NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
Rośliny towarzyszące
człowiekowi
w średniowiecznym Krakowie
Marcin W. Wochdr Marcin W. Woch: Instytut Biologii, Uniwersytet
Pedago-giczny im. KEN, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, e-mail: jurania@o2.pl
Streszczenie:
Historia cywilizacji człowieka naznaczona jest towarzy-szeniem specyficznych gatunków roślin. Ich obecność ściśle wiąże się z dawnymi procesami gospodarczymi i siedliskami przekształconymi przez człowieka. Podczas szeregu badań archeobotanicznych przeprowadzonych w latach 1934–2001 w średniowiecznych osadach Kra-kowa (z wieków IX–XV) odnajdywano wiele szczątków nasion i owoców. Były to głównie szczątki roślin użytko-wych oraz roślin określanych jako synantropijne: kulty-wary, chwasty upraw, rośliny ruderalne. Najwięcej znaj-dywano szczątków chwastów upraw zbożowych, upraw lnu, a także upraw okopowych i ogrodowych. Drugą gru-pą były szczątki należące do rocznych i dwuletnich ro-ślin siedlisk ruderalnych oraz ciepłolubnych wieloletnich zbiorowisk synantropijnych. Dzięki zastosowaniu anali-zy właściwości ekologicznych poszczególnych gatunków synantropijnych oraz amplitud ekologicznych tworzo-nych przez nie zbiorowisk jesteśmy w stanie zrekonstruo-wać warunki panujące w dawnym środowisku człowieka oraz wskazać, gdzie lokowano poszczególne typy upraw. Słowa kluczowe: archeobotanika, rośliny synantropijne, śred-niowieczny Kraków, uprzednia zgoda
otrzymano: 4.06.2013; przyjęto: 10.08.2013; opublikowano: 13.09.2013
Podłoże historyczne
Kraków jest starym ośrodkiem osadniczym położo-nym na styku kilku odwiecznych szlaków handlowych i krain geobotanicznych. Z bogatymi ponad tysiącletni-mi dziejatysiącletni-mi tysiącletni-miasta nieodłącznie związane były rośliny, które umożliwiały egzystencję jego mieszkańców i roz-wój miasta. Jedne z nich były sprowadzane lub uprawia-ne w celach użytkowych, inuprawia-ne samoistnie wykorzysty-wały nowe środowiska stworzone przez człowieka, jak uprawy i tereny osadnicze. Przez wieki szczątki roślin-ne nawarstwiały się w miejscach codzienroślin-nej pracy i od-poczynku człowieka, stanowiąc zapis dziejów miasta, podobnie jak słoje przyrostów rocznych życia drzewa. Interpretacja znalezisk roślinnych pochodzących z wy-kopalisk archeologicznych pozwala rzucić światło na codzienność świata, w jakim przyszło żyć dawnym kra-kowianom, jednak wymaga ona sięgnięcia do dorobku różnych dziedzin nauk, jak archeologia, botanika, eko-logia, etnologia oraz historia. Archeobotaniczne rozwa-żania nad gatunkami roślin znalezionych w materiale wykopaliskowym rozpoczyna się od określenia ich właściwości użytkowych i ekologicznych. Są to również dwa kierunki stanowiące podstawę, na której opierają się dalsze analizy, jak wnioskowanie o procesach gospo-darczych, powiązaniach handlowych i warunkach śro-dowiska panujących w średniowiecznym mieście i jego okolicach.
