również analizy regionalnej specjalizacji, co pozwala na identyfikację koncentracji danych przemysłów, w związku z czym może ona posłużyć do wstępnej analizy potencjalnych klastrów38. Należy zauważyć, że powyższe podejście ma pewne mankamenty: konieczny jest dostęp do szczegółowych danych statystycznych, a ponadto klasyczne klasyfikacje sektorowe zwykle nie odpowiadają granicom klastra39. Badanie koncentracji i specjalizacji wskazuje na istniejące 34. Por. S.A. Rosenfeld,. 35. Zob. np. C. van der Linde,. ..., s. 8.. [w:] ger-Verlag, Berlin–New York 2003; M.E. Porter, , DTI, London 2001. 36. Por.. 37. J. Whalley, P. den Hertog,. , red. J. Brocker, D. Dohse, R. Soltwedel, Sprin..., oraz , OECD, Paris 1999, s. 27–115.. 38. , s. 12–18.. 39. T. Roelandt, P. den Hertog, , s. 416.. , s. 21 i nast. [w:].

(14) 94. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. powiązania międzybranżowe, ale nie informuje o sile i charakterze związków (szczególnie tych nieformalnych). Podejście to nie dostarcza zatem informacji o strukturze i funkcjonowaniu potencjalnego klastra. Druga z metod – analiza przypadków (case study), zwana też metodą ekspercką, opiera się na analizie danych jakościowych. Informacje są zbierane za pomocą wywiadów z kluczowymi „uczestnikami” potencjalnego klastra. Metoda ta umożliwia najpełniejsze poznanie struktury klastrów, sposobów ich powstawania oraz funkcjonowania. Podejście to, wykorzystywane szczególnie w badaniach klastrów na poziomie mikroekonomicznym, jest obarczone błędem subiektywizmu badacza. Problemem w tej metodzie jest również brak możliwości porównania otrzymanych wyników. Analizę struktury klastra przeprowadzić można na podstawie metaanalizy40 różnych rodzajów zmiennych, wśród których można wymienić: poziom innowacyjności, liczbę nowo powstałych miejsc pracy, tworzenie wartości dodanej, zmiany udziału w rynku, dynamikę produkcji i eksportu, fazę rozwoju w cyklu życia organizacji. Wyniki otrzymane z analizy każdego badanego obszaru trudno w sposób spójny i logiczny syntetyzować. Trudności w analizach sieci powiązań w ramach klastra wynikają również z braku wystandaryzowanej metodologii analizowanego zagadnienia, co wiąże się przede wszystkim z brakiem jednoznacznej i powszechnie akceptowanej definicji konkurencyjności i klastra41. Wszystko to sprawia, że proces badania klastrów napotyka na szereg trudności. W związku z powyższym proponuje się, aby analiza klastrów nie była przeprowadzana za pomocą sformalizowanych procedur. Z tego też powodu badania klastrów muszą być w swej naturze bardziej jakościowe niż ilościowe, co z kolei napotyka na trudność w zbieraniu i analizie danych z różnych źródeł. Metoda badania klastrów powinna zatem przybierać formę szerszego metastudium42, w którym sam klaster jest przedmiotem analizy, a nie szczegółowe obszary badawcze43. Podejście to umożliwia identyfikację przewagi konkurencyjnej i potencjału firmy, a także możliwości rynkowych. Polega ono na przypisaniu wag (silne, przeciętne, słabe) poszczególnym kryteriom na podstawie danych statystycznych, wywiadów z najważniejszymi „aktorami” klastra oraz innych dostępnych informacji. W praktyce najczęściej stosuje się różne kombinacje tych metod oraz dostosowuje się je do specyficznych uwarunkowań danego kraju czy regionu (np. ze względu na brak dostępności odpowiednich danych statystycznych). Większość kompleksowych badań klastrów w początkowej fazie opiera się na analizie danych statystycz40 Metaanalizę ( ) można definiować jako przegląd, w którym używa się metod ilościowych do podsumowania wyników wielu badań. Wyniki w poszczególnych obszarach powinny być przeprowadzane na podstawie porównywalnych danych i metod. 41. Por. R. Martin, P. Sunley,. , s. 29.. 42. Metastudium ( ) odnosi się do różnego typu badań, łączy różne teorie, branże, okresy, definicje i metodologie, czyli jest to synteza wcześniejszych badań – zob. C. van der Linde, ., s. 131. 43. C. van der Linde,. , s. 130–132..

