Analiza i pomiar kapitału intelektualnego organizacji w kontekście tworzenia wartości dla jej interesariuszy

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 810. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Joanna Purgał-Popiela Katedra Zarządzania Kapitałem Ludzkim. Analiza i pomiar kapitału intelektualnego organizacji w kontekście tworzenia wartości dla jej interesariuszy 1. Wstęp Zmiany w otoczeniu przedsiębiorstw zachodzące na przełomie XX i XXI w. oraz wyłaniający się nowy paradygmat zarządzania organizacją stawiają pod znakiem zapytania zasadność stosowania dotychczasowych sposobów pomiaru efektywności opartych głównie na wskaźnikach finansowych. W świetle badań z 1990 r., prowadzonych pod kierownictwem D. Nortona, upowszechnia się przekonanie, że poleganie na syntetycznych miarach tego typu ogranicza zdolność firmy do tworzenia przyszłej wartości ekonomicznej [Kaplan, Norton 2001, s. 17]. Można wskazać wiele przykładów potwierdzających ograniczoną przydatność konwencjonalnych narzędzi, a ich lista z roku na rok wydłuża się. Przykładowo, w spółce Microsoft, której najcenniejszym zasobem są ludzie – twórcy oprogramowania stosowanego na całym świecie – najważniejszym aktywem w świetle sprawozdań finansowych jest gotówka, w Coca-Coli, której sukces opiera się na wizerunku marki i tajemnicy procesu wytwórczego, z bilansu wynika, że najważniejsze są udziały w innych podmiotach (przeważnie rozlewniach) [Wycena i zarządzanie…, 2004, s. 64–65]. Generalnie w wielu dużych przedsiębiorstwach, zwłaszcza z sektorów technologicznego, farmaceutycznego, usług biznesowych, rzeczywista wartość firmy wynikająca z wyceny rynkowej stanowi wielokrotność wartości jej materialnych zasobów..

(2) 20. Joanna Purgał-Popiela. Niewątpliwe zawodność konwencjonalnych sprawozdań finansowych (oraz innych instrumentów bazujących tylko na informacji finansowej) stanowi problem ogromnej wagi dla praktyków zarządzania. Wynika to m.in. z faktu, że sposób mierzenia efektywności firmy (a więc i informacja generowana poprzez dany instrument/system) wpływa na działania podejmowane przez menedżerów, pracowników, jak i osoby spoza firmy, np. aktualnych i potencjalnych inwestorów, partnerów biznesowych, banki, dostawców. Podkreślić jednocześnie należy, że odpowiednie dla danej firmy rozwiązanie w tym zakresie przyczynia się do skutecznej realizacji jej celów, kontrolując zachowania i efekty pracowników, harmonizując podejmowane wysiłki, komunikując strategię i motywując członków organizacji. Z tych względów coraz szersze grono praktyków i teoretyków z różnych dyscyplin (głównie finansów i rachunkowości, zarządzania) próbuje udoskonalić dotychczasowe lub stworzyć zupełnie nowe narzędzia. W praktyce tworzone systemy pomiaru efektywności firmy reprezentują dwa zasadnicze podejścia: uwzględnianie nowych, nieuchwytnych elementów przy jednoczesnym utrzymywaniu formy konwencjonalnej sprawozdawczości finansowej lub całkowite odrzucenie wykorzystywania tradycyjnych instrumentów rachunkowości, czyli zarządzanie i pomiar oparte na atrybutach procesów generujących wartość w poszczególnych organizacjach1. Niemniej jednak poszczególne propozycje są bardzo różnorodne. Wynika to częściowo z odmiennych potrzeb, dla których opracowuje się kolejne instrumenty oraz z różnic w postrzeganiu raison d’être samego przedsiębiorstwa2. W tym ostatnim wypadku można mówić o wyłaniającej się społecznej orientacji organizacji odmiennej od modelu liberalnego. Zdaniem wielu autorów, zmiany zachodzące we współczesnej gospodarce wymagają zastąpienia perspektywy akcjonariuszy podejściem akcentującym potrzebę równoważenia interesów wszystkich „kibiców organizacji”: właścicieli, klientów, pracowników, dostawców, wierzycieli, społeczności [Wawrzyniak 2002, s. 36]. Konsekwencją powyższego stanowiska jest wzrost wymagań tak wobec stosowanego instrumentarium analizy i pomiaru efektywności organizacji (konieczność uwzględniania materialnych i niematerialnych źródeł korzyści tworzonych dla różnych interesariuszy), jak i udostępnianych wyników tych działań (różnorodne oczekiwania dotyczące formy, zakresu, rzetelności, szczegółowości informacji oraz częstotliwości ich udostępniania). 1 Jednakże powyższe rozróżnienie nie jest sztywnym podziałem – S. Pike i współp. sugerują, że istniejące narzędzia pomiaru kapitału intelektualnego zwykle plasują się pomiędzy modelem finansowym a modelem biznesowym [Pike, Rylander, Roos 2002, s. 659]. 2 Wspomniane potrzeby dotyczą zwykle stworzenia uniwersalnego, jawnego modelu/raportu, który umożliwi podejmowanie trafnych decyzji inwestycyjnych i (lub) systemu bądź narzędzia wewnętrznego audytu na użytek menedżerów ułatwiających zarządzanie niematerialnymi zasobami i strumieniami zgodnie z celami zatrudniającej ich organizacji..

