Istota odróżnienia umów odpłatnych i nieodpłatnych w prawie polskim

Pełen tekst

(1)Zeszyty Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Naukowe Problemy społeczne, polityczne i prawne. 870 Kraków 2011. Aneta Kaźmierczyk Katedra Prawa. Istota odróżnienia umów odpłatnych i nieodpłatnych w prawie polskim 1. Wprowadzenie Problematyka umów nieodpłatnych i ich odróżnienia od umów odpłatnych nie doczekała się szerszej analizy w literaturze prawniczej. Stanie się to zatem celem niniejszego opracowania. Przedstawienie wskazanej problematyki wymaga przeanalizowania kilku kwestii. Tytułem wprowadzenia zostanie ukazane znaczenie umiejętności odróżnienia umów odpłatnych od nieodpłatnych. Ponadto autorka wskaże, jakim kryterium należy posługiwać się w celu odróżnienia umów odpłatnych i nieodpłatnych oraz jak należy rozumieć samo pojęcie odpłaty.. 2. Zasadność odróżnienia umów nieodpłatnych i odpłatnych Kwestia odróżnienia umów nieodpłatnych i odpłatnych jest ważna, w obecnym bowiem ustawodawstwie można zauważyć tendencje do odmiennego traktowania umów nieodpłatnych i umów odpłatnych. W doktrynie [Wolter 1964, s. 497–503] wskazuje się, że można wyodrębnić pewne grupy zagadnień związanych z tym rozróżnieniem. Po pierwsze, wprowadzone zostały pewne ograniczenia, które zawężają lub utrudniają możliwość dokonywania czynności prawnych nieodpłatnych. Nie wynikają one wprost z tekstów przepisów, jednak dają się wyprowadzić w drodze wykładni. I tak na przykład przepisy dotyczące zakresu umocowania przedstawiciela czy uprawnień zarządcy cudzego majątku ograniczone są do.

(2) 176. Aneta Kaźmierczyk. czynności zwykłego zarządu, a czynności prawne nieodpłatne (np. zawieranie umowy użyczenia) tylko w bardzo wąskich granicach mieścić się będą w ramach zwykłego zarządu. Po drugie, obowiązki ciążące na stronie, która dokonała bezpłatnego przysporzenia względem strony, która przysporzenie takie otrzymała, są mniejsze aniżeli w podobnych sytuacjach przy czynnościach prawnych odpłatnych. Po trzecie, w razie kolizji interesów pozycja prawna tego, kto nieodpłatnie otrzymał korzyść majątkową, jest słabsza w porównaniu z pozycją osoby, która korzyść taką uzyskała. Osłabienie ochrony osoby uzyskującej nieodpłatne przysporzenie można zauważyć zarówno w wypadku kolizji interesów pomiędzy otrzymującym a przysparzającym, jak i w wyniku kolizji między otrzymującym a osobą trzecią. W związku z tym należy zwrócić uwagę na: art. 59 Ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny – dalej k.c. (Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm.), regulujący konstrukcje bezskuteczności względnej (instytucję prawną zwaną tradycyjnie ius ad rem), zgodnie z którym za bezskuteczną może być uznana umowa, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwe zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, jeżeli strony umowy wiedziały o tym albo umowa była nieodpłatna. W skutkach prawnych nieodpłatność umowy traktowana jest tu na równi ze złą wiarą (i to w sensie pozytywnej wiadomości). W art. 83 par. 2 k.c., stwierdza się, że pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej dokonanej przez osobę trzecią na podstawie pozornego oświadczenia woli, chyba że działała ona w złej wierze. To odstępstwo od normalnych skutków bezwzględnej nieważności pozornej czynności prawnej ulega ograniczeniu w tym sensie, że osoba działająca w złej wierze zrównana została z osobą działającą w dobrej wierze, jeżeli nabyła prawo lub została zwolniona z obowiązku na podstawie czynności prawnej nieodpłatnej. Zgodnie z art. 84 par. 1 k.c. przy czynnościach nieodpłatnych odpada ograniczenie dotyczące dopuszczalności prawnie skutecznego powołania się na błąd, nie wymaga się bowiem, by odmiennie traktujący czynności prawne nieodpłatne w wypadku błędu jako wady oświadczenia woli druga strona błąd wywołała albo o błędzie wiedziała, lub też mogła z łatwością błąd zauważyć. W art. 86 par. 2 k.c. ustawodawca podobnie traktuje kwestie dotyczące podstępu przy czynnościach prawnych. Przepis ten zezwala na powołanie się przy czynnościach prawnych nieodpłatnych na podstęp osoby trzeciej bez względu na to, czy druga strona o podstępie wiedziała. Art. 407 k.c. zezwala na skierowanie roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przeciwko następcy pod tytułem szczególnym osoby wzbogaconej, jeżeli następca ten uzyskał korzyść na podstawie bezpłatnego przysporzenia. W art. 527–534 k.c. ustawodawca określa ochronę wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Zgodnie z tymi przepisami wierzyciel, który nie może uzyskać pokrycia swoich należności dlatego, że dłużnik zdziałał czynność prawną na rzecz osoby trzeciej,.