(15) Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... 95. nych, takich jak wielkość eksportu, zatrudnienia lub liczba firm. Umożliwia to zidentyfikowanie potencjału klastrów, ich przewagi lokalizacji, zasięgu oraz głębokości. Do dalszej analizy wykorzystywane są metody oparte na studiach przypadku, na podstawie wywiadów z przedsiębiorcami oraz ekspertami.. 6. Specjalna Strefa Ekonomiczna – Krakowski Park Technologiczny. Studium przypadku 6.1. Uwagi ogólne Jednym ze sposobów umacniania i promowania lokalnej oraz regionalnej gospodarki poprzez wspieranie innowacji, przedsiębiorczości i transferu technologii są parki naukowo-technologiczne. Ich celem jest pomoc i wsparcie w tworzeniu nowych przedsiębiorstw. Na świecie występuje ponad 500 parków naukowo-technicznych. Pierwsze z nich powstały na przełomie lat 50. i 60. XX w. Należą do nich Research Triangle Park w Północnej Karolinie, University City Science Center w Filadelfii oraz Stanford Research Park w Paolo Alto w Kalifornii, z którego wykształcił się region nowoczesnych technologii, znany pod nazwą „Dolina Krzemowa”44. W tym regionie sukces jednej firmy Hewlett-Packard oraz ukierunkowana na długotrwały rozwój polityka władz miasta doprowadziły do przekroczenia pewnej wartości progowej w rozwoju, co umożliwiło dynamiczny rozwój i wzrost konkurencyjności tego regionu, powstanie efektów synergii w procesie rywalizacji i kooperacji oraz osiągnięcie silnej pozycji na globalnym rynku. Z powodu zapóźnienia technologicznego uwarunkowanego historycznie, podejmuje się w Polsce inicjatywy ze strony państwa i samorządu, dotyczące tworzenia pomostu między dwiema kluczowymi sferami: tworzenia idei nowych produktów i technologii oraz zastosowania ich i upowszechniania w gospodarce. Pomostem tym w warunkach współczesnej gospodarki rynkowej jest infrastruktura innowacyjności, a jednym z najprostszych składników tej infrastruktury są parki naukowo-technologiczne45. Park technologiczny to zespół wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, utworzony w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami46, na którym przedsiębiorcom wykorzystującym nowoczesne technologie oferowane są usługi w zakresie 44 K. Zasiadły, , www.soipp.org.pl/parki/parki_kz.html. Klaster wysokotechnologiczny w Kalifornii obejmuje powierzchnię 300 mil kwadratowych oraz ponad 6000 przedsiębiorstw; za: E. Wojnicka, P. Rot, P. Tamowicz, T. Brodzicki, , Gdańsk 2001, s. 14. 45. Por. M. Dzierżanowski, S. Szulika, P. Tamowicz, E. Wojnicka, , IBnGR, Gdańsk 2004.. 46. Por. art. 3 pkt 4 Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o Komitecie Badań Naukowych (Dz.U. 2001 r., nr 389; oraz 2003 r., nr 39, poz. 335)..

(16) 96. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii oraz przekształcania wyników badań naukowych i prac rozwojowych w innowacje technologiczne, a także stwarzający tym przedsiębiorcom możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez korzystanie z nieruchomości i infrastruktury technicznej na zasadach umownych47. Specyfika parków naukowo-technologicznych oraz wszelkich inkubatorów przedsiębiorczości i technologii polega na tym, że tworzą one warunki do rozwoju sieci powiązań pomiędzy wszystkimi podmiotami decydującymi o konkurencyjności danego regionu. Wsparcie współpracy przedsiębiorstw następuje poprzez gromadzenie na jednym terenie wielu firm o podobnym profilu, czy też z danego sektora i sektorów pokrewnych. Współpraca zawiązuje się często dzięki więziom nieformalnym. Przepływ wiedzy między firmami następuje także poprzez „podpatrywanie” i naśladownictwo, wzajemne uczenie się, kooperację, ale także przez konkurencję. W Polsce utworzono do tej pory sześć parków technologicznych. Są to: Krakowski Park Technologiczny (KPT), Pomorski Park Naukowo-Technologiczny, Poznański Park Naukowo-Technologiczny, Koszaliński Park Naukowo-Technologiczny, Szczeciński Park Technologiczny Sp. z o.o. oraz Wrocławski Park Technologiczny SA48. Ulokowanych w nich jest łącznie ok. 88 podmiotów. Są to przede wszystkim przedsiębiorstwa, ale także jednostki badawcze oraz stowarzyszenia. Podmioty działające na terenie parków naukowo-technologicznych to głównie małe firmy krajowe. Duże firmy znajdują się przede wszystkim na terenie KPT – 3 podmioty. Kolejnych kilkanaście parków technologicznych i przemysłowo-technologicznych jest w fazie organizacji.. 47 Art. 2, ust. 1, pkt 15 ustawy o finansowym wspieraniu inwestycji. W ustawie o finansowym wspieraniu inwestycji ustawodawca przewiduje również inną formę wpierania lokalnego biznesu poprzez parki przemysłowe. Stosownie do ustawy park przemysłowy definiowany jest jako zespół wyodrębnionych nieruchomości, w skład którego wchodzi co najmniej nieruchomość, na której znajduje się infrastruktura techniczna pozostała po restrukturyzowanym lub zlikwidowanym przedsiębiorcy, utworzony na podstawie umowy cywilnoprawnej, której jedną ze stron jest jednostka samorządu terytorialnego, stwarzający możliwość prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorcą, w szczególności małym i średnim (art. 2, ust. 1, pkt 14 ustawy o finansowym wspieraniu inwestycji). Inną formą o podobnym charakterze są specjalne strefy ekonomiczne – wyodrębniona zgodnie z przepisami ustawy, niezamieszkała część terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, na której terenie może być prowadzona działalność gospodarcza na zasadach określonych ustawą (art. 2 ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych, z późn. zm.). Strefa ustanowiona jest w celu przyspieszenia rozwoju gospodarczego części terytorium kraju, w szczególności przez: 1) rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej, 2) rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych oraz ich wykorzystanie w gospodarce narodowej, 3) rozwój eksportu, 4) zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych wyrobów i świadczonych usług, 5) zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury gospodarczej, 6) tworzenie nowych miejsc pracy, 7) zagospodarowanie niewykorzystanych zasobów naturalnych z zachowaniem zasad równowagi ekologicznej. 48. M. Dzierżanowski, S. Szulika, P. Tamowicz, E. Wojnicka,. ., s. 126–127..