(3) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 21. 2. Rola analizy i pomiaru kapitału intelektualnego w perspektywie interesariuszy Zwolennicy perspektywy interesariuszy podkreślają znaczenie łączenia potrzeby skutecznej realizacji strategii finansowej ukierunkowanej na pomnażanie wartości firmy ze społeczną odpowiedzialnością biznesu, gdyż w dłuższym okresie to społeczeństwo jest właścicielem rynku kapitałowego3 [Wycena i zarządzanie…, 2004, s. 15, 32]. Nieuchronne zatem wydaje się odrzucenie miar finansowych jako jedynego wyznacznika sukcesu firmy. Długotrwały wzrost wartości firmy wymaga bowiem równoważenia interesów poszczególnych grup, a więc tworzenia wartości dla nich w taki sposób, by nie dopuścić do dominacji żadnej z nich. Wartość dla interesariuszy oznacza ogół korzyści mających postać materialną (np. zyski, dochody, efektywność kosztowa, użyteczność) i niematerialną (np. możliwości uczenia się i rozwoju, pozytywne relacje, zaufanie, satysfakcja). Zatem zarówno strategia, jak i system pomiaru wykorzystywany do monitorowania jej realizacji powinny uwzględnić postulat równoważenia interesów, ponieważ jego pomijanie nie służy sukcesom i rozwojowi firmy w dłuższym okresie. Zarzuty formułowane wobec konwencjonalnych sprawozdań finansowych w kontekście przyjętej perspektywy dotyczą w szczególności marginalizowania znaczenia niematerialnych czynników (podstawą wyceny są zasoby fizyczne, wartość aktywów niematerialnych ujawnia się tutaj jedynie wówczas, gdy stają się przedmiotem transakcji) oraz perspektywy długoterminowej4. W rezultacie dostarczana inwestorom i innym interesariuszom (zwłaszcza wewnętrznym) informacja jest na tyle zawodna, że pomijając ważne, szczególnie w dłuższym okresie, niefinansowe aspekty działalności nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy obecna pozytywna/negatywna ocena w świetle przyjętych miar oznacza, że kolejne dni, tygodnie, miesiące i lata przyniosą zyski/straty. Jednakże S. Pike i współp. dostrzegają pewien istotny problem dla nowych, biznesowych modeli pomiaru, jakim jest względność (kontekstowość) wartości niematerialnych składników [Pike, Rylander, Roos 2002, s. 660–661]. Zmienia się ona nie tylko wówczas, gdy elementy kapitału intelektualnego są przedmiotem kolejnych transakcji, ale także wtedy, gdy pozostają one w organizacji, w miarę ich wykorzystywania, Interesariusze (nazywani także „kibicami” organizacji) to podmioty i instytucje, które wpływają na funkcjonowanie organizacji i (lub) ich działalność pozostaje pod wpływem tej organizacji. 4 Prócz niekompletności pomiaru kosztów, błędów w oszacowaniu wartości niematerialnych oraz definiowaniu niektórych składników kapitału intelektualnego (jak goodwill) A. Jarugowa i J. Fijałkowska wymieniają inne ograniczenia tradycyjnego pomiaru i sprawozdawczości, jak: niedopasowanie w czasie wydatków, kosztów i przychodów, niedostatki aktualizacji wyceny, niewłaściwej alokacji kosztów, ignorowanie kosztów związanych z wykorzystaniem potencjału, kosztów bezczynności. Zob. [Jarugowa, Fijałkowska 2002, s. 34–35]. 3.

(4) Joanna Purgał-Popiela. 22. rozwijania bądź dezaktualizacji. Zatem nawet informacja o wartości kapitału intelektualnego bądź jego składnika w pieniężnej lub innej postaci pozostaje bezużyteczna, jeśli nieznane są okoliczności pozyskiwania, rozwijania, użytkowania, sprzedaży itp. Dlatego też niezbędnym dopełnieniem pomiarów są analizy kapitału intelektualnego, dzięki którym możliwe będzie sformułowanie trafnej, pogłębionej oceny w rozpatrywanym zakresie. W niniejszym artykule pojęcie pomiaru odnosi się do „procesu przypisywania liczb lub innych symboli zjawiskom w taki sposób, by relacje między tymi liczbami lub symbolami odzwierciedlały relacje między mierzonymi atrybutami”5, zaś jego przedmiotem jest wartość kapitału intelektualnego organizacji6. Stanowi on tutaj istotną część postępowania analitycznego, które (analogicznie do analizy ekonomicznej) składa się z etapów, takich jak: określenie przedmiotu badań, ustalenie kryteriów oceny zjawiska, wybór odpowiednich miar, ustalenie jednostki odniesienia, określenie odchyleń stanów rzeczywistych od postulowanych, sformułowanie hipotezy, przeprowadzenie analizy przyczynowej, ustalenie przyczyn i skutków odchyleń, określenie działań usprawniających [Bednarski i in. 1996, s. 16]. Istota analizy kapitału intelektualnego (na poziomie organizacji) została rozpatrzona w kontekście ogólnej definicji analizy, czyli metody postępowania naukowego służącego poznaniu obiektów i zjawisk złożonych poprzez wyodrębnienie i zbadanie ich cech lub składników oraz zbadanie powiązań między nimi [Słownik…, 2001]. Główny jej ciężar spoczywa na szukaniu związków przyczynowo-skutkowych między działaniami, zdarzeniami a zmianami w kapitale intelektualnym oraz między tymi zmianami a efektami biznesowymi, a ponadto na przygotowywaniu przyszłych decyzji. Generalnie polega ona na podzieleniu tego kapitału na części i (lub) wyodrębnieniu określonych cech, następnie opisaniu tych elementów w określonym kontekście, wyjaśnieniu zależności między nimi oraz sformułowaniu oceny. Wyróżnić można analizę ilościową i jakościową, wstępną (poprzedzającą pomiar) oraz właściwą (bazującą na wynikach pomiaru). Przeprowadzenie analizy kapitału intelektualnego wymaga wykorzystywania różnych metod badawczych, m.in. stosowanych w analizie ekonomicznej, historycznej, organizatorskich, badań socjologicznych. Ich wyniki mogą być prezentowane w formie liczbowej (np. wartość kapitału intelektualnego i poszczególnych Definicja pomiaru przyjęta w teorii pomiaru – gałęzi matematyki stosowanej na podstawie: [Sarle 1995, s. 61–66]. 6 Kapitał intelektualny organizacji rozumiany jest jako wiedza wraz z jej praktycznymi przekształceniami w składniki wartości firmy. Zawiera on w sobie część myślącą (kapitał ludzki) i niemyślącą (kapitał strukturalny), [Roos i in. 1997, s. 35–52]. Tę pierwszą tworzą właściwości pracowników, jak: kompetentność, postawy oraz zręczność intelektualna. Kapitał strukturalny obejmuje komponenty wewnętrzne: infrastrukturę, procesy wewnętrzne i kulturę, oraz zewnętrzne, takie jak: stosunki firmy z jej klientami, dostawcami, partnerami, właścicielami oraz niematerialne aktywa rynkowe. 5.

