Issues Concerning Tourist Carrying Capacity in the English Language Literature

Małgorzata Pstrocka

Z ak ład Geografii R egionalnej i T u rystyk i In sty tu t G eografii i Rozwoju R egion aln ego

U n iw ersytet W rocław ski pl. U n iw ersyteck i 1

5 0 - 1 3 7 W rocław - teł. (+ 4 8 71) 3 7 5 6 2 6 5 fax (+ 4 8 71) 3 4 3 5 184 e-m ail: m .p strock a@ w p.pl

PROBLEMATYKA POJEMNOŚCI

TURYSTYCZNEJ W ŚWIETLE

ANGLOJĘZYCZNEJ LITERATURY

NAUKOWEJ

1. WSTĘP

Zagadnienie pojemności turystycznej było i jest obecnie ważnym pojęciem nie tylko w geografii turyzmu, ale i problemem frustrującym od wielu lat badaczy z całego świata. Jego interdyscyplinar­ ny charakter sprawia, że jest przedmiotem prac pu­ blikowanych zarówno w naukowych czasopismach turystycznych (por. B a c z w a r o w , W i l u ś 1999), jak i na łamach czasopism poświęconych planowa­ niu, zarządzaniu, ochronie przyrody, strategii zrównoważonego rozwoju, a nawet ekonomii.

Problematyka określania optymalnego poziomu rozwoju turystyki pojawia się także w wielu publi­ kacjach samoistnych ( S h e l b y , H e b e r l e i n 1987, Guidelines..., 1992, M c C o o l , M o i s e y 2001, E a g l e s , M c C o o l 2002).

Narodziny pojęcia pojemności turystycznej Ctourist carrying capacity) wiążą się z powstaniem i rozwojem w latach 30. nowej dyscypliny - ekolo­ gii rekreacji i turystyki (Recreation ecology) ( L e u n g , M a r i o n 2000, S t a n k e y , M a n n in g 1986, S u m n e r 1936 za: F r e im u n d , C o l e 2001). Niektórzy autorzy wiążą początki idei określania granic presji turystycznej z ustawą Kongresu Sta­ nów Zjednoczonych o służbie parków narodowych

ISSUES CONCERNING TOURIST

CARRYING CAPACITY

IN THE ENGLISH LANGUAGE

LITERATURE

1. INTRODUCTION

Tourist carrying capacity

h a s b e e n n o t

o n ly a n im p o r ta n t i s s u e in th e g e o g ra p h y o f to u ris m , b u t a p ro b le m f ru s tra tin g r e s e a r c h e r s for m a n y y e a r s all o v er th e w orld. Its in te rd is c ip lin a ry c h a r a c te r h a s m a d e it t h e to p ic o f a rtic le s p u b lis h e d in a c a d e m ic j o u r n a l s o n to u r is m

(cf.

B a c z w a ­ r o w & WiLUS

1999)

a n d th o s e d ev o ted to p la n n in g , m a n a g e m e n t , e n v ir o n m e n ta l p ro te c tio n , s tr a te g ie s o f b a la n c e d d e v e lo p ­ m e n t, a n d e v e n e c o n o m ic s.

T h e p ro b le m s o f d e fin in g o p tim u m to u ris m d e v e lo p m e n t a ls o a p p e a r in m a n y in d e p e n d e n t p u b lic a tio n s (S h e lb y & H e b e r ­ le in

1986, Guidelines...,

1992,

M c C o o l & M o isey

2001,

E a g l e s & M c C o o l

2002).

T h e b ir th o f

tourist carrying capacity

a s a c o n c e p t is lin k e d to th e e m e rg e n c e a n d d e v e lo p m e n t o f a n e w d isc ip lin e in th e

1930s

- ‘r e c r e a tio n ecology’ (LEUNG & M a rio n

2000,

S ta n k e y & M ann ing

1986,

S u m n e r

1936,

in F re im u n d & C o l e

2001).

S o m e a u t h o r s tr a c e t h e b e g in n in g o f th e im p o s itio n o f lim ita tio n s a s a r e s u l t o f th e

(US National Park Service Organic Act), klóra na­ kazywała ochronę przyrody tych obszarów i jedno­ cześnie udostępnienie ich dla celów turystycznych w taki sposób, aby nie zagrażało to walorom przy­ rodniczym terenów odwiedzanych ( L a v e n i in. 2001, P r a t o 2001).

Mimo upływu lat i związanej z tym ewolucji pojęcia pojemności turystycznej, jego idea nie uległa zmianie. W edług SAVERIADESA (2000) wszystkie definicje zawierają w sobie dwa aspek­ ty: biologiczno-fizyczny i behawioralny. Pierw­ szy z nich określa graniczny próg tolerancji śro­ dowiska przyrodniczego, po przekroczeniu któ­ rego następują w nim nieodwracalne zmiany. Drugi z elementów pojemności turystycznej wyznacza poziom komfortu psychofizycznego turysty, który powinien zostać zachowany pod­ czas wypoczynku. Kompilacja tych czynników pozwala określić granice pojemności turystycz­ nej.

pressure caused by tourists, to the

US National Park Service

and its

Organic Act

which ordered protection of those areas yet

at the sam e time m ade them available for

tourist purposes in ways safeguarding the

tourist assets visited

(L aven et al.

2001,

P r a t o

2001).