Spoglądając na dzisiejszy Kraków trudno sobie uzmysłowić, że w okresie średniowiecza był on grupą osad luźno rozrzuconych pośród terenów bagiennych, tworzonych przez koryta i liczne rozlewiska rzek Wi-sły, Prądnika, Rudawy i Wilgi. Na zgrupowania osad-nicze istniejące już we wczesnym średniowieczu (od ok. IX–X do XII lub XII/XIII w.), które dzisiaj określamy terminem „stary Kraków”, składały się: gród plemien-ny, a następnie siedziba książęca na Wawelu,
podgro-dzie obronne Okół, położone u jego podnóża oraz ze-spół osad przygrodowych o charakterze mieszkalnym i gospodarczym usytuowanych na obu brzegach Wisły oraz między dolinami rzek (ryc. 1). Tereny wzgórza wa-welskiego, gdzie ufortyfikowana osada istniała już na przełomie VII i VIII stulecia, stały się następnie ufor-tyfikowanym grodem plemiennym w państwie Wiślan (Zaitz, 2012). Na początku IX w., u podnóża północno--wschodnich stoków wzgórza wawelskiego, powstało podgrodzie książęce Okół wraz z kilkoma osadami po-wiązanymi funkcjonalnie z grodem, których położenie pokrywa się w przybliżeniu z dzisiejszą starówką. Z tym czasem wiążą się również początki skupisk zabudowań, które dały początek dzisiejszym dzielnicom Kazimierz, Podgórze, Zakrzówek i Zwierzyniec. Po najeździe ta-tarskim w 1257 r. książę Bolesław V Wstydliwy nadał miastu przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim (tzw. Lokacja Krakowa). Na terenach Wawelu, Okołu i pobliskich osad wytyczono nowe miasto o charakte-rystycznym, zachowanym do dziś szachownicowym, układzie ulic i zabudowań składających się na tzw. Stare Miasto (Wyrozumski, 1992). W późnym średniowieczu (od połowy XIII do końca XV w.) obok nadających się do zamieszkania i prowadzenia upraw suchych terenów, gdzie rozrastało się miasto, nadal istniały rozległe roz-lewiska rzek i starorzecza (ryc. 2). Największe z nich na-zywano Bagnami Żabiego Kruka oraz Stawami
św. Se-bastiana (Zaitz, 2012).
Badania archeobotaniczne
Pierwsze wykopaliska na terenie starego Krakowa, gdzie analizowano również znaleziska roślinne, prze-prowadzono przed II Wojną Światową. Były to tzw.
ratownicze badania archeologiczne, które prowadzi się
w celu zbadania i udokumentowania obiektów arche-ologicznych na terenie zagrożonym ich zniszczeniem. zgodność z PP – zob. s. 9
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
Przeprowadzili je w 1934 r. Gabriel Leńczyk (przy bu-dowie stacji transformatorowej na Rynku Głównym, po północno-zachodniej stronie Sukiennic) oraz Ru-dolf Jamka (przy kościele św. Wojciecha). Szerzej za-interesowano się szczątkami roślinnymi również przy wykopaliskach na terenie wiślanego grodu książęcego na wzgórzu wawelskim oraz wczesnośredniowiecznego podgrodzia Okół, na pl. Św. Marii Magdaleny oraz na terenie tzw. Skarpy przy Plantach przy ul. Św. Gertrudy (Zaitz, 2012). Epoka kompleksowych badań pod kątem szczątków roślinnych rozpoczęła się po II wojnie świa-towej wraz z szerzej zakrojonymi studiami mającymi na celu odtworzenie średniowiecznej roślinności wzgórza wawelskiego i jego otoczenia, zainicjowanymi w 1955 r. przez Władysława Szafera i Andrzeja Żakiego (Wasy-likowa, 1991). W latach 1961–1963 pracownicy Muze-um Archeologicznego w Krakowie pod kierunkiem Kazimierza Radwańskiego prowadzili wykopaliska na Rynku Głównym. Opracowano wtedy szczątki roślin-ne pochodzące z dwóch wykopów archeologicznych z okresów wczesnego średniowiecza, późnego średnio-wiecza oraz okresów późniejszych – tzw. czasów
nowo-żytnych (Wieserowa, 1979).
Archeobotaniczne studia średniowiecznego Krako-wa przybrały największą skalę na przełomie XX i XXI w. Prowadzono je równolegle z pracami konserwator-skimi i modernizacyjnymi kamienic, placów i ulic na obszarze Starego Miasta, Kazimierza, Kleparza i daw-nych przedmieść (Zaitz, 2012). Największymi z nich były badania sondażowe i ratownicze wykonywane przy przebudowie płyty Rynku Głównego (wczesne i późne średniowiecze) i Małego Rynku (głównie późne śred-niowiecze) w latach 2003–2007 (Mueller-Bieniek, 2012). W opracowywaniu uzyskanych w ich trakcie znalezisk uczestniczył również autor; niniejszy artykuł powstał w oparciu o uzyskaną wtedy wiedzę, jak również na ba-zie wcześniejszej literatury.