(17) Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... 97. 6.2. Krakowski Park Technologiczny – ogólna charakterystyka Próbując wykorzystać istniejący potencjał regionu oraz wspierając rozwój sektora wysokich technologii, a także usiłując zmienić wizerunek Krakowa z miasta zdominowanego przez przemysł ciężki, z zanieczyszczonym środowiskiem naturalnym, na miasto, w którym rozwija się nowoczesny przemysł, ustanowiono Specjalną Strefę Ekonomiczną – Krakowski Park Technologiczny (SSE-KPT). Został on założony w 1997 r. w formie spółki z o.o. przez trzy największe uczelnie krakowskie: Politechnikę Krakowską, Akademię Górniczo-Hutniczą i Uniwersytet Jagielloński oraz przez władze miasta i regionu. KPT otrzymał status specjalnej strefy ekonomicznej do roku 201749. Wśród motywów powołania KPT wskazać można rozwój innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, wykorzystanie zasobów naukowych uczelni regionu, a także restrukturyzację starych przemysłów. Powstanie KPT stworzyło bardzo korzystne warunki ekonomiczne i infrastrukturalne do podejmowania działalności gospodarczej opartej na bliskiej współpracy ludzi nauki i biznesu, a w szczególności służyć ma szybkiemu zastosowaniu w praktyce badań naukowych i dynamicznemu transferowi nowoczesnych technologii. Obecnie łączna powierzchnia strefy wynosi 122,35 ha i składa się z trzech oddzielnych podstref: Parku Technologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego – 36,42 ha (Pychowice), Parku Technologicznego Politechniki Krakowskiej – 29,53 ha (Czyżyny) oraz Parku Technologicznego Huty im. T. Sendzimira – 35 ha (Branice). Przedsiębiorcy inwestujący w Specjalnej Strefie Ekonomicznej – Krakowskim Parku Technologicznym mogli uzyskać pomoc publiczną przyznawaną w formie zwolnienia od podatku dochodowego. Intensywność pomocy publicznej wahała się w granicach od 40% do 65% z tytułu wydatków inwestycyjnych oraz utworzenia nowych miejsc pracy. Ponadto przedsiębiorcom inwestującym w Krakowie przysługuje całkowite zwolnienie z podatku od nieruchomości oraz możliwość uzyskania grantu inwestycyjnego w wysokości do 25% poniesionych wydatków inwestycyjnych50. Do końca 2003 r. zezwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej w SSE-KPT uzyskały 22 firmy. W roku 2005 działalność gospodarczą prowadziło 8 z nich. Wśród przedsiębiorstw, które zdecydowały się podjąć działalność w ramach SSE-KPT, dominują przedsiębiorstwa z sektora nowoczesnych technologii. Cechą charakterystyczną SSE-KPT jest obecność trzech dużych inwestorów zagranicznych. Wartość aktywów Krakowskiego Parku Technologicznego w 2003 r. wyniosła 184 tys. zł. W 2003 r. przychody ze sprzedaży wyniosły 7,8 mln zł (wzrost względem 49 Specjalna Strefa Ekonomiczna – Krakowski Park Technologiczny ustanowiona została Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 14 października 1997 r. (Dz.U. nr 135, poz. 912), zmienionym rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 lutego 1999 r. (Dz.U. nr 16, poz. 143), na podstawie ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. nr 123, poz. 600, z 1996 r., nr 106, poz. 496, z 1997 r., nr 121, poz. 770 i z 1998 r., nr 106, poz. 668). 50 Materiały informacyjne SSE-KPT, 2004. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej zaostrzone zostały przepisy dotyczące pomocy publicznej. Obecnie wsparcie finansowe przedsiębiorstw realizowane jest głównie poprzez instrumenty na poziomie regionu..