(3) Istota odróżnienia umów…. 177. może żądać uznania za bezskuteczną wobec niego czynność uszczuplającą szansę jego zaspokojenia. Warunkiem wystąpienia z żądaniem uznania czynności za bezskuteczną jest to, aby osoba, na rzecz której dłużnik rozporządził majątkiem, wiedziała o pokrzywdzeniu wierzyciela i aby sam dłużnik miał tego świadomość. Gdy zaś czynność jest nieodpłatna, nie wymaga się świadomości pokrzywdzenia po stronie osoby trzeciej. Wierzyciel może też wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli było ono nieodpłatne. Z kolei art. 896 k.c. normuje możliwość odwołania darowizny, art. 993 k.c. i 1039 k.c. wskazują na słabość pozycji prawnej osoby obdarowanej w zakresie prawa spadkowego. Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę. Darowizny zalicza się również na schedę spadkową, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, iż darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia art. 6 ust. 1 Ustawy z 6 lipca 1986 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2001 r., nr 124, poz. 1361 ze zm.), gdzie ustawodawca również wprowadza powołanym przepisem słabszą ochronę rozporządzeń nieodpłatnych. Przepis art. 6 ustawy statuuje ograniczenie zakresu obowiązywania rękojmi ksiąg wieczystych. Rękojmia nie chroni bowiem rozporządzeń nieodpłatnych oraz dokonywanych na rzecz nabywcy działającego w złej wierze. Problem odróżnienia umowy odpłatnej i nieodpłatnej ma zasadnicze znaczenie również w aspekcie praktycznym. Element odpłatności jest bowiem jedną z istotnych różnic pomiędzy takimi umowami jak użyczenie a zbliżonym do niego najmem czy też pomiędzy darowizną a sprzedażą. Zakwalifikowanie danej umowy jako użyczenia bądź najmu, darowizny czy też sprzedaży wywołuje odmienne skutki nie tylko w dziedzinie prawa cywilnego, ale też np. prawa podatkowego. Na podstawie przeglądu orzecznictwa [Wyrok SN z 10.05.1966 r., II CR 322/65; Wyrok NSA z 28.08.1995 r., SA/Wr 2612/94; Wyrok NSA z 17.03.1999 r., I SA/Gd 1866/97; Wyrok NSA z 10.03.1997 r., SA/Sz 1915/96; Wyrok NSA z 14.05.1998 r., SA/Sz 1305/97; Postanowienie NSA z 5.03.1997 r., SA/Sz 192/96] może wyraźnie wskazać, że w praktyce częste są spory dotyczące rozróżnienia umów nieodpłatnych i odpłatnych1.. Bez wątpienia zdecydowana większość sporów dotyczących rozróżnienia umów nieodpłatnych od odpłatnych pojawia się na tle związków prawa cywilnego z prawem podatkowym. Dotyczy to w szczególności czynności dokonanych in fraudem legis. Pojawiający się problem właściwości organu uprawnionego do ustalania rzeczywistego charakteru i treści umowy cywilnoprawnej oraz trybu i sposobów postępowania został omówiony w pracy [Kaźmierczyk 2007, s. 122–148]. 1.