Znaleziska roślinne
Badania archeobotaniczne średniowiecznych na-warstwień Krakowa przyniosły znalezienie szczątków wielu gatunków roślin, które dawniej towarzyszyły człowiekowi jako gatunki uprawne, jako roślinność spontanicznie rozwijająca w pobliżu jego siedzib (tzw.
roślinność ruderalna) lub jako chwasty w uprawach (tzw. roślinność segetalna). Zarówno na roślinność ru-deralną, jak i segetalną mogły składać się gatunki ro-dzime (apofity), jak i obce we florze Polski (antropofity). Rośliny te zdołały się zaadaptować do nowych dla przy-rody siedlisk tworzących się wraz z rozwojem cywili-zacji (tzw. siedlisk synantropijnych). Antropofity są spe-Ryc. 1. Średniowieczny Kraków
a – przypuszczalne lokalizacje upraw okopowych i ogrodowych, b – wzniesienia i zbocza, c – osady, d – rzeki i stawy Na podstawie Mueller-Bieniek, 2012; zmodyfikowane.
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
cyficzną, ściśle związaną z rozwojem cywilizacji grupą roślin. Ich nasiona były w poszczególnych okresach dziejów Krakowa celowo lub przypadkowo zawlekane na teren Polski z różnych stron świata, zależnie od kie-runków przemieszczania się ludów oraz powiązań han-dlowych. Ta kluczowa grupa roślin, nie tylko będąca świadkiem historii Krakowa, ale także jej współtwórcą, będzie tematem dalszej części artykułu.
Archeofity
Pośród antropofitów najwięcej znajdywanych jest szczątków należących do archeofitów, czyli roślin za-wleczonych najdawniej, tj. od neolitu do epoki wielkich odkryć geograficznych z końca XV w. (umownego koń-ca średniowiecza). Rośliny takie z reguły stanowią oko-ło 90% znajdywanych antropofitów (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Trzcińska-Tacik i Wasylikowa, 1982; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012). Większość znajdy-wanych szczątków z grupy archeofitów to przeważnie rośliny, które współcześnie są gatunkami ruderalnymi lub chwastami w uprawach. Znajduje się wśród nich dużo roślin ciepłolubnych, gdyż ojczyzną większości z nich są tereny położone na południe od Polski, jak Nizina Węgierska oraz rejony Morza Czarnego i Morza Śródziemnego. Z czasem rośliny te zaaklimatyzowały się również w obszarach Europy położonych bardziej na północ.
Analiza właściwości użytkowych archeofitów suge-ruje, że większość z nich mogła być dawnymi roślinami użytkowymi. Być może niegdyś uprawiano je lub zbie-rano na pokarm dla ludzi i paszę dla zwierząt lub stoso-wano je w medycynie i obrzędach. Na przestrzeni dzie-jów zaprzestano użytkowania wielu gatunków, a część reliktów dawnych upraw zaczęło się spontanicznie roz-przestrzeniać (Woch, 2012). Przykładem roślin o du-żym znaczeniu dla człowieka, niegdyś uprawianych, a współcześnie występujących na siedliskach
ruderal-nych, mogą być różne gatunki ślazu (Malva). Były one użytkowane ze względu na lecznicze właściwości zawar-tych w nich śluzów i garbników, a także na pożywienie ludzi i zwierząt. Na teren Europy Środkowej mogły być najpierw importowane, a następnie zaczęto je uprawiać. Niekiedy, jak np. ślaz zygmarek (Malva alcea), mogły „uciekać z upraw” i rozprzestrzeniać się w ich pobliżu, z czasem rozszerzając swój areał o półnaturalne zbio-rowiska ruderalno-łąkowe i murawy kserotermiczne (Celka, 1999; Woch, 2012). Inną rośliną, o której wia-domo, że była uprawiana w pradziejach, a obecnie jest pospolitym chwastem i rośliną ruderalną, jest palusznik krwawy (Digitaria sanguinalis). Jego ziarna były spo-żywane w postaci kasz i zup. Choć uprawa palusznika
z czasem zupełnie zanikła, był on w czasie głodu zbie-rany ze stanu dzikiego. Przypuszczalnie podobna sytu-acja miała miejsce z innymi pospolitymi chwastami, jak np. chwastnica jednostronna (Echinochloa crus-galli) lub włośnice: sina (Setaria pumila), zielona (S. viridis) i okółkowa (S. verticillata) (Mueller-Bieniek, 2012).