(18) 98. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. 2002 r. o 422%), a wynik finansowy – 593 tys. zł (wzrost o 732%). W Krakowskim Parku Technologicznym w 2003 r. zatrudnionych było łącznie 10 osób (w tym 4 osoby współpracujące)51. Firmy działające w ramach KPT prowadziły działalność gospodarczą w następujących branżach: informatyka, elektronika oraz poligrafia. W niniejszej pracy analizuje się potencjał regionu krakowskiego pod względem warunków i możliwości inwestowania w nim oraz powstawania struktur mogących zapewnić wysoką konkurencyjność regionu i samych przedsiębiorstw. Analizie poddano lokalne warunki gospodarcze oraz przedsiębiorstwa. Autorzy próbują odpowiedzieć na pytanie dotyczące stanu obecnego oraz określić możliwości powstania dynamicznych sieci powiązań. Rozpoznania dokonano opierając się na analizie informacji dostępnych w biuletynach i raportach rocznych miasta Krakowa, korzystano też z informacji prasowych i zawartych na stronach internetowych oraz dodatkowo wspierano się wywiadem telefonicznym i pocztą elektroniczną. 6.3. Analiza potencjału konkurencyjności w regionie krakowskim 6.3.1. Środowisko lokalne. Zrozumienie istoty środowiska biznesowego na danym terenie jest zadaniem trudnym, ale koniecznym dla sformułowania właściwej polityki gospodarczej, poprzez którą wywierać można wpływ na efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw, ich wzrost, a także rozwój całego regionu. M.E. Porter zbudował model wpływu lokalizacji na konkurencję wykorzystując cztery wzajemnie powiązane czynniki52. Należą do nich warunki podażowe (w rozumieniu dostępnych nakładów i czynników produkcji), czynniki popytowe, warunki stworzone przez same przedsiębiorstwa i branże w zakresie strategii i rywalizacji firm, a także sieci lokalnych dostawców i pokrewnych sektorów. Poniżej dokonano próby analizy środowiska lokalnego regionu krakowskiego w oparciu o wymienione czynniki, pod względem potencjału mogącego zarówno podnosić konkurencyjność regionu, jak i sprzyjać konkurencyjności przedsiębiorstw i nowym inwestycjom. Kraków to silny ośrodek akademicki i naukowy, w którym 60% mieszkańców stanowią osoby do 45 roku życia. Intelektualny potencjał miasta tworzy 18 wyższych uczelni, niemal 10 tys. nauczycieli akademickich (w tym 1904 profesorów) oraz prawie 160 tys. studentów. Udział pracowników z wyższym wykształceniem w Małopolsce wynosi 7,8% (przy średniej krajowej na poziomie 6,8%)53. Znajduje się tu najwięcej, po Warszawie, osób z wyższym wykształceniem zatrudnionych w gospodarce narodowej. Natomiast płace są tutaj niższe niż w Warszawie i innych województwach i mieszczą się w granicach średniej krajowej. W Małopolsce w działalności naukowo-badawczej zatrudnionych jest 9600 osób, co stanowi 11% ogółu 51. M. Dzierżanowski, S. Szulika, P. Tamowicz, E. Wojnicka,. 52. M.E. Porter, , „Economic Development Quarterly” 2000, vol. 14, nr 1, s. 20.. 53. , www.wrotamalopolski.pl.. ., s. 151–152..