(5) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 23. komponentów wyrażona w jednostkach pieniężnych lub w punktach), graficznej (np. prezentacja dynamiki zmian w formie wykresu, prezentacja struktury kapitału intelektualnego) oraz opisowej (wyjaśnienia, oceny, rekomendacje). Ogólnym celem analizy i pomiaru kapitału intelektualnego organizacji jest dostarczenie odpowiednich informacji na temat ukrytych źródeł wartości firmy menedżerom i pracownikom (reprezentującym główne, wewnętrzne grupy interesów), a fakultatywnie i selektywnie – zewnętrznym interesariuszom (właścicielom obecnym i potencjalnym, wierzycielom, klientom, dostawcom, administracji lokalnej i centralnej, decydentom politycznym), które pozwolą im podejmować lepsze (bardziej racjonalne) decyzje i działania. W sytuacji gdy informacje te są ujawniane osobom i instytucjom zewnętrznym jako równorzędny cel analizy i pomiaru wskazać można tworzenie pożądanego wizerunku organizacji, w którą warto inwestować i która jest wiarygodnym partnerem, dostawcą czy kredytobiorcą. Generalnie wewnętrzne grupy interesów wykorzystują je w zarządzaniu kapitałem intelektualnym, natomiast zewnętrzne mogą dzięki nim ocenić organizację m.in. w kategoriach efektów, pozycji rynkowej i potencjału rozwoju firmy oraz podjąć stosowną decyzję (np. kupno lub sprzedaż akcji/udziałów, udzielenie kredytu, zmiana sposobu spłaty długu, podjęcie, podtrzymanie, rozwijanie lub zaniechanie współpracy, podjęcie pracy bądź praktyki w firmie). Potrzeby informacyjne wymienionych grup interesów dotyczące kapitału intelektualnego omówiono szerzej w dalszej części niniejszego artykułu. Oprócz funkcji informacyjnej względem różnych grup interesariuszy, analiza i pomiar kapitału intelektualnego pełnić mogą także funkcję kontrolną, która przejawia się w monitorowaniu stanu intelektualnych zasobów, kierunków zmian w nich zachodzących oraz określaniu rozbieżności z oczekiwaniami (odchyleń od stanu pożądanego). Dzięki obu tym funkcjom działania w rozpatrywanym zakresie mogą przyczynić się do skuteczniejszego realizowania celów zarządzania tym kapitałem, a przez to poprawy efektów w skali całej organizacji i wzrostu jej rynkowej wartości. Z kolei dobrobyt organizacji wpływa na wartość dostarczaną interesariuszom, rozumianą jako ogół korzyści materialnych i niematerialnych, obecnych i przyszłych. Przykładowo lepsze efekty organizacji wpływają na dobrobyt różnych grup interesów poprzez wzrost dochodów z pracy i z dywidendy, wprowadzenie bardziej nowoczesnych, przyjaznych, ekologicznych technologii i produktów dzięki zdobytym środkom finansowym, inwestowaniu w infrastrukturę lokalną, sponsoringowi i rozwijaniu działalności charytatywnej, tworzeniu nowych miejsc pracy. Ponadto poprzez odpowiedni zakres działań i dobór narzędzi analiza i pomiar mogą pomóc w „uzdrowieniu” sytuacji w poszczególnych wymiarach kapitału intelektualnego poprzez odpowiednie ukierunkowanie działań, np. dotyczących.

(6) 24. Joanna Purgał-Popiela. relacji z klientami, partnerami, dostawcami, komunikowania się wewnątrz i na zewnątrz organizacji, rozwoju zawodowego, systemu motywacyjnego, poprawy atmosfery pracy, wpływając tym samym na dostarczanie głównym interesariuszom wielu korzyści (głównie) niematerialnych. 3. Oczekiwania interesariuszy względem analizy i pomiaru kapitału intelektualnego Potrzeby interesariuszy w zakresie formy, zakresu, częstotliwości (udostępniania), rzetelności i szczegółowości informacji uzyskanych w procesie analizy i pomiaru kapitału intelektualnego organizacji są zróżnicowane. Zdaniem W. Rogowskiego, dla pracowników i menedżerów najważniejsze są [Rogowski 2006a, s. 74]: – definiowanie kapitału intelektualnego, – ustalenie zakresu powyższego pojęcia i kategoryzowanie jego składników, – określenie sposobu identyfikacji i charakterystyki powyższych składników, – opracowanie instrumentarium pomiaru poszczególnych elementów kapitału intelektualnego, – zbudowanie schematu prezentacji wyników pomiaru, – ustalenie zakresu i sposobu prezentowania tych wyników zewnętrznym podmiotom. Z kolei podmioty zewnętrzne zwykle poszukują informacji na temat: sposobu identyfikacji i wyceny kapitału intelektualnego, wielkości i jakości jego składników, stopnia wykorzystania kapitału intelektualnego w danej firmie, relacji między kapitałem intelektualnym a obecną i przyszłą wartością firmy oraz poziomem jej konkurencyjności, szczególnie cennych dla rozwoju firmy i zapewnienia jej konkurencyjności składników oraz ryzyka ich utraty, a także wynikających z niej konsekwencji [Rogowski 2006a, s. 74, 76]. Zróżnicowanie oczekiwań interesariuszy względem udostępnianych informacji wynika nie tyle z ich umiejscowienia (wewnątrz lub na zewnątrz organizacji), ile z odmienności sposobów ich wykorzystywania. Na podstawie literatury przedmiotu wskazać można pewne specyficzne dla poszczególnych grup interesów cele. W wypadku kadry kierowniczej obejmują one wspomaganie procesu zarządzania kapitałem intelektualnym (np. identyfikacja zagrożeń dla realizacji strategii zarządzania kapitałem intelektualnym/strategii biznesowej w tym obszarze), podejmowanie decyzji odnośnie do konwersji kapitału finansowego w niematerialny (np. planowanie wydatków na badania i prace rozwojowe, w tym na: tworzenie patentów lub wzorów przemysłowych, rozwijanie know-how, a także planowanie i realizacja programów reinżynierii procesów, które zapewnią firmie rozwój oraz utrzymanie przewagi konkurencyjnej), kształtowanie odpowiednio.

(7) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 25. do potrzeb organizacji programów szkoleniowych i edukacyjnych oraz systemu motywacyjnego dzięki znajomości słabych i mocnych stron pracowników oraz osiąganych efektów [Brooking 1996, s. 83–85]. W odniesieniu do pozostałych pracowników wskazać można wykorzystywanie tych informacji do określenia swego znaczenia dla firmy, oceny swej pozycji i roli oraz budowania więzi z organizacją ([Lev 2001], za: [Rogowski 2006a, s. 75–76]). Obecni i potencjalni właściciele mogą korzystać z powyższych informacji w celu dokonania bieżącej oraz perspektywicznej wyceny wartości firmy, oceny opłacalności decyzji inwestycyjnej, ustalenia źródeł wartości firmy w kontekście fuzji i przejęć (podjęcie decyzji o mariażu organizacyjnym, negocjowanie warunków przedsięwzięcia). Wierzyciele potrzebują informacji o rodzajach składników kapitału intelektualnego, ich trwałości i stabilności, aby móc ocenić ich wpływ na sytuację ekonomiczną danej firmy oraz jej zdolność do spłaty kredytów. Dla klientów i dostawców szczególne znaczenie mają te składniki niematerialne, które są podstawą budowania satysfakcjonujących, stabilnych i trwałych relacji biznesowych przynoszących materialne i niewymierne korzyści. Przedstawiciele administracji samorządowej i decydenci polityczni wykorzystują informacje o pochodzeniu wartości firm i charakterze ich przewagi konkurencyjnej w ocenie rozwoju gospodarczego, planowaniu działań w zakresie rozwoju regionalnego, w sferze innowacji, badań i rozwoju, ochrony własności intelektualnej, polityce gospodarczej, podatkowej. Dla społeczeństwa informacja o rodzajach składników kapitału intelektualnego, które są źródłem konkurencyjności podmiotów gospodarczych jest istotna m.in. z punktu widzenia form i kierunków edukacji, w tym kształcenia ustawicznego, a także migracji wewnętrznych i zewnętrznych. Różnorodność potrzeb informacyjnych wyszczególnionych interesariuszy stanowi duże wyzwanie dla organizacji, w których planuje się, wdraża lub modyfikuje rozwiązania w zakresie analizy i pomiaru kapitału intelektualnego oraz prezentowania ich rezultatów. Pożądane charakterystyki informacji o kapitale intelektualnym w świetle omówionych wyżej potrzeb interesariuszy przedstawiono w tabeli 1. 4. Narzędzia analizy i pomiaru kapitału intelektualnego a informacja dla interesariuszy Na formę i zakres udostępnianych informacji w istotnym stopniu wpływa zastosowane instrumentarium analizy i pomiaru. W zależności od metody pomiaru wartość kapitału intelektualnego może być wyrażona w jednostkach pieniężnych lub niepieniężnych – punktowych. W pierwszym wypadku pomiar zwykle ma charakter pośredni, wówczas wnioskowanie o całkowitej wartości.