Inne gatunki obce w naszej florze mogły do nas tra-fiać przypadkiem, poprzez zawleczenie z materiałem siewnym (chwasty), z transportem towarów, czy inny-mi sposobainny-mi, jak np. poprzez nasiona przyczepione do ubrań przemieszczających się ludzi, sierści zwierząt lub przetransportowywane w treściach przewodów pokar-mowych ludzi i towarzyszących im zwierząt. W wyniku ewolucji różne gatunki roślin wykształciły przystoso-Ryc. 2. Widok późnośredniowiecznego Krakowa z Kroniki świata Hartmana Scheda (1493)
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
wania umożliwiające im rozsiewanie się i przenoszenie na duże odległości. Diaspory gatunków rozsiewanych z udziałem zwierząt (zoochoria) mogą być np. przy-czepione do sierści albo zjadane i później defekowane. Wśród szczególnych przystosowań nasion do takiego sposobu rozsiewania są np. haczyki przyczepiające je do sierści zwierząt, specjalne twory na nasionach z sub-stancjami odżywczymi (tzw. elajosomami), zachęcające mrówki do zabierania nasion, albo jadalne części owo-cu. U gatunków rozprzestrzeniających się z udziałem człowieka (antropochoria), jak np. u chwastów towarzy-szących uprawom, doszło do ewolucyjnego dostosowa-nia cyklów życiowych i budowy nasion w taki sposób, aby mogły one być co roku zbierane razem z ziarnem i znaleźć się w materiale przeznaczonym na siew w ko-lejnym sezonie (speirochoria).
Rośliny użytkowe
Głównym czynnikiem wpływającym na jakość gromadzącego się materiału archeologicznego była działalność człowieka, szczątki roślin użytkowych stanowią ważną część znalezisk. W ogrodach i małych poletkach, które mogły znajdować się wszędzie, zarówno na Rynku, przy zabudowaniach, jak i w oto-czeniu miasta, uprawiano głównie jarzyny i zioła, ta-kie jak: kapusta warzywna (Brassica oleracea), rzepak (Brassica napus), kapusta rzepa (Brassica rapa), cebula (Allium cepa), koper ogrodowy (Anethum graveolens), groch siewny (Pisum sativum) oraz bób (Vicia faba). Z roślin o zastosowaniu leczniczym, najprawdopodob-niej, gdyż nie jest wykluczone również pozyskiwanie ich ze stanowisk naturalnych, uprawiano miętę (Mentha sp.), czyścice lekarską (Calamintha officinalis), lebiodkę pospolitą – oregano (Origanum vulgare) (Wie-serowa, 1979; Mueller-Bieniek, 2012). Rośliny zbożowe zwożono z upraw zlokalizowanych w bliższych lub dal-szych okolicach miasta. Najliczniej znajdowanym jest
proso zwyczajne (Panicum miliaceum), co mogło by wskazywać, że było ono najpopularniejsze. Pospolicie uprawiane było żyto zwyczajne (Secale cereale), jęcz-mień zwyczajny (Hordeum vulgare) oraz owies zwy-czajny (Avena sativa). Również w charakterze zboża był uprawiany szarłat siny (Amaranthus lividus), włośnica ber (Setaria italica) i pszenica samopsza (Triticum
mo-nococcum) (Mueller-Bieniek, 2012). W krakowskich
wykopaliskach znajdywano także liczne orzeszki po-zostałe po spożywaniu owoców figowca właściwego (Ficus carica). Świadczy to o powiązaniach handlowych mieszkańców miasta z dalej położonymi na południe krajami. Niewykluczone też, że w cieplejszych okresach średniowiecza próbowano jego uprawy. Część znale-zisk archeobotanicznych z Krakowa pochodzi z warstw z okresu tzw. średniowiecznego optimum klimatycznego (wieki IX–XIV). Był to okres wyjątkowo ciepłego kli-matu, być może, poza importem, próbowano uprawy fig pod osłoną lub w najcieplejszych miejscach, o wystawie południowej, klasztornych winnic i ogrodów. Daw-ne uprawianie tego gatunku na terenie Polski sugeruje również Kluk (1788), podając jego zasady i możliwość uzyskiwania owocostanów, nawet od okazów rosnących poza szklarnią. Wiadomo też, że już na terenie Czech i Słowacji był on uprawiany w winnicach w okresie śred-niowiecza.