(19) 99. Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... zatrudnionych w tej dziedzinie w kraju. Wielkość nakładów na B+R stawia województwo na drugim miejscu w kraju po Warszawie. Na badania i rozwój w Polsce przeznacza się 0,67% PKB, co jest wielkością znacznie poniżej średniej europejskiej54. Wykształcona i stosunkowo tania siła robocza oraz pracownicy o najwyższych kwalifikacjach to niezaprzeczalnie jeden z najważniejszych czynników rozwoju miasta i regionu, zarówno pod względem gospodarczym, jak i kulturalnym. Jeżeli chodzi o rozwój społeczno-gospodarczy, region krakowski zajmuje trzecią pozycję wyprzedzając tak silne województwa, jak: łódzkie, śląskie, dolnośląskie, zachodniopomorskie i kujawsko-pomorskie. Pod względem jakości zaplecza przemysłowego region krakowski lokuje się również na trzecim miejscu w Polsce po województwie śląskim i mazowieckim (ranking Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową w oparciu o cechy diagnostyczne: wartość produkcji sprzedanej przemysłu, nakłady inwestycyjne na przemysł ogółem, na naukę i rozwój techniki, wartość środków trwałych brutto, stopień zużycia środków trwałych i dynamika produkcji sprzedanej)55. Do najlepiej ocenianych cech miasta, decydujących o tym, że miasto jest atrakcyjne dla inwestorów, należą: znaczna chłonność rynku lokalnego, wysoko wykwalifikowana i tańsza niż w Warszawie siła robocza, infrastruktura naukowo-badawcza, możliwości turystyczno-wypoczynkowe (miasto jest jednym z miejsc chętniej odwiedzanych przez turystów krajowych i zagranicznych) i aktywność marketingowa (władze Krakowa prowadzą szeroką współpracę w ramach porozumień z miastami zagranicznymi oraz przygotowały system zachęt inwestycyjnych)56. Za wyborem Krakowa jako dobrego miejsca do inwestowania i robienia interesów mogą przemawiać także warunki popytowe. W regionie istnieje duży i chłonny rynek. W promieniu 100 kilometrów mieszka 8 mln osób. Nie bez znaczenia pozostaje bliskość przemysłowej aglomeracji katowickiej z 3 mln mieszkańców. Kraków zapewnia inwestorom szereg ułatwień i zachęt inwestycyjnych w postaci zwolnień z podatku od nieruchomości i opłat lokalnych oraz przygotowuje tereny poprzemysłowe do szybkiego inwestowania. W rankingu województw, sporządzonym przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (IBnGR), pod względem stopnia ryzyka inwestycyjnego miasto Kraków zaliczone zostało do najlepszej klasy A (grupa miast Warszawa, Poznań, Kraków i Wrocław)57. Ze względu na jakość rynku pracy i aktywność marketingową przypadła mu pozycja druga, a pod względem możliwości turystycznych oraz klimatu społecznego – bezsprzecznie pozycja pierwsza. W rankingu tym, uwzględniającym m.in. przychylność i aktywność władz regionalnych i samorządowych w kreowaniu klimatu inwestycyjnego, lokalny rynek finansowy, liczbę instytucji zaliczanych do oto54 55. , „Rzeczpospolita”, 12.02.2005, s. B2. W. Dziemianowicz, P. Swianiewicz,. 2001. 56. Http://www.krakow.pl/biznes/gospodarka/.. 57. W. Dziemianowicz, P. Swianiewicz,. , Raport IBnGR, Warszawa.

(20) 100. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. czenia biznesu, liczbę imprez o charakterze targowo-promocyjnym – region krakowski znalazł się na trzecim miejscu po województwach mazowieckim i zachodniopomorskim. Jeśli chodzi o wpływ środowiska lokalnego na konkurencyjność przedsiębiorstw regionu Krakowa, miasto przedstawia się na tle innych regionów i miast Polski stosunkowo korzystnie. Krakowski rynek pracy dysponuje wykwalifikowaną i stosunkowo tanią siłą roboczą dla wszystkich nowoczesnych sektorów gospodarki i może przyciągać inwestorów reprezentujących różne branże. Sygnalizowane są braki specjalistów w zakresie najnowszych kierunków i specjalności, ale ten problem można rozwiązywać poprzez udział przedsiębiorstw w procesie kształtowania programów studiów. Wpływ lokalnych firm (np. Motorola, Delphi czy R.R. Donnelly) na programy nauczania w wyższych uczelniach, szkołach zawodowych i różnego rodzaju szkoleniach specjalistycznych pozwala dostosować rynek pracy do wymagań stawianych przez przedsiębiorstwa. Na przewagę konkurencyjną ulokowanych w tym regionie przedsiębiorstw bez wątpienia wpływa dobre położenie geograficzne i duże rynki zbytu w regionie. Wydaje się jednak, że te rynki nie są wystarczające do tego, by wchłonąć bardziej specjalistyczne produkty (np. rozwiązania dla telekomunikacji ComArchu, oprogramowanie Motoroli, rozwiązania techniczne Delphi), co utrudnia rozwój sieci powiązań między podmiotami i wywoływanie efektu powstawania przedsiębiorstw odpryskowych spin-offs. Oprócz przedsiębiorstw z kapitałem polskim, w regionie krakowskim zlokalizowano wiele inwestycji zagranicznych. Niewątpliwie obniża to koszty transakcyjne oraz przyczynia się do wzmocnienia procesów innowacyjnych i konkurencyjności firm lokalnych w łańcuchu wartości dodanej. Obecność w regionie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego umożliwia transfer technologii i know-how58. Tworzy to dodatkowe możliwości dla sektora MSP w zakresie kooperacji i rozwoju. Mimo stosunkowo dobrych pozycji zajmowanych przez Kraków w rankingach i badaniach, analiza SWOT wskazuje na wiele braków infrastrukturalnych i organizacyjnych miasta59. Do słabych stron można zaliczyć: małą dostępność gruntów przygotowanych w celu lokowania inwestycji gospodarczych (nieuregulowany stan prawny, brak aktualnych miejscowych planów zagospodarowania), braki i niedostateczne nakłady na infrastrukturę techniczną i sieć komunikacyjną. Niewystarczające są również kontakty z sąsiednimi gminami w zakresie zrównoważonego rozwoju obszarów peryferyjnych oraz wspólnego programu rozwoju ekonomicznego. Problemem jest zajmowanie centralnie położonych terenów miasta przez działania o niskiej efektywności (na cele przemysłowe, wojskowe, kolejowe) oraz ograniczone warunki promocji (brak centrów i miejsc wystawienniczych, kongresowych 58 Przeprowadzone badania wskazują, że znaczna część przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego stosowała urządzenia i technologie nie starsze niż pięcioletnie. Szerzej zob. C. Pilarska, [w:] , red. W. Karaszewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2003, s. 289–306. 59. , Kraków, 29.10.2004, s. 14..