(8) Joanna Purgał-Popiela. 26. Tabela 1. Właściwości komunikatu o kapitale intelektualnym z perspektywy interesariuszy Interesariusze. Charakter informacji. Częstotliwość udostępniania. Ilościowa i jakościowa, Szczegółowa, Kompleksowa, Niewystandaryzowana, Możliwe porównywanie z oczekiwanymi, wewnętrznymi parametrami (wskaźnikami). Duża, Zarówno w równych odstępach czasu (regularny monitoring), jak i na żądanie. Kapitał ludzki i zachodzące w nim zmiany, relacje między kapitałem ludzkim a innymi formami kapitału oraz efektami organizacji. Ilościowa + komentarz słowny (rekomendacje/ wytyczne) Ogólna i szczegółowa (fragmenty). Systematyczna, okresowa (półroczna lub roczna) informacja zwrotna. Całkowita pieniężna wartość kapitału intelektualnego oraz pieniężna wartość poszczególnych składników, inwestycje w kapitał intelektualny i ryzyko z nimi związane, rentowność tych inwestycji, współpraca biznesowa, dynamika wartości kapitału intelektualnego i wartości rynkowej firmy. Ilościowa + komentarz słowny (podsumowanie minionego okresu, najważniejsze decyzje inwestycyjne, główne kierunki przyszłych działań) Ogólna, wystandaryzowana i zagregowana Porównywalna z wynikami innych firm. Systematyczna, Roczna (lub półroczna w przypadku firmy nowo powstałej, restrukturyzowanej bądź działającej w burzliwym otoczeniu). Całkowita pieniężna wartość kapitału intelektualnego oraz pieniężna wartość poszczególnych składników, sposób finansowania inwestycji w kapitał intelektualny, ryzyko utraty intelektualnych składników. Ilościowa + komentarz słowny (podsumowanie minionego okresu, decyzje inwestycyjne) Ogólna, zagregowana, wystandaryzowana. W regularnych odstępach (ich długość może zależeć od okresu spłaty długu, jego wielkości i struktury zobowiązań oraz ich relacji do kapitału własnego firmy). Zakres. Wszystkie składniki kapitału intelektualnego istotne dla sukcesu firmy teraz i przyszłości, zachodzące w nich zmiany (wartoKierownictwo ści), kontekst tych zmian, przepływy wewnątrz intelektualnych składników, pomiędzy nimi oraz konwersja w kapitał materialny i odwrotnie. Pracownicy. Właściciele. Inwestorzy. Wierzyciele.

(9) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 27. cd. tabeli 1 Interesariusze. Klienci. Dostawcy. Zakres. Charakter informacji. Częstotliwość udostępniania. Pieniężna wartość niektórych składników intelektualnych, dynamika wartości kapitału intelektualnego i wartości rynkowej firmy, inwestycje w aktywa rynkowe i relacje zewnętrzne oraz wewnętrzne procesy podnoszące sprawność i jakości obsługi klienta/ kontaktów zewnętrznych. Ilościowa + komentarz słowny (podsumowanie minionego okresu), ogólna, zagregowana.. Regularna (w wypadku kluczowych klientów i dostawców). Jakościowa, ogólna + wybrane wskaźniki liczbowe. W zależności od potrzeb. Jakościowa, ogólna. W zależności od potrzeb. Kluczowe rodzaje składniAdministracja ków kapitału intelektuallokalna nego, potrzeby w zakresie inwestowania i rozwoju składników kapitału Administracja intelektualnego, tendencje w zakresie inwestycji centralna w kapitał intelektualny. Społeczeństwo. Potrzeby w zakresie inwestowania i rozwoju składników kapitału intelektualnego, zwłaszcza ludzkiego, tendencje w zakresie inwestycji w kapitał intelektualny. Źródło: opracowanie własne.. kapitału intelektualnego opiera się na pomiarze innych wielkości (metody oparte na kapitalizacji rynkowej oraz na ROA), rzadziej bezpośredni – gdy wycenie pieniężnej zostają poddane wybrane składniki intelektualne (metody bezpośredniej wyceny). Miary punktowe (niepieniężne) wykorzystywane są do bezpośredniego pomiaru poszczególnych elementów kapitału intelektualnego (w metodach kart punktowych), zaś ich konsolidacja umożliwia ocenę całościową (zagregowaną, np. indeks IC [Roos i in. 1997]). Klasyfikację według K.E. Sveiby’ego uwzględniającą stosowane jednostki pomiaru oraz sposób pomiaru (pośredni, bezpośredni, zagregowany, zdezagregowany) wraz z krótką charakterystyką narzędzi pomiaru zawiera tabela 2..