Co może przynieść analiza znalezisk chwastów
Analiza składu gatunkowego znalezionych chwa-stów z wykopalisk może dostarczyć pewnych wska-zówek co do charakteru i lokalizacji dawnych upraw. Wiadomo, że poszczególnym typom upraw towarzyszą charakterystyczne dla nich gatunki chwastów. Wydzie-la się dwa rodzaje zbiorowisk segetalnych: występu-jące w uprawach okopowych i małopowierzchniowych
uprawach przydomowych (rząd Polygono-Chenopodie-talia) oraz chwasty towarzyszące uprawom zbożowym
(z rzędu Centauretalia cyani) (Matuszkiewicz, 2008). Zbiorowiska chwastów tworzą dodatkowo specyficzną kombinację gatunków w zależności od tego, na jakiej glebie założono uprawy, m.in. kwaśnej lub zasadowej, piaszczystej lub gliniastej, albo w zależności od tego, czy uprawy zakładano na błotnistych glebach aluwiów rzecznych, czy suchych, ze względu na ich wyższe po-łożenie. Dawni mieszkańcy dysponowali dosyć prymi-tywną techniką zbioru i obróbki plonów. W dodatku wiele gatunków chwastów wykształciło na drodze ewo-lucji nasiona, które wielkością i kształtem upodobniły się do ziarna roślin uprawnych. Wiele nasion i innych szczątków chwastów trafiało więc razem z płodami rol-nymi do miasta. Wchodzące z czasem w skład warstw osadniczych szczątki roślinne umożliwiają archeobota-nikom oznaczenie przybliżonego składu gatunkowego chwastów towarzyszących dawnym uprawom, wskaza-nie ich typu oraz prawdopodobnej ich lokalizacji.
W wykopaliskach odnajduje się najwięcej gatun-ków chwastów zbiorowisk występujących w uprawach okopowych i małopowierzchniowych uprawach przy-domowych (związek Polygono-Chenopodion). Drugą co do udziału grupę roślin stanowią chwasty zbioro-wisk towarzyszące uprawom zbożowym (Woch, 2012). Roślinność ta charakterystyczna jest dla gleb żyznych, o odczynie obojętnym lub zasadowym, często wykształ-cających się na podłożu wapiennym. Największy był w niej udział gatunków współcześnie tworzących zespół
Oxalido-Chenopodietum polyspermi – zbiorowiska
se-getalnego szczególnego typu, związanego z gliniastymi aluwiami i madami nadrzecznymi. Mogło by to sugero-wać że ówczesne uprawy okopowe prowadzono głównie na terasach zalewowych Wisły i jej dopływów (ryc. 1). Miejsca te mogły być łatwiejsze do uprawy ze względu na nanoszenie żyznego materiału w trakcie wylewów rzeki oraz lepszemu utrzymywaniu się wilgoci w glebie w porach suchych. Zwłaszcza w okresie
wczesnośred-NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
niowiecznego suchego i ciepłego klimatu, obszary te mogły okresowo stanowić ostatnie tereny nadające się jeszcze pod uprawę roślin okopowych, szczególnie wy-magających wody, a uprawianych w warunkach chro-nicznego jej niedoboru na terenach wyżej położonych. Przemawia za tym największa koncentracja szczątków roślin z takich siedlisk przypadająca właśnie na okres wczesnego średniowiecza. Wyniki badań z różnych dziedzin archeobotaniki potwierdzają przybliżanie się w tym okresie osadnictwa do terenów zalewowych rze-ki, wskazują także, że było to związane właśnie z wie-loletnim utrzymywaniem się niskich stanów Wisły (Radwański, 1972; Wasylikowa, 1991). Na lokowanie upraw w bliskim sąsiedztwie rzek wskazuje dodatko-wo częsty udział wśród znalezionych archeofitów roślin ze związku Chenopodion fluviatile, występujących na błotnistych, wysychających latem brzegach zbiorników wodnych, odsłoniętych łachach rzecznych i miejscach naniesienia mułu przy wylewie rzek (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Wasylikowa, 1991; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012). Zbiorowiska te nawiązują składem gatunkowym do zespołów roślin upraw okopowych po-przez stały udział gatunków charakterystycznych dla rzędu Polygono-Chenopodietalia. Ponadto w materiale wystąpiły wszystkie gatunki tworzące zespół
Cheno-podietum glauco-rubri – typowy dla wysoko
zeutrofi-zowanych wilgotnych podwórek lub miejsc spływu fe-kaliów. Stan sanitarny ówczesnych ulic i placów miasta sugeruje, że zespół ten mógł mieć warunki sprzyjające pospolitemu występowaniu. Wysoki udział gatunków go reprezentujących dodatkowo wskazuje, że uprawy okopowe o dużych wymaganiach nawozowych mogły znajdować się na terasach zalewowych, raczej w nieda-lekiej odległości od domostw, a zbiorowiska segetalne i ruderalne pod względem składu były do siebie zbliżo-ne i mogły przestrzennie kontaktować się ze sobą. To-pograficznie najbardziej takiemu opisowi właściwości
siedliskowych odpowiadają obniżone terasy zalewowe przy ujściu Rudawy do Wisły, przylegające od zachod-niej strony do miasta, ówcześnie stanowiąc podmokłe aluwium, poprzecinane licznymi odnogami rzek z nie-wielkimi zbiornikami wodnymi. Podobny charakter mogły mieć również obszary od strony południowej i wschodniej, gdzie przebiegała odnoga Wisły oraz rejon ujścia Wilgi – tereny również okresowo zalewane przez rzeki (ryc. 1).