(21) Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... 101. itp.). Obniża to skuteczność prowadzonych przez władze samorządowe działań aktywizujących region. Niedostatecznie rozwinięta jest też infrastruktura telekomunikacyjna oraz odczuwalny jest brak centrum teleinformatycznego o wysokich standardach technologii informatycznej, co utrudnia rozwój działalności gospodarczej, zwłaszcza z sektora wysokich technologii. Pomimo intensywnych działań zmierzających do usunięcia powyższych braków, pozostaje wciąż wiele do zrobienia. Problem ten tkwi bowiem o wiele głębiej i ma swoje przyczyny w zaszłościach historycznych, politycznych i gospodarczych. Niedoinwestowanie, przestarzała struktura produkcji, niskie nakłady na badania i rozwój, nie zawsze właściwa polityka gospodarcza oraz szereg czynników niesprzyjających procesom inwestycyjnym to problem całej gospodarki, szczególnie widoczny w odniesieniu do państw wysoko rozwiniętych gospodarczo. W literaturze przedmiotu wskazuje się na istotną rolę czynnika publicznego w przezwyciężaniu powyższych problemów, szczególnie w krajach rozwijających się60. Aktywność rządzących powinna zostać ukierunkowana na rozwój regionalnych „skupisk” przedsiębiorstw, które będą funkcjonowały w oparciu o sieciowy system współpracy i kooperacji o charakterze klastra. W zakresie kształtowania czynników produkcji działania władz powinny wspierać rozwój specjalistycznej siły roboczej oraz instytucje, które zapewniają ogólną i wyspecjalizowaną infrastrukturę. Władze na szczeblu krajowym i samorządowym powinny zadbać o wdrażanie wyspecjalizowanych programów oświatowych i szkoleniowych, wspieranie prac badawczo-rozwojowych na uczelniach, które następnie będą dostarczać technologie wykorzystywane w produkcji. W odniesieniu do czynników popytowych państwo powinno tworzyć normy prawne wspierające innowacyjność, a poprzez zamówienia publiczne stać się „wyrafinowanym” nabywcą produktów lub usług klastra. W ramach czynnika strategii i innowacji państwo może prowadzić właściwą politykę konkurencji oraz politykę proeksportową. Także w odniesieniu do sektorów pokrewnych i wspierających, państwo powinno dążyć do tworzenia instytucjonalnych form wsparcia w postaci parków technologicznych lub przemysłowych, będących zapleczem wspierającym rozwój klastra. Intensywne wsparcie ze strony państwa i zrównoważona polityka gospodarcza jest niezbędna i może sprzyjać procesom kooperacji firm pomiędzy sektorami, a także rywalizacji firm lokalnych w łańcuchu produkcyjnym. Władze samorządowe Krakowa starają się wychodzić naprzeciw tym oczekiwaniom stawiając sobie za cel tworzenie instrumentów dla przyspieszenia rozwoju regionalnego. Istnieje bowiem świadomość tego, że jednym z warunków rozwoju gospodarki jest jej innowacyjność, zdolność wdrażania nowych technologii i przepływ wiedzy (know-how). Kraków jest silnym ośrodkiem naukowym, w którym działa wiele instytucji badawczo-rozwojowych słabo powiązanych z otoczeniem biznesowym. Potencjał naukowy i technologiczny nie jest w wystarczającym stopniu wykorzystywany w przedsiębiorstwach. Stworzenie sieci takich powiązań stanowi poważne wyzwanie dla władz samorządowych. Konieczność tworzenia warunków 60. M.E. Porter,. ..., s. 218–234..