(10) Joanna Purgał-Popiela. 28. Tabela 2. Przykładowe narzędzia pomiaru w zakresie kapitału intelektualnego Narzędzia. Charakterystyka Metody oparte na kapitalizacji rynkowej. IAMV™ (Investor assigned market value) K. Standfield. Metoda przyjmuje wartość rynkową firmy za jej prawdziwą wartość, którą stanowią: uchwytny/materialny kapitał, uświadomiony/zrealizowany kapitał intelektualny, erozja kapitału intelektualnego oraz trwała przewaga konkurencyjna.. Wskaźnik MVBV T. Stewart, D. Luthy. Wartość kapitału intelektualnego jest rozpatrywana jako różnica między wartością rynkową firmy a jej wartością księgową.. Wskaźnik q Tobina T. Stewart, N. Bontis. Wskaźnik „q” obliczany jest jako stosunek wartości rynkowej firmy do kosztów zastąpienia jej aktywów. Jako miernik kapitału intelektualnego wskaźnik q identyfikuje zdolności firmy do osiągania ponadprzeciętnych zysków wynikających z aktu posiadania cennych niematerialnych zasobów nieujętych w sprawozdaniach finansowych. Metody oparte na zwrocie na aktywach (ROA). Oszacowanie wartości aktywów niematerialnych firmy wymaga następujących działań: obliczenia przeciętnej stopy zwrotu na aktyCIV wach materialnych firmy oraz średniej ROA dla sektora, obliczenia (Calculated Intangible nadwyżki zwrotu z aktywów, wykorzystania tych wyników do Value) obliczenia „premii intelektualnej: czyli zysków, które można przyT. Stewart, D. Luthy pisać aktywom niematerialnym i wreszcie obliczenia wartości tych aktywów (poprzez podzielenie tej premii przez stopę dyskontową lub alternatywny koszt pozyskania kapitału).. EVA™ (Economic Value Added) T. Stewart. Ekonomiczna wartość dodana jest miernikiem rzeczywistych zysków dla akcjonariuszy, obliczana jest jako różnica między zyskiem operacyjnym po opodatkowaniu a zainwestowanym kapitałem (normatywnym kosztem kapitału). Jest miarą oceny wyników, która zawsze daje „właściwą” odpowiedź w tym sensie, że wyższa EVA jest w każdym wypadku jednoznacznie lepsza dla akcjonariuszy, co czyni z niej jedyny autentyczny miernik ciągłej poprawy, której ważnym źródłem jest kapitał intelektualny. Zmiany wartości EVA pośrednio wskazują na produktywność kapitału intelektualnego lub jej brak.. Rachunek kosztów zasobów ludzkich eksponuje ukryty (dla tradycyjnych sprawozdań) wpływ kosztów zasobów ludzkich na efekty HRCA finansowe działalności firmy. W tym kontekście kapitał intelektualny (Human Resource mierzyć można jako relację między oszacowanym wkładem aktywów Costing & Accounting) ludzkich utrzymywanych przez firmę (w osiągane przez nią efekty) U. Johansson a skapitalizowanymi wydatkami z tytułu wynagradzania pracowników. KCE (Knowledge Capital Earnings) B. Lev. „Zysk z kapitału wiedzy” jest rozwinięciem metody CIV. Efektywność wykorzystywania kapitału wiedzy jest tutaj mierzona jako relacja znormalizowanych zysków dodatkowych względem oczekiwanych zysków przypisywanych aktywom księgowym (rzeczowym i finan sowym)..

(11) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 29. cd. tabeli 2 Narzędzia. Charakterystyka Metody bezpośredniej wyceny. AFTF (Accounting for the Future) H. Nash. System przewidywanych zdyskontowanych przepływów pieniężnych, w którym różnicę między wartością początkową miary AFTF a wartością końcową stanowi wartość dodana wygenerowana w rozpatrywanym okresie.. Broker technologii (Technology Broker) A. Brooking. Ocena wartości kapitału intelektualnego organizacji opiera się na analizie odpowiedzi udzielonych na 20 pytań diagnostycznych sformułowanych dla 4 głównych wymiarów kapitału intelektualnego.. Metoda zaproponowana przez KMPG w celu kalkulacji i alokacji warEksplorator wartości tości dla 5 kategorii aktywów niematerialnych: 1) atuty i wrodzone (The Value Explorer™) talenty, 2) umiejętności i wiedza ukryta, 3) kolektywne wartości D. Andriessen i normy, 4) technologie i wiedza jawna, dosłowna, 5) dokonywane R. Tiessen wybory (decyzje) i procesy zarządzania. IVM (Inclusive Valuation Methodology) P. McPherson. Metoda wykorzystuje hierarchiczny zestaw ważonych miar, które połączone koncentrują się na pomiarze wartości względnych. Pomiar ma na celu zintegrowanie różnych źródeł tworzenia wartości tak materialnych, jak i niematerialnych, oraz wspomaganie zarządzania tymi źródłami.. Wskaźnik patentów (Citation- Weighted Patents) N. Bontis. Podstawą kalkulacji czynnika technologicznego są patenty rozwijane w organizacji. Pomiar kapitału intelektualnego i jego efektów opiera się na ocenie wpływu wysiłków badawczo-rozwojowych przez pryzmat zestawu wskaźników, takich jak: liczba patentów w stosunku do obrotów sprzedaży, koszty patentów w stosunku do sprzedaży itp.. TVC™ (Total Value Creation) R. Anderson R. McLean. Metoda zainicjowana przez Kanadyjski Instytut Dyplomowanych Księgowych, która wykorzystuje przewidywane przepływy pieniężne dla analizy i oceny planowanych działań w kontekście tworzenia wartości dla różnych grup interesariuszy. Jest ona zaprojektowana jako system analogiczny do tradycyjnej sprawozdawczości finansowej, niemniej umożliwia pomiar i raportowanie procesów kreowania wartości przez firmę za pomocą jednostek pieniężnych. Dostarcza zestawu mierników ukazujących wyniki przedsiębiorstwa w obliczu oczekiwań interesariuszy.. HCI (Human Capital Intelligence) J. Fitz-Enz. Metoda wykorzystująca zestaw wskaźników kapitału ludzkiego w analizie i ocenie efektów inwestycji w kapitał ludzki oraz rozbudowaną bazę danych (z zakresu kapitału ludzkiego, finansów, działalności operacyjnej firmy i marketingu) udostępnianą przez Workforce Intelligence Institute dla celów benchmarkingu.. Indeks kapitału intelektualnego (IC) J. Roos i in.. Metoda konsolidująca poszczególne wskaźniki reprezentujące kapitał ludzki i strukturalny w jeden ogólny indeks wartości kapitału intelektualnego, w której zmiany tego indeksu są powiązane ze zmianami wyceny rynkowej firmy.. Metody kart punktowych.