Największe znajdowane nagromadzenia szczątków roślinnych należą najczęściej do takich chwastów jak czyściec roczny (Stachys annua), jasnota purpurowa (Lamium purpureum), nawrot polny (Lithospermum
arvense), wilczomlecz obrotny (Euphorbia helioscopia),
włośnice: sina (Setaria pumila), okółkowa
(S. verticilla-ta) i zielona (S. viridis) oraz chwastnica jednostronna
(Echinochloa crus-galli). Są to chwasty reprezentujące zbiorowiska charakterystyczne dla upraw okopowych
na uboższych i średnio żyznych piaskach gliniastych
(ze związku Panico-Setarion). Jednakże rośliny te znane są także ze swych wartości użytkowych, dlatego niewykluczone, że duże nagromadzenia ich szczątków związane jest z ich uprawą lub zbieraniem na pożywie-nie. Gatunki te mogły również rosnąć wewnątrz miasta, zarówno w ciągle zaburzanych siedliskach ruderalnych, jak i drobnych uprawach przydomowych. Drugą gru-pę znajdywanych szczątków stanowią chwasty upraw zbożowych (ze zbiorowisk z rzędu Centauretalia cyani). Analizując amplitudy siedliskowe znajdowanych gatun-ków i tworzonych przez nie zbiorowisk, można określić, z jakich rejonów najczęściej zboże było transportowane do miasta, podobnie jak w przypadku opisanych wyżej chwastów upraw okopowych. Obecnie chwasty prze-grywają z nowoczesnymi metodami walki z nimi i sto-sowaniem odmiennej agrotechniki, do której były przy-stosowane. Toteż niektóre z nich znajduje się już tylko w wykopaliskach. Takie rośliny, ściśle związane
z upra-wami lnu o dawnej agrotechnice, jak lnicznik właściwy (Camelina alyssum) czy kanianka lnowa (Cuscuta
epili-num), są obecnie uznawane za wymarłe na terenie
Pol-ski (Trzcińska-Tacik i Wieserowa, 1976; Wasylikowa, 1991; Mueller-Bieniek, 2012; Woch, 2012).
Rośliny ruderalne
Gatunki ruderalne są, obok chwastów, najliczniej-szą grupą roślin towarzynajliczniej-szących człowiekowi. Wy-kształciły one w swej strategii życiowej mechanizmy wykorzystywania wszelkich nadających się do opano-wania siedlisk stworzonych przez człowieka. Siedliska te często są w różny sposób zaburzane poprzez ciągłą aktywność ludzi. Są także użyźniane ekskrementami ludzi i zwierząt gospodarskich oraz gromadzącymi się odpadkami. Do bytowania w takich miejscach szcze-gólnie przystosowały się azotolubne gatunki, które swój cykl życiowy – od wykiełkowania do wydania nasion, odbywają w jednym (terofity) do dwóch (rośliny
dwu-letnie) sezonach wegetacyjnych. Szczątków takich
ro-ślin znajduje się najwięcej. Wyrosły one na siedliskach bliskiego otoczenia siedzib człowieka wewnątrz mia-sta. Wśród najczęściej znajdowanych gatunków, które mogły rosnąć na terenie średniowiecznego Krakowa są rośliny również dzisiaj pospolicie rosnące na tym terenie. Przy drogach i innych silnie wydeptywanych miejscach, jak Rynek, powszechnie mogły rosnąć rdest ptasi (Polygonum aviculare) i babka zwyczajna
(Planta-go major). Na siedliskach wzbogaconych w azot, takich
jak śmietniska, sąsiedztwa latryn, zabudowań i płotów, częsty mógł występować łopian większy (Arctium
lap-pa), łoboda rozłożysta (Atriplex patula), tasznik
pospo-lity (Capsella bursa-pastoris), komosy biała
(Chenopo-dium album) i wielkolistna (Ch. hybridum), ślaz dziki
(Malva sylvestris), szczaw tępolistny, (Rumex
obtusifo-lius), pokrzywy: zwyczajna (Urtica dioica) i żegawka
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
pojawiać nitrofilne terofity, takie jak uczepy trójlistko-wy (Bidens tripartita) i zwisły (B. cernua), oraz rdesty – kolankowy (Polygonum lapathifolium) i ostrogorzki (P.