(4) 178. Aneta Kaźmierczyk. 3. Kryterium odróżnienia umów nieodpłatnych i odpłatnych. Pojęcie odpłaty Najstarszy z dzielnicowych kodeksów – Kodeks Napoleona, zawierał legalne definicje kontraktu odpłatnego (art. 1106) i darmego (art. 1105). Kryterium podziału stanowiło to, czy na mocy kontraktu każda strona coś otrzymuje (od razu lub w przyszłości na mocy przyrzeczenia), czy też tylko jednej z nich kontrakt zapewnia korzyść w momencie, gdy druga strona nie ma w zamian nic otrzymać. Cechą charakterystyczną tego podziału było to, czy dany kontrakt zapewnia stronom lub stronie korzyść, a nie jaka jest treść kontraktu. Kodeks cywilny austriacki również zawierał definicję legalną umowy odpłatnej w par. 921, dając podstawę do odróżnienia umowy darmej, przy czym pierwotnie k.c.a. utożsamiał umowy dwustronne z umowami odpłatnymi, a jednostronne – z umowami darmymi. Uważano, że odpłata świadczeniem za świadczenie może nastąpić tylko w ten sposób, że każda ze stron w jednej i tej samej umowie zobowiąże się do tego. W kodeksie cywilnym niemieckim w ogóle nie zawarto definicji umowy odpłatnej i darmej, pozostawiając rozróżnienie doktrynie i orzecznictwu. Początkowo przychylono się do poglądu, że umowy wzajemne należy utożsamiać z odpłatnymi, a umowy jednostronne i też dwustronne częściowo zobowiązujące – z umowami darmymi. W nauce niemieckiej [Klein 1964, s. 113–120] uznawano, że pogląd ten nie oddawał w pełni istoty sprawy. Próbowano zatem w inny sposób określić kryterium podziału na umowy odpłatne i nieodpłatne. Ostatecznie utożsamianie wymienionych podziałów zostało zerwane przez Oertmana, który wykazał, że umowami odpłatnymi są nie tylko umowy wzajemne. Wyszedł on z założenia, że do tego, by umowa miała charakter umowy odpłatnej, trzeba wzajemności świadczeń, niekoniecznie zaś wzajemności obowiązków. W swojej pracy wyróżnił trzy rodzaje powiązań prawnych, możliwych między świadczeniami mającymi stanowić odpłatę: po pierwsze, powiązanie typu umowy wzajemnej, po drugie, powiązanie typu warunkowego (w którym spełnienie świadczenia przez jedną ze stron stanowi warunek zobowiązania się do świadczenia przez drugą stronę), po trzecie, powiązanie typu przyczynowego (w którym spełnienie świadczenia lub zobowiązania się do spełnienia stanowi przyczynę zobowiązania się drugiej strony do spełnienia świadczenia mającego stanowić odpłatę). Autor podkreślał, że powiązanie takie może istnieć nawet pomiędzy dwiema jednostronnymi czynnościami prawnymi. Nastąpiło zatem zerwanie z utożsamianiem umów odpłatnych z dwustronnie zobowiązującymi oraz darmych z jednostronnie zobowiązującymi. Dopuszczono możliwość istnienia umowy w pełni dwustronnie zobowiązującej, a jednak nieodpłatnej. W szczególności przyjęto, że każda czynność prawna musi mieć jakiś charakter, w świetle podziału na odpłatne i darme. Przy czym.

(5) Istota odróżnienia umów…. 179. określając charakter umowy odpłatnej, nadal za kryterium przyjmowano okoliczność, czy świadczenia stron stanowią dla siebie odpłaty. Powoli jednak zaprzestano rozumieć tę odpłatę jako wymianę czynności prawnych, czy nawet samych świadczeń2. Z dwupodziałem na czynności odpłatne lub darme zerwał Gschnitzer, wprowadzając trzecią kategorię czynności prawnej, a mianowicie czynności, która nie ma charakteru ani czynności prawnej odpłatnej, ani też nieodpłatnej. Wśród nowszych poglądów wyrażanych w nauce niemieckiej można znaleźć stanowisko, zgodnie z którym „czynności prawne zobowiązujące są odpłatne, jeżeli według ich treści zobowiązaniu jednej strony odpowiada zobowiązanie drugiej strony do świadczenia wzajemnego, które według oceny stron przedstawia odpowiadającą wartość, ekwiwalent. Czynności prawne zobowiązujące są zatem nieodpłatne, jeżeli według treści czynności prawnej powstałej z woli stron brakuje świadczenia wzajemnego” [Lorenz 1997, s. 460–461]. Polska doktryna również zajmowała się problemem odróżnienia czynności odpłatnych i darmych. Podkreślić w tym miejscu należy, że przedstawiane poglądy dotyczące podziału czynności prawnych na odpłatne i nieodpłatne winno się odnieść do podziału umów zobowiązujących. Niejednokrotnie sami autorzy, wypowiadając swoje poglądy w odniesieniu do czynności prawnych jako przykłady podają jedynie umowy. R. Longchamps de Berier [1948, s. 152] określał jedynie umowy darme, tj. takie, za pomocą których dokonuje się przysporzenia bezpłatnego na rzecz drugiej strony. Twierdził, że mogą one być jednostronne – jak np. darowizna, lub dwustronne – jak użyczenie, pożyczka nieoprocentowana, bezpłatne przechowanie, bezpłatne zlecenie. Autor stwierdzał, że jeżeli bezpłatność należy do istoty danej umowy, to charakter darmy wpływa na całokształt unormowania takiej umowy jak przy darowiźnie czy użyczeniu. W przeciwnym razie istnieją pewne szczególne przepisy na wypadek, gdy dana umowa jest darma lub gdy jest płatna. Podziałem zobowiązań na zobowiązania pod tytułem obciążliwym i darmym zajmował się również L. Domański [1938, s. 106–116], który kwalifikował nie umowy czy czynności prawne, a tylko poszczególne zobowiązania spełnienia świadczenia, w sensie długu. Za kryterium podziału przyjął to, czy podstawą prawną świadczenia jest odpłatna, czy bezpłatna wymiana lub podział dóbr i usług. W oparciu o to kryterium dzielił poszczególne rodzaje długów (zobowiązań) na obciążliwe i darme. Z podziałem na czynności prawne odpłatne i darme spotykamy się także u J. Fiemy [1937, s. 154–156], który za kryterium podziału przyjmuje to, czy przez daną czynność świadczący traci na rzecz innego 2 Tego rodzaju rozumowanie prowadziło do uznania za czynności prawne odpłatne każdego świadczenia, jako że miało stanowić odpłatę za zwolnienie z zobowiązania. Prowadziło to do uznania za odpłatną np. każdej umowy pożyczki nawet nieoprocentowanej..