(12) Joanna Purgał-Popiela. 30. cd. tabeli 2 Narzędzia. Charakterystyka. Karta łańcucha wartości B. Lev. Metoda polegająca na zastosowaniu macierzy zawierającej uporządkowane niefinansowe wskaźniki w trzech kategoriach zgodnych z cyklem rozwoju, tj.: odkrywania/uczenia się, implementacji i komercjalizacji.. Monitor Aktywów Niematerialnych K.E. Sveiby. Metoda zakłada selekcję wskaźników z punktu widzenia strategicznych celów firmy, służy pomiarowi czterech aspektów kreowania wartości: wzrostu, odnowy, sprawności i stabilności/redukcji ryzyka dzięki aktywom niematerialnym reprezentującym indywidualne kompetencje, strukturę wewnętrzną i zewnętrzną.. Skandia Navigator™ L. Edvinsson M. Malone. Pomiar kapitału intelektualnego opiera się na analizie aż do 164 mierników, z których 91 stanowią wskaźniki dotyczące niematerialnych składników. Stosowane miary pokrywają 5 obszarów: finansowy, klienta, procesów, odnowy i rozwoju oraz ludzki.. Zrównoważona Karta Wyników R.S. Kaplan D.P. Norton. Efekty firmy są przedmiotem pomiaru dokonywanego za pomocą wskaźników krótko- i długoterminowych, ilościowych i jakościowych pogrupowanych i logicznie powiązanych według czterech perspektyw: finansowej, klienta, procesów wewnętrznych i rozwoju. Podstawą wyznaczania miar jest strategia firmy.. IC-Rating L.Edvinsson. IC Rating pozwala zarazem spojrzeć na niematerialne aktywa organizacji w trzech różnych perspektywach – z punktu widzenia efektywności, ryzyka oraz zdolności do odnowy. Obejmuje ewaluację ponad 200 czynników niematerialnych wpływających na wyniki organizacji. Czynniki te sklasyfikowane są w poszczególnych częściach (obszarach) modelu kapitału intelektualnego. Przyjęta klasyfikacja (stopniowanie) czerpie inspiracje z terminologii Standard&Poor’s, gdzie „AAA” jest najlepszą oceną, zaś „D” – najgorszą. Dane (informacje) pozyskiwane są poprzez wywiady pogłębione, przeprowadzane z pracownikami, kadrą menedżerską, klientami, partnerami, przedstawicielami władz.. Nawigator Kapitału Intelektualnego T. Stewart. Pomiar kapitału intelektualnego dotyczy trzech jego domen, dla których wybierane są po trzy miary plus wskaźnik opisujący całość (tutaj: MVBV), zgodnie z przyjętymi zasadami: prostoty narzędzia, uwzględniania elementów o strategicznym znaczeniu, które faktycznie przyczyniają się do tworzenia „intelektualnego bogactwa”. Wyniki prezentowane są w postaci wykresu radarowego, w którym ze środka okręgu wychodzą linie z naniesioną na nie skalą, reprezentujące poszczególne miary (kryteria oceny). Po połączeniu wyników naniesionych na poszczególne osie powstaje figura geometryczna, która jest graficzną reprezentacją aktualnego kapitału intelektualnego. Stan pożądany (idealny) ilustruje obwód okręgu.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Sveiby 2001], [Jarugowa, Fijałkowska 2002, s. 113– 131], [Sokołowska 2005, s. 140–145], [Stewart 1997, s. 244–245], [Mikuła, Pietruszka-Ortyl, Potocki 2002, s. 63–68]..

(13) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 31. Zewnętrzne grupy interesów oczekują, że pomiar powinien dostarczyć przede wszystkim informacji o szacunkowej wartości kapitału intelektualnego (jako całości) oraz jego kluczowych/wybranych składnikach w danym momencie w jednostkach pieniężnych, względnie o ekonomicznych efektach inwestycji w niematerialne komponenty. W związku z powyższym odpowiedniejsze narzędzia pomiaru to metody oparte na kapitalizacji rynkowej polegające na kalkulacji różnicy między wartością rynkową i księgową (ujmują one kapitał intelektualny całościowo w jednostkach pieniężnych) czy też bazujące na zwrocie z aktywów, a więc szacujące wartość kapitału intelektualnego poprzez podzielenie przeciętnej rocznej wartości zysków z tego kapitału przez średni koszt kapitału bądź stopę dyskontową [Sveiby 2001]. Dodatkowych informacji o szacowanej wartości niektórych niematerialnych komponentów dostarczają narzędzia bezpośredniej wyceny (tabela 2). Kierownictwo i pracownicy organizacji użyteczności wyników pomiaru upatrują w zastosowaniu ich do oceny stopnia realizacji celów związanych z kapitałem intelektualnym oraz skutków podjętych działań w szerszym kontekście, a także do określenia obszarów wymagających zmian i planowaniu kolejnych przedsięwzięć. W tym kontekście najbardziej wyczerpujących informacji dostarczają metody kart punktowych, które mierzą różne elementy kapitału intelektualnego za pomocą miar niepieniężnych i prezentują je w postaci karty wyników lub wykresów oraz w mniejszym zakresie (ale „za to” w kategoriach monetarnych) metody bezpośredniej wyceny (w których dany składnik szacowany jest indywidualnie lub jako zagregowany współczynnik). Wyniki pomiarów kapitału intelektualnego zostają poddane analizie ilościowej i jakościowej, które pozwalają następnie sformułować ocenę i rekomendacje (wnioski) dotyczące dalszych działań i (lub) badań. Zauważyć przy tym należy, że sposób pomiaru wpływa na zakres i charakter czynności analitycznych. Ogólnie rzecz biorąc, na tym etapie mogą być wykorzystywane różne techniki badawcze, jak: analiza wskaźnikowa (w zakresie analizy ilościowej wyników liczbowych pomiaru), technika listy kontrolnej (w zakresie badań jakościowych, np. kontekstu), analiza dokumentów (w tym dokumentacji osobowej, procedur, schematów, modeli), techniki kwestionariuszowe (w zakresie niektórych aspektów jakościowych – jak kultura organizacyjna, motywacja, przywództwo, lojalność, satysfakcja) analiza przypadku (w zakresie badań jakościowych, szczególnie – kontekstu). Rezultaty analiz mogą być prezentowane w formie liczbowej (np. wartość kapitału intelektualnego i poszczególnych komponentów wyrażona w jednostkach pieniężnych lub w punktach), graficznej (np. prezentacja dynamiki zmian w formie wykresu, prezentacja struktury kapitału intelektualnego) oraz opisowej (wyjaśnienia, oceny, rekomendacje)..

(14) 32. Joanna Purgał-Popiela. W zależności od przyjętej filozofii zarządzania firmą (ale także możliwości finansowych, organizacyjnych, kompetencji i wielu innych czynników sytuacyjnych) komunikowanie wyników pomiarów i analiz kapitału intelektualnego może obejmować wszystkie lub wybrane grupy interesu. Ich udział może być pasywny – wówczas otrzymują oni standardową informację na temat kapitału intelektualnego, np. w postaci raportu, prezentacji, bądź jej wybrane fragmenty. Alternatywnie – mogą oni aktywnie uczestniczyć poprzez generowanie informacji zwrotnej, w tym formułowanie swych oczekiwań co do formy, zakresu, szczegółowości czy częstotliwości udostępnianych wyników analizy i pomiaru. Praktyka zewnętrznego raportowania o kapitale intelektualnym była przedmiotem badań empirycznych w wielu krajach, m.in. Australii, Kanadzie, Hongkongu, Irlandii, Włoszech, Szwecji, Francji, Niemczech, Holandii i RPA. Wynika z nich m.in., że [Rogowski 2006b, s. 188–194]: – ogólny poziom dobrowolnego raportowania zewnętrznym interesariuszom jest bardzo niski, chociaż systematycznie rośnie częstotliwość ujawniania im poszczególnych elementów kapitału intelektualnego (wzrost liczby raportów zawierających informacje o wybranych składnikach), – nieliczne przykłady ujawniania mają zwykle charakter jakościowy: większość informacji o poszczególnych składnikach kapitału intelektualnego była wyrażana opisowo, nie zaś wartościowo, brakowało przełożenia ogólnej opisowej formy na wzorcowe wskaźniki pozwalające ocenić zarządzanie poszczególnymi niematerialnymi komponentami, – przedsiębiorstwa są generalnie bardziej skłonne udzielić prostego, opisowego wyjaśnienia, gdzie leży rzeczywista wartość firmy, aniżeli przedstawić ich dokładną pieniężną wycenę, – maleje liczba ujawnianych komponentów kapitału intelektualnego, co świadczyć może o postrzeganiu rozwoju kapitału intelektualnego jako strategicznie wrażliwej informacji wymagającej ochrony, – najczęściej raporty zewnętrzne zawierały informacje dotyczące kapitału strukturalnego zewnętrznego (marki, relacje z klientami, lojalność klientów, kanały dystrybucji, współpraca biznesowa, porozumienia licencyjne, franchizing), rzadziej wewnętrznego (własność intelektualna, systemy informacyjne, procesy zarządzania), najrzadziej kapitału ludzkiego (wiedza praktyczna, wykształcenie, przedsiębiorczość). Na podstawie wspomnianych badań można skonstatować, że aktualne rozwiązania w zakresie ujawniania informacji zewnętrznym interesariuszom w niewielkim stopniu zaspokajają ich potrzeby informacyjne. Są rozmaite przyczyny tego stanu, np. brak uniwersalnych standardów pomiaru i schematów raportowania o kapitale intelektualnym, obawa przed wykorzystaniem informacji przez konkurentów, ryzyko odpowiedzialności wobec zewnętrznych interesariuszy.