(22) 102. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. i zachęt do nawiązywania współpracy między przedsiębiorstwami, uczelniami i ośrodkami badawczymi, dotyczących wspólnego przygotowywania, finansowania i wdrażania projektów, oraz zapewnienie odpowiedniej bazy technicznej dla rozwoju sektora wysokich technologii to priorytety uznane przez władze miasta61. 6.3.2. Inwestorzy działający w Specjalnej Strefie Ekonomicznej – Krakowskim Parku Technologicznym. Do inwestorów, którzy prowadzą działalność gospodarczą na terenie SSE-KPT, zaliczyć można następujące przedsiębiorstwa62: AMK Kraków SA, AZ-AL Sp. z o.o., AZSoft SA, ComArch SA, Motorola, Pffaffenhain PL Sp. z o.o., R.R. Donnelley, Sawan Grupa Softbank SA, Unicard SA. Należy też zwrócić uwagę na ośrodek badawczo-rozwojowy koncernu Delphi ze względu na jego potencjał naukowo-badawczy, mimo że bezpośrednio nie jest związany ze strefą. Badane przedsiębiorstwa charakteryzują się zróżnicowanymi profilami działalności, co dodatkowo w początkowej fazie utrudnia tworzenie sieci powiązań. Łączy je jednak wysoki stopień wykorzystania nowoczesnych technologii i wiedzy w procesach produkcji, a także wspólne zaplecze naukowe w postaci wielu uczelni i instytucji badawczych. Intensywne wysiłki obydwu stron, przy wsparciu władz miasta, mogłyby zaowocować pogłębieniem i poszerzeniem współpracy między nimi tworząc podwaliny pod intensywny przepływ wiedzy i technologii, a tym samym zwiększać konkurencyjność firm i regionu. Mocniejsze związki ze sferą badawczą i naukową zauważą się tylko w niektórych firmach (Motorola, ComArch, Delphi, AMK Kraków). Można wskazać na kilka istotnych cech świadczących o znacznym potencjale konkurencyjnym przedsiębiorstw działających na terenie SSE-KPT. Najważniejsze z nich to wysoka jakość produktów i świadczonych usług znajdujących nabywców w regionie i na świecie oraz ciągły rozwój oferty rynkowej i dbałość o jakość procesu produkcyjnego. Podmioty działające w krakowskiej strefie to nie tylko zakłady produkcyjne, ale również centra badawczo-rozwojowe korporacji. Szczególnie interesująco przedstawia się przypadek Motoroli. Firma ta rozwija współpracę z polskimi partnerami naukowymi i gospodarczymi w dziedzinie wysokich technologii. Tworzenie ścisłych więzi ze sferą badawczo-naukową w regionie może przyczyniać się do powstawania sieci współpracy z podmiotami kooperującymi, zapewniając im tym samym dostęp do wiedzy i technologii. Pozwala to wpływać na specyfikę powiązań między tymi podmiotami. Tworzenie sieci w oparciu o wyspecjalizowanych dostawców buduje przewagę konkurencyjną w zakresie innowacji produktowych w oparciu o sferę B+R. Zaobserwować można, że niektóre firmy kooperując z sobą wychodzą poza środowisko lokalne. Działają one na szczeblu ogólnokrajowym i międzynarodowym (Motorola, Delphi, ComArch). 61 62. ..., s. 11–13.. Informacje na temat spółek pochodzą z ogólnodostępnych biuletynów, informacji prasowych i stron internetowych..

(23) Krakowski Park Technologiczny a perspektywy.... 103. Słabymi stronami analizowanej grupy przedsiębiorstw działających w SSE-KPT są przede wszystkim słabe formalne i nieformalne powiązania pomiędzy przedsiębiorstwami, co prawdopodobnie wynika ze znacznego zróżnicowania analizowanych firm pod względem rodzaju produkcji – stąd też trudności we wzajemnej współpracy przedsiębiorstw w zakresie B+R. Zauważyć można również, że zarówno przedsiębiorstwa (np. ComArch, Motorola, Delphi), jak i regionalna baza naukowo-badawcza (liczba uczelni i instytutów badawczych) posiadają odpowiedni potencjał rozwojowy, zauważalny jest jednak brak kanałów umożliwiających sprawne komunikowanie się i przepływ wiedzy między nimi. Wydaje się, że głównym problemem hamującym współpracę sektora przedsiębiorstw i sektora nauki jest brak wiedzy o wzajemnych potrzebach, niska efektywność instytucji mających statutowo wspierać nawiązywanie kontaktów, nadmierne zbiurokratyzowanie czy wręcz brak procedur współpracy po stronie uczelni. Rzeczywisty poziom innowacyjności małopolskich przedsiębiorstw (poza wspomnianymi powyżej przedsiębiorstwami działającymi w SSE-KPT) jest niski, co niewątpliwie związane jest ze słabo rozwiniętą infrastrukturą wspierania innowacji i transferu technologii. Istniejące instytucje nie tworzą jednego spójnego systemu. Dotyczy to szczególnie małych i średnich przedsiębiorstw, które nie współpracują z jednostkami badawczo-rozwojowymi i nie śledzą na bieżąco przeprowadzanych badań.. 7. Podsumowanie Na podstawie badań klastrów na świecie zauważono związek pomiędzy poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego a liczbą skupisk określanych mianem klastra63. Powszechnie wiadomo, że wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym rośnie liczba tych skupisk, a te z kolei są motorem szybszego rozwoju i czynnikiem wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw, regionu i całej gospodarki. W krajach rozwiniętych funkcjonują systemy produkcyjne typu klastrowego, które są przejawem oddolnej inicjatywy, a nie wynikiem działań rządów. W państwach słabiej rozwiniętych, często ze względu na brak inicjatywy, próbuje się wspierać powstawanie konkurencyjnych środowisk lokalnych odgórnie. Najczęściej odbywa się to poprzez tworzenie publicznych lokalnych instytucji mających na celu stymulowanie innowacji i współpracy. Sytuacja taka ma miejsce również w Krakowie – utworzona SSE-KPT miała w zamyśle jej autorów podnieść innowacyjność regionu i zmienić strukturę branżową przedsiębiorstw działających głównie w sektorach tradycyjnych. W regionie krakowskim występuje stosunkowo duży zasób dobrze wykształconej i taniej siły roboczej, która może być podstawowym czynnikiem sprzyjającym uzyskiwaniu przez przedsiębiorstwa znacznej przewagi konkurencyjnej. Nie bez. 63. C. van der Linde,. , s. 136..