(6) 180. Aneta Kaźmierczyk. podmiotu składnik swego majątku, nie otrzymując za to żadnego ekwiwalentu ani nie nabywając roszczenia o ekwiwalent jako odpłaty (czynność pod tytułem darmym), czy też otrzymuje świadczenie, które jest przez osoby biorące udział uważane lub może być uważane za ekwiwalent świadczenia drugiej strony. Według autora miarodajna jest nie obiektywna wartość świadczenia, lecz to, czy wedle woli stron świadczenie jest uważane za prawne wyrównanie świadczenia dłużnika w chwili dokonania czynności (czynność pod tytułem odpłatnym). Za odpłatne uważa więc J. Fiema te umowy, które choćby nie były wzajemne, prowadzą do takiego samego efektu praktycznego. Autor, definiując odpłatność, stwierdza, że dla przyjęcia odpłatnego charakteru nie trzeba, by strony wyraźnie w umowie uznały świadczenie za ekwiwalent, wystarczy, gdy może być to uznane. Swoją definicję charakteryzuje J. Fiema jako subiektywną, a więc należy z tego wnosić, że przytoczone wcześniej sformułowanie ma oznaczać, iż woli stron można domniemywać. Dodać jednak należy, że autor ten stosuje jeszcze jedną definicję czynności darmej, opartą nie na subiektywnej (pochodzącej od stron danej czynności prawnej), lecz na obiektywnej ocenie tego, czy strona, która dokonała czynności prawnej, otrzymuje w zamian za to inne świadczenie, czy też go nie otrzymuje, i czy to świadczenie obiektywnie jest przynajmniej w przybliżeniu równowartościowe. Twierdzi on bowiem, że „dalej czynność darma zachodzi, gdy zewnętrznie istniała odpłata, lecz przez strony uważana nie była lub nie mogła być, np. z powodu małej wartości świadczenia wzajemnego, różnicy w naturze świadczeń”. To podwójne kryterium niewątpliwie uzasadnione było z uwagi na klasyfikacje poszczególnych czynności, biorąc pod uwagę potrzeby instytucji zaskarżenia czynności dłużnika zdziałanych ze szkodą wierzycieli. W powojennej literaturze omawiany temat analizowany był przez S. Szera [1967, s. 332], który zajmował się w ogóle podziałem czynności prawnych, przy czym jako przykłady podawał jedynie umowy. Kryterium odróżnienia, według autora, to fakt, czy dana czynność prawna powoduje przysporzenie majątkowe na rzecz jednej tylko strony, czy też stanowi ono ekwiwalent przysporzenia majątkowego na rzecz drugiej strony. W ocenie autor stosuje alternatywnie kryterium subiektywne (wolę stron) i obiektywne (treść samej czynności prawnej), przy czym odróżnia on również czynności o charakterze mieszanym, czyli negotium mixtum cum donatione. S. Grzybowski [1988, s. 170] rozróżnienie to także stosuje do czynności prawnych, a kryterium podziału opiera na tym, czy tylko jedna strona, czy też i druga dokonuje przysporzenia na rzecz swego kontrahenta. Autor podkreśla, że odpłatne są te „dwustronne i dwustronnie obowiązujące czynności, z których mocy obie strony mają uzyskać pewną korzyść majątkową. Inne czynności prawne są nieodpłatne” [1985, s. 496–498]. Zaznacza on, że podział opiera się na tym, czy stosownie do tego, jakie essentialia negotii zostały określone w odpowiednich przepisach prawa, korzyść majątkową ma uzyskać tylko.