hydropiper) (Wieserowa, 1979; Mueller-Bieniek, 2012).
Spośród znajdowanych roślin ruderalnych wiele z nich to rośliny wybitnie ciepłolubne. Przyczyniły się do tego specyficzne, korzystne warunki mikroklimatyczne lo-kalizacji Krakowa. Znajdowano szczątki współcześnie rzadkich na terenie Małopolski roślin pochodzących z południowych rejonów Europy, takich jak lulek czar-ny (Hyoscyamus niger), ślaz piżmowy (Malva moschata), szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) oraz portulaka pospolita (Portulaca oleracea subsp. oleracea) (Trzciń-ska-Tacik i Wieserowa, 1976; Wasylikowa, 1991; Muel-ler-Bieniek, 2012; Woch, 2012).
Podsumowanie
Z racji tego, że rozważania o średniowiecznym śro-dowisku opiera się na informacjach uzyskanych z badań nagromadzeń miejskich, istnieją pewne ograniczenia co do zakresu wnioskowania. Decydującym czynni-kiem wpływającym na skład gatunkowy flory kopalnej była działalność człowieka. Rośliny, ze względu na swo-je właściwości użytkowe, były przedmiotem celowego sprowadzania lub uprawy na terenie miasta. Jedno-cześnie osadnictwo i rolnictwo tworzyło nowe warunki siedliskowe, sprzyjające rozwojowi charakterystycznej flory synantropijnej. Większość opisanych wyżej gatun-ków takiej roślinności do dzisiaj występuje na terenie Krakowa i jego okolic. Uznajemy je za elementy spon-tanicznie rozwijających się zbiorowisk ruderalnych i se-getalnych. Jednak prawie wszystkie posiadają również właściwości użytkowe. Nasza ograniczona wiedza, na ile w różnych okresach dziejowych właściwości te były znane i wykorzystane, często utrudnia rozstrzygnie-cie, czy znalezione szczątki danego gatunku pochodzą
z naturalnych (dzikich) stanowisk w obrębie dawnego miasta, czy z uprawy lub zbieractwa. Dlatego szczególne znaczenie ma analiza archeofitów, gdyż ta grupa roślin synantropijnych, pierwotnie nie występujących we flo-rze Polski, towarzyszy człowiekowi już od czasów neoli-tycznego osadnictwa i rolnictwa. Wyśledzenie pierwot-nych ojczyzn takich roślin, ich wymagań siedliskowych i możliwości użytkowania dostarczyło wielu wskazó-wek o warunkach życia, gospodarce i powiązaniach handlowych dawnych mieszkańców Krakowa (Mueller--Bieniek i Woch, 2012). W wykopaliskach miejskich najwięcej znajduje się roślin o właściwościach użytko-wych, gdzie na pierwsze miejsce wysuwają się cechy lecznicze. Dawne społeczeństwa posiadały rozległą wie-dzę o zastosowaniach roślin przy leczeniu rozmaitych przypadłości zarówno natury fizycznej jak i duchowej, która do dzisiejszych czasów w znaczenie mierze ule-gła zapomnieniu (Jędrzejko, 2001; Łuczaj i Szymański, 2007). Trudno też nam sobie dziś zdać sprawę z tego, że dawniej wielkie znaczenie miały przypisywane wielu gatunkom właściwości magiczne. Każdej chorobie tra-piącej ludzi odpowiadał specyficzny zestaw ziół lecz-niczych. Miały one również powszechne zastosowanie w rozmaitych obrzędach w celu odstraszania lub uzy-skania przychylności różnych mocy. Rośliny czyniły trudne życie średniowiecznych mieszkańców Krakowa bardziej znośnym w każdym jego aspekcie.