(15) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 33. z uwagi na przedstawianie im informacji ukierunkowanych na przyszłość, koszty pomiarów, analiz i raportowania, brak kompetencji i doświadczenia w tym obszarze, ograniczenie swobody zarządu w procesie zarządzania kapitałem intelektualnym. W literaturze poświęconej ujawnianiu wyników analiz i pomiarów kapitału intelektualnego zauważyć można niedostatek krajowych badań empirycznych na temat wewnętrznego raportowania. Przypuszczać można, że praktyka organizacji może być bardzo zróżnicowana: począwszy od zapewnienia całej załodze dostępu do wszystkich informacji, poprzez ograniczenia dostępu dla pracowników wykonawczych, a skończywszy na poufnym traktowaniu tych informacji przez kierownictwo naczelne. Badania prowadzone przez autorkę w zakresie praktyki zarządzania kapitałem intelektualnym prowadzone w 2006 r. w 6 polskich instytutach naukowo-badawczych potwierdzają powyższe przypuszczenie. Wynika z nich, że częściej pełna informacja trafia do naczelnego kierownictwa, rad naukowych oraz kierowników jednostek naukowo-badawczych, a zatem jej adresatami są przede wszystkim kluczowi menedżerowie w tych placówkach. Wspólne elementy całościowej oceny (raportu) formułowanej w badanych placówkach stanowiły: poziom kompetencji i efektów pracy, planowane i realizowane prace B+R, osiągnięcia naukowe, badawcze i innowacyjne, przedsięwzięcia w zakresie współpracy badawczej oraz umowy z sektorem prywatnym, wyniki badań satysfakcji klienta, wyniki badań rynkowych. Dobór tych treści w dużej mierze był uwarunkowany specyfiką badanych placówek (m.in. przynależnością do publicznego sektora B+R, obowiązkiem dokonywania parametrycznej oceny jednostek naukowych) oraz zmianami zachodzącymi w sektorze (przeorientowaniem usług badawczych na rynek). Podstawę dla formułowania oceny kapitału intelektualnego tych placówek stanowiły: pomiar oparty na wybranych wskaźnikach dotyczących różnych elementów kapitału intelektualnego oraz analiza wskaźnikowa i analiza dokumentów, rzadziej natomiast badania kwestionariuszowe. Ocena ta była wykorzystywana w wielu obszarach istotnych dla tworzenia wartości dla interesariuszy: kierownictwa, pracowników i klientów (tabela 3). Reasumując, analiza i pomiar kapitału intelektualnego w badanych instytutach (mimo ograniczonego zakresu i fragmentaryczności działań) z jednej strony pozwalała uzyskać wewnętrznym interesariuszom istotne dla nich informacje, z drugiej zaś przyczyniała się pośrednio do zaspokajania potrzeb różnych grup interesów poprzez ukierunkowanie działań w zakresie zarządzania tym kapitałem. Ogólne wnioski płynące z powyższych badań są zbieżne z prezentowanymi w literaturze przedmiotu argumentami na rzecz wewnętrznego raportowania wyników analizy i pomiaru kapitału intelektualnego (por. [Kannan, Aulbur 2004, s. 390], [Brooking 1996, s. 83–86]):.

(16) Joanna Purgał-Popiela. 34. Tabela 3. Obszary zastosowań oraz stopień wykorzystania wyników analiz i pomiarów kapitału intelektualnego w badanych placówkach Średnia ocena. Ranking ocen. Tworzenie i realizacja strategii personalnej. 4,6. 2. Stymulowanie rozwoju kompetencji i uczenia się (planowanie karier, systemy ocen, wynagradzania). 4,4. 3. Tworzenie indywidualnych programów rozwoju zawodowego, zwłaszcza wobec młodej kadry naukowej. 4,2. 4. Zachęcanie do kreatywności, inicjatywy, zaangażowania poprzez dostosowanie systemu motywacyjnego. 4,2. 4. Tworzenie warunków sprzyjających integracji i współpracy zespołów, budowaniu pozytywnych relacji międzyludzkich oraz dzieleniu się wiedzą praktyczną. 4,0. 5. Rozwijanie i wykorzystywanie zespołów interdyscyplinarnych. 4,2. 4. Profesjonalizacja procesów personalnych. 3,8. 6. Zatrudnianie pracowników z różnych ośrodków akademickich i praktyków. 3,0. 9. Gromadzenie, aktualizacja, rozpowszechnianie i wykorzystywanie formalnej wiedzy zewnętrznej. 4,6. 2. Ułatwianie dostępu do informacji wszystkim pracownikom, zachęcanie do korzystania z nich, wzbogacania i aktualizowania istniejących zasobów. 4,6. 2. Rozwijanie narzędzi controllingu i monitoringu. 3,4. 8. Rozwijanie kultury wiedzy. 3,6. 7. Kształtowanie orientacji na klienta. 4,6. 2. Obszar zastosowań. Ukierunkowanie prac B+R na rynkowe procesy innowacyjne. 4,8. 1. Rozwijanie oferty usługowej wokół sprzedawanych prac B+R, tworzenie kompleksowych indywidualnych pakietów dla klienta. 4,4. 3. Rozwój współpracy z sektorem MŚP, partnerstwa w ramach centrum zaawansowanych technologii, centrum doskonałości, regionalnych sieci innowacji. 4,4. 3. Uczestnictwo w międzynarodowych projektach badawczych. 4,2. 4. 1 – oznacza, że wyniki te nie są wykorzystane, 2 – są wykorzystywane w niewielkim stopniu, 3 – są wykorzystywane w średnim stopniu, 4 – są wykorzystywane w dużym stopniu, 5 – są w pełni wykorzystywane Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych..