(7) Istota odróżnienia umów…. 181. jedna, czy obie strony. Równocześnie zauważa, że pojęcie odpłatności zakłada, że „odpłata” pozostaje w pewnym uzasadnionym stosunku do wartości świadczenia drugiej strony, a przepisy prawa nie wymagają wyraźnie, aby w konkretnych stosunkach prawnych taka relacja była niezbędna do kwalifikacji czynności jako odpłatnej. Dlatego też by ustalić in casu charakter danej czynności, należy, niezależnie od wykorzystywanej formy prawnej, oprzeć się na celu, jakiemu czynność ma służyć. A. Ohanowicz, opierając podział na umowach, jako kryterium przyjmuje, czy tylko jedna strona odnosi korzyść, czy obie odnoszą korzyści i ponoszą ciężary [Ohanowicz i Górski 1970, s. 82]. Bardziej szczegółowo kwestię pojęcia odpłaty, a także kryteriów rozróżnienia dotyczących odpłatności analizuje A. Klein [1964, s. 138–145]. O odpłacie, zdaniem autora, można mówić tylko wtedy, gdy strony wymieniają między sobą coś, co jest przedmiotem obrotu i ma przynajmniej z reguły pewną wartość, czyli gdy wymieniają jedno dobro czy usługę na inne dobro lub usługę. Odpłata jest więc cechą rozdziału dóbr jako zjawiska ekonomicznego. Określając w taki sposób odpłatę, autor stwierdza, że jeżeli wymiana dóbr i usług odbywa się na zasadzie odpłaty, to stosunek zobowiązaniowy, który temu służy, można określać jako stosunek zobowiązaniowy służący realizacji odpłaty. W tym też sensie można mówić o stosunkach zobowiązaniowych odpłatnych. Odpowiednio gdy przesunięciu dobra lub zapewnieniu usługi nie towarzyszy wymiana, można mówić o tym, że stosunek zobowiązaniowy jest stosunkiem zobowiązaniowym nieodpłatnym. W tym samym znaczeniu można mówić też o stosunkach zobowiązaniowych obojętnych, które dotyczą zobowiązań wynikających np. z czynów niedozwolonych. Na takiej samej zasadzie można określać umowy jako odpłatne, darme czy obojętne. Jeżeli chodzi o kryterium, jakim należy posługiwać się do oceny tego, czy dany stosunek zobowiązaniowy służy w konkretnym przypadku realizacji wymiany na zasadach odpłaty, A. Klein przedstawia następujący pogląd. To, czy dany stosunek zobowiązaniowy służy w danym przypadku realizacji wymiany na zasadach odpłaty, może się przedstawiać różnie, w zależności od tego, czy ocenia się sytuację pod względem prawnej treści, czy też gospodarczego efektu. Z uwagi na to, że można odróżnić zobowiązaniowe stosunki prawne formalnie darme i odpłatne (określane jako zobowiązania pod tytułem odpłatnym i darmym) oraz zobowiązania merytorycznie odpłatne i darme (określane jako zobowiązania darme i odpłatne), należy stosować różne kryterium. Kwalifikując zobowiązania na odpłatne i darme pod względem formalnym, należy badać, czy wedle danego stosunku prawnego, z uwagi na treść samego stosunku prawnego, dobro czy usługa, jako gospodarczy efekt zachowania się dłużnika, mają (bądź nie mają) stanowić odpłatę za inne dobro czy usługę (A sprzedaje stary zegarek za symboliczną złotówkę – z uwagi na treść stanowią.

(8) 182. Aneta Kaźmierczyk. te dobra odpłatę). Natomiast w sytuacji kwalifikowania pod względem merytorycznym, kryterium należy szukać poza stosunkiem prawnym. Należy zatem ocenić pod względem zapatrywań obrotu, czy te dobra lub korzyści zostały, czy też mają być wymienione na zasadach odpłaty, bądź też w zamian dana strona żadnego mniej więcej równowartościowego dobra czy usługi nie otrzymała (w wymienionym powyżej przykładzie uzyskanie zegarka będzie tu rozpatrywane jako nabycie darme). Ponadto, jak zaznaczył autor, należy jeszcze w ramach zobowiązań odpłatnych i darmych (czyli zobowiązań merytorycznie odpłatnych i darmych) przeprowadzić podział nie tylko z uwagi na obiektywne kryterium obrotu, lecz także z uwagi na subiektywne kryterium woli stron danego stosunku zobowiązaniowego. Tak więc powstaną zobowiązania merytorycznie obiektywne darme lub odpłatne i zobowiązania merytorycznie subiektywne darme czy odpłatne. Niezgodność charakteru aktu wymiany z charakterem stosunku zobowiązaniowego może wynikać np. stąd, że powołuje się dla wymiany dóbr dwa odrębne stosunki formalnie nieodpłatne lub że strony stosunku formalnie odpłatnego korzystają z tej formy wymiany, ale odpłata ma miejsce tylko wedle ich subiektywnej oceny, podczas gdy patrząc pod kątem obrotu, o odpłacie nie ma mowy. Potrzeba odróżnienia merytorycznej odpłatności czy darmości, ocenianej pod względem kryterium obiektywnego, od ocenianej w oparciu o kryterium subiektywne, istnieje nawet przy zgodności odpłatności czy darmości pod względem formalnym z merytorycznie obiektywnym3. Wynika ona przede wszystkim stąd, że subiektywna odpłatność czy nieodpłatność, w przypadku gdy zobowiązanie jest formalnie odpłatne a obiektywnie darme, czy przeciwnie, może być raz zgodne z formalnym, drugi raz – z obiektywnym charakterem danego stosunku zobowiązaniowego. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, A. Klein dochodzi do wniosku, że wyodrębnienie czynności prawnej o charakterze mieszanym nie jest potrzebne, posłużenie się bowiem wymienionymi kryteriami powoduje, iż czynność zawsze będzie czynnością o charakterze odpłatnym lub darmym. Na podstawie przedstawionych kryteriów kwalifikuje też autor umowy, zastrzegając, że ich odpłatność czy też nieodpłatność oznacza tylko to, iż dana czynność służy realizacji rozdziału czy wymiany, dokonywanej na zasadzie odpłatności lub bez odpłaty w warunkach, gdy za dane dobro lub usługę można było uzyskać inne dobro lub usługę. Warto również przedstawić pogląd W. Czachórskiego [1994, s. 105], który za kryterium odróżniające uznaje okoliczność, czy tylko jedna, czy też obie strony Strony zawierają umowę darowizny z nałożeniem na obdarowanego obowiązku pewnego świadczenia, uznając subiektywnie, że dobro, które ma dać obdarowany, stanowi odpłatę z uwagi na wartość szczególnego upodobania. Obiektywnie nie można mówić o odpłatnej wymianie, tak że formalnie i obiektywnie będziemy mieli do czynienia ze stosunkiem zobowiązaniowym nieodpłatnym, subiektywnie zaś zobowiązanie będzie odpłatne. 3.