(24) 104. Tomasz Tylec, Grzegorz Wałęga. znaczenia w tym zakresie pozostaje wspierająca działalność państwa, polegająca na tworzeniu m.in. organizacji okołobiznesowych i różnego rodzaju zachęt inwestycyjnych64. Instytucje państwowe i samorządu terytorialnego, obok nowoczesnych przedsiębiorstw, mogą zgłaszać zapotrzebowanie w zakresie produktów zaawansowanych technologicznie (np. w zakresie infrastruktury miejskiej, ochrony środowiska, energooszczędnych rozwiązań itd.). Niektóre opracowania wskazują na specjalne strefy ekonomiczne i parki technologiczne jako struktury typu klastra65. Nie każdy park technologiczny czy specjalna strefa ekonomiczna jest jednocześnie klastrem sensu stricto. W krajach podobnych do Polski nie ma wystarczających warunków do tego, by równocześnie z założeniem SSE, regionalnego parku przemysłowego czy utworzeniem parku technologicznego można było mówić o tak bardzo złożonych strukturach jak klaster. Park technologiczny i specjalną strefę ekonomiczną należałoby potraktować jako formę organizacji środowiska lokalnego, mającą przyspieszyć wzrost konkurencyjności oraz rozwój regionu i funkcjonujących na jej terenie przedsiębiorstw. Należy raczej przypuszczać, analogicznie do doświadczeń krajów rozwiniętych, że działalność SSE-KPT stanowić może zalążek struktury klastra wysokotechnologicznego. Wiele barier, na jakie napotykają parki technologiczne, ma charakter systemowy i ogólnogospodarczy. Procesy innowacyjności i przedsiębiorczość wciąż są słabo rozwinięte w Polsce. Firmy nie prowadzą badań, nie ma tradycji i reguł współpracy nauki z biznesem. Regulacje odnoszące się do przedsiębiorstw w dużym stopniu upośledzają działalność innowacyjną. Tymczasem przedsięwzięcia lokujące się w parkach mają często ryzykowny charakter. Rozwój parków technologicznych w Polsce może stać się instrumentem pobudzającym innowacyjność gospodarki. Zależeć to będzie od przekształceń w całym systemie innowacyjnym i od rozwoju badań i innowacji w gospodarce. Przeszkodą w tworzeniu parku technologicznego z intensywną siecią powiązań typu klastrowego jest więc przede wszystkim brak odpowiedniego zaplecza rozwojowego oraz niewielkie zasoby kapitałowe małych i średnich przedsiębiorstw z branży wysokich technologii, co może grozić ich marginalizacją. Szansy dla tych podmiotów należy upatrywać w kooperacji z najważniejszymi przedsiębiorstwami z regionu krakowskiego (np. ComArch, Motorola, Delphi). Forma tej współpracy determinować będzie powstawanie struktur współpracy typu „oś i szprycha” (hub-and-spoke) z silną strukturą hierarchiczną. Jak wykazują badania, taka forma współpracy jest charakterystyczna dla krajów rozwijających się. Na tej podstawie można wnioskować, że tworząca się struktura będzie miała niewiele wspólnego z systemem pokrewnym włoskim dystryktom przemysłowym, z rozległą i gęstą siecią małych i średnich przedsiębiorstw.. 64 Do innych tego typu działań można zaliczyć inkubatory przedsiębiorczości, regionalne parki przemysłowe, parki technologiczne i specjalne strefy ekonomiczne. 65. , s. 19..