(17) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 35. – pełniejsze, lepsze rozumienie pojęcia kapitał intelektualny oraz jego znaczenia dla organizacji, – wspomaganie procesów uczenia się, transferu i kumulacji wiedzy, – rozwijanie, pozyskiwanie i ochrona cennych komponentów tego kapitału, – wzrost poziomu innowacyjności, – promowanie kultury dzielenia się wiedzą i organizacyjnego uczenia się jako fundamentów wartości firmy, – zwiększenie samopostrzegania się pracowników jako istotnego składnika kapitału intelektualnego oraz ich motywacji do rozwoju. 5. Uwagi końcowe Narzędzia analizy i pomiaru niewątpliwie wpływają na sposób zaspokajania potrzeb informacyjnych różnych grup interesariuszy, a także na możliwości wykorzystywania ich przez organizację w procesie tworzenia wartości, a co za tym idzie zaspokajania innych potrzeb tych podmiotów. Jednakże prawdziwość powyższego założenia ma charakter warunkowy. Ograniczenia jego słuszności wiążą się przede wszystkim z wymaganiami stawianymi przed sposobami pomiaru, takimi jak: prostota narzędzi, łatwość komunikowania i jednoznaczność interpretacji wyników, koncentracja na strategicznie istotnych kwestiach, uwzględnienie specyfiki firmy i branży, kompletne pokrycie, wyrazistość i rozłączność miar, wzajemna niezależność kryteriów pomiaru, obserwowalność, mierzalność, równoważenie miar osiągnięć i przyszłych sukcesów, finansowych i niefinansowych, wewnętrzna spójność, niskie koszty eksploatacji i aktualizacji. Ponadto faktyczny wpływ analizy i pomiaru na efekty w skali organizacji, a zatem i ogólny dobrobyt interesariuszy zależy m.in. od: zaangażowania i wsparcia kierownictwa dla tych działań, dostępności umiejętności niezbędnych do zaprojektowania narzędzi oraz potrzebnych środków materialnych, pozyskania akceptacji pracowników i ich partycypacji we wdrażaniu zmian, sprawności i otwartości komunikacji w organizacji, integracji wykorzystywanego instrumentarium z innymi rozwiązaniami organizacyjnymi. W kontekście omawianych potrzeb informacyjnych interesariuszy poważnym wyzwaniem pozostaje opracowanie narzędzia pomiaru, które spełniałoby różne wymagania wobec zakresu, rzetelności, szczegółowości, formy raportowanej informacji oraz częstotliwości jej ujawniania. Żadna spośród istniejących metod pomiaru nie spełnia równocześnie oczekiwań zewnętrznych i wewnętrznych grup interesów. Docenić jednak należy wysiłek badaczy, takich jak: P.K. M’Pherson, G. Roos i S. Pike, którzy korzystając ze swych wcześniejszych doświadczeń (m.in. metodologii łącznej wartości – Inclusive Value Methodology P.K. M’Phersona, indeksu kapitału intelektualnego – IC index G. Roosa i współp.), opracowali.

(18) 36. Joanna Purgał-Popiela. model holistycznej wartości dodanej [Pike, Roos 2000]. Rozpoczyna on kolejną – trzecią generację narzędzi, które mogą opisać i zmierzyć właściwości szeroko rozumianej wartości dla różnych grup interesariuszy. Wprawdzie ów model nie wypełnia luki między oczekiwaniami poszczególnych grup interesu a faktycznymi możliwościami raportowania, ale uwzględnia rolę tych podmiotów w budowaniu wartości firmy. Tym samym stanowi ważny krok w ewolucji myślenia o kapitale intelektualnym i jego znaczeniu dla interesariuszy. Literatura Bednarski L. i in. [1996], Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu, Wrocław. Brooking A. [1996], Intellectual Capital: Core Asset for Third Millennium Enterprise, International Thompson Business Press, London. Jarugowa A., Fijałkowska J. [2002], Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk. Kaplan R.S., Norton D.P. [2001], Strategiczna karta wyników, PWN, Warszawa. Lev B. [2001], Intangibles, Management, Measurement and Reporting, Brooking Institution Press, Washington. Kannan G., Aulbur W.G. [2004], Intellectual Capital, Measurement Effectiveness, „Journal of Intellectual Capital”, nr 3. Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Potocki A. [2002], Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku, Difin, Warszawa. Pike S., Roos G. [2000], Intellectual Capital Measurement – Holistic Value Approach (HVA), „Works Institute Journal”, vol. 42, październik–listopad. Pike S., Rylander A., Roos G. [2002], Intellectual Capital – Management and Disclosure [w:] The Strategic Management of Intellectual Capital and Organizational Knowledge, red. N. Bontis, Ch.W. Choo, Oxford University Press. Rogowski W. [2006a], Kapitał intelektualny jako generator nowych czynników konkurencyjności [w:] Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, red. M. Grabski, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Rogowski W. [2006b], Raportowanie o kapitale intelektualnym interesariuszom zewnętrznym [w:] Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, red. M. Grabski, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Roos J. i in. [1997], Intellectual Capital: Navigating in the New Business Landscape, Macmillan Press Ltd., London. Sarle W.S. [1995], Disseminations of the International Statistical Applications Institute, 4th edition, ACG Press, Wichita. Słownik współczesnego języka polskiego [2001], Reader’s Digest Przegląd, Warszawa. Sokołowska A. [2005], Wiedza jako podstawa zarządzania kapitałem intelektualnym [w:] Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, red. K. Perechuda, PWN, Warszawa..

(19) Analiza i pomiar kapitału intelektualnego.... 37. Stewart T.A. [1997], Intellectual Capital. The New Wealth of Organizations, Doubleday/ Currency, New York. Sveiby K.E. [2001], Methods for Measuring Intangible Assets, styczeń, aktualizowane w kwietniu 2001, maju i październiku 2002, http://www.sveiby.com/. Wawrzyniak B. [2002], Budowanie przedsiębiorstwa opartego na wiedzy [w:] Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim, red. A. Ludwiczyński, materiały konferencyjne, Polska Fundacja Promocji Kadr – Zarząd, Warszawa. Wycena i zarządzanie wartością firmy [2004], red. A. Szablewski, R. Tuzimek, Poltext, Warszawa. Analysis and Measurement of an Organisation's Intellectual Capital and the Creation of Value for its Stakeholders Changes in the business environment in the early twenty-first century and the emerging new paradigm of organisations’ management call into question the appropriateness of using existing methods to measure effectiveness that are based principally on financial indicators whilst omitting the intellectual basis of many firms’ success. At the same time, it is increasingly emphasised that there is a need to balance the interests of all stakeholders: shareholders, clients, staff, suppliers, creditors and the local community, and to pursue a financial strategy as a necessary condition for long-term growth in the company's value. Consequently, changes are taking place in expectations – both in regard to the instruments used to analyse and measure the effectiveness of organisations (the need to take into account the tangible and intangible sources of benefits created for various stakeholders) and in regard to the results of those activities that are made available (diverse expectations concerning the form, scope, reliability and specificity of information and the frequency with which it is made available)..

(20)