(9) Istota odróżnienia umów…. 183. umowy uzyskują pewną korzyść majątkową. Autor podkreśla jednak, że może być uznane za kwestię otwartą, czy i o ile podział na umowy odpłatne i nieodpłatne zależy przy ocenie umów zawartych przez strony in concreto od stosowania kryteriów obiektywnych czy też subiektywnych, ze względu na wolę stron4. Zdaniem autora dla zastosowania jednego bądź drugiego kryterium wydaje się istotna okoliczność, jakim celom ma służyć określenie danej czynności jako odpłatnej czy nieodpłatnej. W. Czachowski zwraca też wagę na to, że określenie takie ma o tyle istotne znaczenie, że zakres obowiązków dłużnika w umowach nieodpłatnych jest z reguły mniejszy niż przy umowach odpłatnych. Można również wskazać na pogląd Z. Radwańskiego [2002, s. 202–203], który uważa, że umowy nieodpłatne to umowy, w których nie zastrzeżono korzyści majątkowej, jak również takie, gdzie korzyść majątkowa ma charakter tylko symboliczny. Odpłatne zaś są te, które charakteryzują się tym, że każda strona uzyskuje jakąś korzyść majątkową. Jak wskazuje autor, nie wymaga się jednak, aby korzyść majątkowa uzyskiwana przez przysparzającego w zamian za dokonanie przez niego przysporzenia stanowiła ekwiwalent ekonomiczny mierzony obiektywną miarą wartości rynkowej. W sytuacjach wątpliwych właściwe zdaniem autora jest odwołanie się do kryterium subiektywnego, a zatem do celu dokonanej czynności. Jednakże co do niektórych przysporzeń preferowane winno być kryterium obiektywne ekwiwalentności, choć nie traktowane całkiem rygorystycznie. Jako przykład autor wskazuje na przysporzenia uregulowane w ramach skargi pauliańskiej. C. Żuławska [1988/1989], odnosząc się do kwestii, jak należy oceniać in concreto czynność prawną, wskazuje, że należy ją oceniać przez aspekt subiektywny – czyli należy uwzględniać uzgodnienia dokonane w tej mierze przez strony, choćby nawet odbiegały one od wartości zobiektywizowanej (np. ustalonej przez rzeczoznawcę). Podsumowując tę część wywodów dotyczących doktryny, należy stwierdzić, że zarzucono tezę, jakoby cechą wyróżniającą umowy odpłatne miało być to, że odpłatę za czynność prawną jednej strony stanowi czynność prawna innej strony. Cechy odpłatności upatruje się w tym, że świadczenie jednej strony stanowi odpłatę za świadczenie drugiej, że odpłatę stanowi przysporzenie na rzecz drugiej strony albo że o odpłatności decyduje to, czy obie strony odnoszą z danej czynności czy z umowy korzyści. W odnoszonej korzyści szuka się kryterium poza samą czynnością prawną, chyba że przez korzyść rozumie się samo powstanie odpowiedniego uprawnienia, a nie efekt, do którego prowadzi realizacja. Autor wskazuje, że przy zastosowaniu kryterium obiektywnego umowa przeniesienia własności jakiejś rzeczy za pół darmo lub za symboliczną złotówkę będzie w połowie sprzedażą, a w połowie darowizną (negocium mixtum cum donatione) w pierwszym przypadku, a tylko umową darowizny w drugim, przy zastosowaniu zaś kryterium subiektywnego będzie to w obu przypadkach sprzedaż, a nie choćby częściowo darowizna. 4.