Literatura
Celka Z (1999): Rośliny naczyniowe grodzisk Wielkopolski. Poznań, Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
Jędrzejko K (2001). Medicinal plants and herbal materials in use in
Poland: a check list. Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowa-nych w Polsce. Katowice: Śląska Akademia Medyczna.
Łuczaj Ł, Szymański WM (2007). Wild vascular plants gathered for consumption in the Polish countryside: a review. J Ethnob
Eth-nom. 3(17):1-22.
Kluk K (1808). Dykcjonarz roślinny, tom 1-3. A–Z. Warszawa: Dru-karnia Księży Pijarów.
Matuszkiewicz W (2008). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
ro-ślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Mueller-Bieniek A, Woch MW (2012). Właściwości użytkowe i eko-logiczne oraz kody roślin znalezionych w warstwach archeolo-gicznych średniowiecznego Krakowa. W: Mueller-Bieniek A, red.
Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego Kra-kowa. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN; 167-184.
Radwański K (1972). Stosunki wodne wczesnośredniowiecznego Okołu w Krakowie, ich wpływ na topografię osadnictwa, próby powiązania tych zjawisk ze zmianami klimatycznymi. Materiały
Archeologiczne 13:5-40.
Trzcińska-Tacik H, Wieserowa A (1976). Flora of Cracow in the Early Medieval and Medieval periods. Folia Quaternaria 47:67-81. Trzcińska-Tacik H, Wasylikowa K (1982). History of the
synanthrop-ic changes of flora and vegetation of Poland. Mem. Zool. 37: 47-69. Wasylikowa K (1991). Roślinność Wzgórza Wawelskiego we wczes-nym i późwczes-nym średniowieczu na podstawie badań paleobotanicz-nych. Studia do Dziejów Wawelu 5:93-131.
Wieserowa A (1979). Plant remains from the Early and Late Medieval Ages found in the settlement layers of the Main Market Square in Kraków. Acta Pal. 20:127-212.
Woch MW (2012). Antropofity znalezione w trakcie badań archeo-botanicznych średniowiecznego Krakowa. W: Mueller-Bieniek A, red. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców średniowiecznego
Krakowa. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN;
185-210.
Wyrozumski J (1992). Dzieje Krakowa. W: Bieniarzówna J, Małecki JM, red. Dzieje Krakowa. Kraków do schyłku wieków średnich, tom 1. Kraków. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Zaitz E (2012). Rozwój osadnictwa w średniowiecznym Krakowie na tle danych archeologicznych i paleośrodowiskowych. W: Mueller--Bieniek A, red. Rośliny w życiu codziennym mieszkańców
śred-niowiecznego Krakowa. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera
PAN; 11-24.
Czytelnik szerzej zainteresowany tematyką roślin towa-rzyszących człowiekowi w średniowiecznym mieście więcej informacji może znaleźć w niedawno ukazanej monografii „Rośliny w życiu codziennym mieszkańców
NA
UK
A
KR
Ó
TK
O
SZK
OŁA
Plants accompanying of human in the medieval Kraków
Marcin W. Woch
The history of human civilization is marked by accom-paniment of specific plants. Their occurrence is strictly connected with economic processes and places disturbed by human. During a few archaeobotanical studies carried out in Kraków between years 1934 and 2001, many fruits and seeds of pant species were found in medieval layers dated to the 9–15th centuries A.D. They were mainly use-ful and synanthropic plants: weeds, ruderals and former cultivars or cultivars. These plants were dominated by weeds of cultivated crops characteristic of cornfields and flax fields and of root crops and gardens. Second types of debris are dominated by species characteristic of an-nual and biennial vegetation communities in ruderal habitats also thermophilic and heavily nitrophilous ru-deral communities. Thanks to application of ecological characterization of individual synanthropic species and phytosociological analyses of ecological amplitudes of as-semblages forming by them, it was possible to reconstruct environmental conditions ruling in medieval Kraków and location of several types of agricultures.
Key words: archaeobotanica, medieval Kraków, synanthropic plants
Dr Marcin W. Woch
Artykuł pomocny przy realizacji wymagań podstawy programowej
Biologia – IV etap edukacyjny, zakres rozszerzony:
5. Rośliny lądowe. Uczeń:
6) podaje przykłady znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze).
8. Rośliny - rozmnażanie się. Uczeń:
4) opisuje podstawowe sposoby rozsiewania się nasion (z udziałem wiatru, wody i zwierząt), wskazując odpowiednie adaptacje w bu-dowie owocu.