(10) 184. Aneta Kaźmierczyk. Uznanie za przedmiot odpłaty czynności prawnej i świadczenia nie jest poprawne, gdyż zapłata jako czynność prawna nie może być ujmowana jako odpłata za uwolnienie od długu, a tylko jako wypełnienie długu. Świadczenie nie może być również rozumiane jako odpłata, dopiero bowiem spełnienie świadczenia może doprowadzić do odpłaty. A. Klein [1964, s. 138] podnosi, że samo zachowanie się dłużnika, a na tym polega każde świadczenie, wskazywane przez element świadczenia w zobowiązaniowym stosunku prawnym nie ma wartości majątkowej, a może ją mieć dopiero gospodarczy efekt tego zachowania, czyli dobro lub usługa. W stosunku zaś do stwierdzenia, że odpłatę stanowi przysporzenie na rzecz strony, należy stwierdzić, iż nie można traktować jednego przysporzenia jako odpłaty za inne przysporzenie. Zaznaczyć należy, że przysporzeniu nie zawsze towarzyszy bezpośrednie odniesienie korzyści, jak np. w sytuacji gdy przysporzenie następuje przez dokonanie czynności prawnej zobowiązującej. Dla odniesienia korzyści trzeba dopiero wykonania tej zobowiązującej czynności prawnej. Wydaje się, że pojęcie odpłaty należy rozpatrywać właśnie przez korzyść majątkową stanowiącą przedmiot obrotu, posiadającą pewną wartość. Natomiast w kwestii kryterium oceny poszczególnych umów zobowiązaniowych można wskazać, że in abstracto kryterium formalne A. Kleina jest całkowicie wystarczające. Problemy pojawiają się w ocenie umów in concreto. Zasadne wydaje się stanowisko, że należy stosować kryterium subiektywne, co oznacza, że wystarczy, by równowaga korzyści przy umowach odpłatnych istniała wedle intencji stron, niezależnie od tego, czy tak samo przedstawia się stosunek tych korzyści w rzeczywistości. O równoważności decyduje więc ocena samych stron. Obiektywna wartość jest również istotna, ale zawsze w powiązaniu z elementem subiektywnym; oczywiście przy rozważeniu, czy umowy nie cechuje wyzysk, jak też czy umowa nie jest pozorna. Stanowisko Sądu Najwyższego w odniesieniu do kwestii zasadności stosowania kryterium subiektywnego bądź obiektywnego jest niejednolite. W większości jednak wypowiedzi Sąd Najwyższy wskazuje na zasadność stosowania kryterium subiektywnego, podkreślając znaczenie art. 65 par. 2 k.c. Zgodnie z nim przy tłumaczeniu umów należy badać zgodny zamiar stron i cel umowy, a nie opierać się na jej dosłownym brzmieniu, przy czym przez zgodny zamiar stron i cel umowy trzeba rozumieć uzgodnienie istotnych okoliczności, bądź w umowie, bądź poza nią [Wyrok SN z 4.07.1975 r., III CRN 160/75]. Podaje się również, że ustalenie, jaki był zamiar stron i cel umowy, musi znajdować uzasadnienie w okolicznościach rzeczywistych towarzyszących zawarciu umowy [Orzeczenie GKA z 30.03.1984 r., DO-2004/84]. Powołać można się też na inną wypowiedź Sądu Najwyższego, w której stwierdził on m.in., że strony mogą w sposób dowolny kształtować stosunki umowne, byleby ich treść lub cel nie sprzeciwiały.

(11) Istota odróżnienia umów…. 185. się właściwości tego stosunku, dalej zaś, że ocena treści i celu umowy powinna uwzględniać również rzeczywiste działania stron jako podatników, nawet nieokreślone w samej umowie [Wyrok SN z 4.02.1994 r., III ARN 84/93]. Jednocześnie w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego utrwalił się pogląd, że umowy cywilnoprawne kształtujące wzajemne prawa i obowiązki stron nie mogą być wykorzystywane do obejścia przepisów prawa podatkowego, należącego do sfery prawa publicznego [Wyrok NSA z 30.12.1991 r., SA/PO 1562/91; Wyrok NSA z 8.06.1994 r., III SA/Ka 1880/93; Wyrok NSA z 31.08.1994 r., SA 215/94]. Podkreśla się, iż „generalnie w orzecznictwie sądowym, akcentując konieczność respektowania zasady wolności umów w gospodarce rynkowej i autonomii stron w kształtowaniu swoich stosunków, stwierdza się, że nie zwalnia to jednak organów podatkowych z obowiązku oceny rzeczywistego charakteru umów cywilnoprawnych z punktu widzenia zasad i legalności i zgodności z prawem, a w szczególności czy umowy te nie stanowią obejścia przepisów podatkowych w rozumieniu art. 58 par. 1 k.c., w zw. z art. 355 k.c. Zaniechanie takiej oceny pozbawia bowiem budżet Państwa należnego podatku, narusza zasady finansowe, które należą do zasad ustrojowych” [Wyrok NSA z 30.01.1998 r., SA/Ka 1297/97]. Reasumując, można stwierdzić, że jako zasadę w ocenie umowy, jaką zawarły strony (np. czy strony zawarły umowę użyczenia), należy stosować kryterium subiektywne. Wynika to bowiem z art. 65 par. 2 k.c., przy czym bardzo wnikliwie należy analizować wolę stron umowy i cel umowy. Literatura Czachórski W. [1994], Zobowiązania, PWN, Warszawa. Domański L. [1938], Instytucje kodeksu zobowiązań. Część ogólna, Warszawa. Fiema J. [1937], O zaskarżaniu czynności dłużnika zdziałanych ze szkodą wierzycieli, „Przegląd Prawa i Administracji E. Tilla”, Lwów. Grzybowski S. [1985], System prawa cywilnego. Część ogólna, t. I, Ossolineum, Wrocław. Grzybowski S. [1988], Zarys prawa cywilnego, PWN, Warszawa. Kaźmierczyk A. [2007], Klauzula obejścia prawa podatkowego, „Rejent”, z. 4. Klein A. [1964], Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław. Lorenz K. [1997], Allgemeiner Teil des Bürgerlichen Rechts, München. Longchamps de Berier R. [1948], Zobowiązania, Księgarnia Akademicka, Poznań. Ohanowicz A., Górski J. [1970], Zarys prawa zobowiązań, PWN, Warszawa. Orzeczenie GKA z dnia 30 marca 1984 r., DO-2004/84, OSPiKA 1986/5, poz. 99. Postanowienie NSA z dnia 5 marca 1997 r., S.A./Sz 192/96 – niepublikowane. Radwański Z. [2002], System prawa prywatnego, t. 2. Prawo cywilne. Część ogólna, C.H.Beck, Warszawa. Szer S. [1967], Prawo cywilne. Część ogólna, PWN, Warszawa. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. nr 16, poz. 93 ze zm..

(12) 186. Aneta Kaźmierczyk. Ustawa z dnia 6 lipca 1986 r. o księgach wieczystych i hipotece, t.j. Dz.U. 2001, nr 124, poz. 1361 ze zm. Wolter A. [1964], Czynności prawne nieodpłatne inter vivos w projekcie kodeksu cywilnego [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, PWN, Kraków–Warszawa. Wyrok SN z dnia 10 maja 1966 r., II CR 322/65, OSNC 1966/10/179. Wyrok SN z dnia 4 lipca 1975 r., III CRN 160/75, OSPiKA 1977/1, poz. 6. Wyrok SN z dnia 4 lutego 1994 r., III ARN 84/93, niepublikowany. Wyrok NSA z dnia 30 grudnia 1991 r., S.A/PO 1562/91. Wyrok NSA z dnia 8 czerwca 1994 r., III S.A/Ka, 1880/93, niepublikowany. Wyrok NSA z dnia 31 sierpnia 1994 r., S.A. 215/94, niepublikowany. Wyrok NSA z dnia 28 sierpnia 1995 r., S.A./Wr 2612/94 POP 1998/1 poz. 29. Wyrok NSA z dnia 10 marca 1997 r. S.A./Sz 1915/96, niepublikowany. Wyrok NSA z dnia 30 stycznia 1998 r. S.A./Ka 1297/97, „Vademecum Przedsiębiorcy i Podatnika” 1998, nr 7–8. Wyrok NSA z dnia 14 maja 1998 r., S.A./Sz 1305/97, niepublikowany. Wyrok NSA z dnia 17 marca 1999 r., I S.A./Gd 1866/97, niepublikowany. Żuławska C. [1988/1989], Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1987 r., I CR 216/87, „OSPiKA”.. The Difference between Gratuitous and Non-gratuitous Contracts in Polish Law The article presents problematic aspects of the difference between gratuitous and non‑gratuitous contracts in Polish law which have not yet been fully elaborated in the Polish legal literature. The object of our deliberations is the validity of being able to distinguish gratuitous and non-gratuitous contracts. This ability is crucial as under the present legislation one may observe a tendency to adopt a different approach to gratuitous and non‑gratuitous contracts. It has been pointed out that some limitations have been included in the Polish legislation which restrict or impede the performance of gratuitous legal transactions. The fact that the duties incumbent upon a person who has benefited gratuitously towards one who has obtained such benefit are less demanding than those when analogous non-gratuitous legal transactions are performed. At last, in the event of a conflict of interest, the legal status of a recipient of a gratuitous material benefit is weaker in comparison with the legal status of the person who obtained such benefit. Another issue we discuss is what criterion should be applied to distinguish between non-gratuitous and gratuitous contracts. The last issue is the understanding of the term “consideration”..

(13)