Despite passing time and the evolution

of the concept of

tourist carrying capacity.

its central idea h a s not changed. According

to

S a v e r i a d e s

(2000), all the definitions

include two aspects: biophysical and

behavioural. The first defines the tolerance

limits of the natu ral environment, beyond

which irreversible change takes place.

The other m arks the level of visitor

satisfaction which should be sustained

during recreation. A combination of these

elements allows

tourist carrying capacity

to

be defined.

2. LATA SZEŚĆDZIESIĄTE

Pierwsze studia teoretyczne nad pojemnością tu­ rystyczną oraz ich praktyczne zastosowanie po­ chodzą z lat 60., co związane było z intensyw­ nym rozwojem turystyki masowej i pierwszymi obserwacjami negatywnych aspektów wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze obszarów odwiedzanych (LEUNG, M a r i o n 2000, FREIMUND, C o l e 2001). Najbardziej znanymi, pionierskimi pracami z tego okresu są: definiująca teoretyczne podstawy przedmiotu monografia W a g a r a (1964 za: COLE 2001) i zorientowane na praktyczne za­ stosowanie badania LUCASA (1964 za: MANN1NG, LIME 2000).

Głównym tematem pracy W agara był aspekt biofizyczny pojemności, ale autor sugeruje, że powinno się w przyszłości wziąć pod uwagę rów­ nież aspekt behawioralny. Ostrzega on także przed traktowaniem wskaźników pojemności turystycz­ nej jako absolutnie doskonałych. Wagar próbuje wskazać także inne, poza limitowaniem liczby turystów, możliwości ograniczania wpływu tury­ styki na środowisko.

Badania Lucasa, prowadzone w latach 60., pokazały z kolei trudność określenia wskaźników pojemności oraz problemy wynikające z ich za­ stosowania. Autor skupił się w badaniach nie tyl­ ko nad wyznaczeniem progu korzystania ze śro­ dowiska, ale również nad określeniem

uwarunko-2. THE 1 9 6 0 s

The first theoretical studies into

tourist carry­ ing capacity

and their practical application

date back to the 1960s, are connected to the

intensive development of m ass tourism and

the first observations of its negative in­

fluence on the natural environment

(Leung & M a rio n

2000,

F re im u n d , C o l e

2001). The

best-known pioneer works of th at period

defined the theoretical basis

(W a g a r

1964,

in

C o l e

2001) and were oriented towards

practical application

(L u c as

1964, in

M ann ­ ing & Lime

2000). The main topic of Wagar’s

work was the biophysical aspect of

tourist capacity,

b u t the author also suggested

that the behavioural aspect should be taken

into consideration in the future. He also

warns against treating the indicators of

tourist carrying capacity

as an absolute.

Wagar tries to point to other ways of limiting

the influence of tourism than limiting the

num ber of tourists.

Lucas’ research conducted in the 1960s

showed how difficult it is to define

capacity

indicators, as well as the problems that

result from th eir application. The a u th o r

focused n ot only on estab lish in g a th re ­

shold

of environm ental

exploitation,

wań osiągnięcia komfortu psychofizycznego tu­ rysty. Wyniki badań Lucasa uświadomiły m.in., że dla różnych form ruchu turystycznego ist­ nieć muszą różne wskaźniki pojemności turystycz­ nej.

W innych pracach z tego okresu znajdujemy głównie opisy badań nad wyznaczaniem wpływu turystyki na środowisko przyrodnicze, a także propozycje techniczne rozwiązań tego problemu (por. COLE 2001). Czynnikiem stymulującym po­ wstawanie prac tego typu w Stanach Zjedno­ czonych było uchwalanie przez Kongres w 1964 r., aktualnej do dziś, ustawy o ochronie przyrody {Wilderness Act), która nakazywała udostępnie­ nie obszarów chronionych dla turystyki w taki sposób, aby ich walory przyrodnicze zostały zachowane dla przyszłych pokoleń.

achieving visitor experience. The results of

Lucas’ research showed, among other

things, th at for different forms of tourism

there m u st be different indicators of

tourist carrying capacity.

In other works from this period descrip­

tions of the influence of tourism on the

natural environment, as well as technical

suggestions for solutions to this problem,

are mainly found

(cf. COLE

2001). The factor

stimulating research of this type in the

United States was the

Wilderness Act

passed

by Congress in 1964. The act, still in force,

allows protected areas to be exploited for

tourism purposes only providing their

natural assets were preserved for future

generations.

3 . LATA SIEDEMDZIESIĄTE

W latach 70. zauważalne jest stopniowe zmniej­ szanie się liczby prac związanych z określaniem wskaźników pojemności turystycznej dla miast i regionów turystycznych, a wzrost liczby w przy­ padku obszarów o szczególnie wysokich walorach przyrodniczych, będących najczęściej obszarami chronionymi, bądź określanych też mianem obsza­ rów dzikiej przyrody (wilderness land). W związ­ ku z często bardzo restrykcyjnymi zapisami w ustawach o ochronie przyrody w poszczegól­ nych krajach, zaczęto stosować równie restrykcyj­ ne zasady egzekwowania określonych granic po­ jemności turystycznej. Wiązało się to najczęściej z ograniczaniem maksymalnej liczby turystów uprawnionych do zwiedzania danego obszaru chro­ nionego ( C o l e 2001, F r e im u n d , C o l e 2001). Za­ akcentowanie konieczności zachowania równowa­ gi ekologicznej występuje w większości szkół, któ­ re powstały w związku z rozwojem badań nad po­ jem nością turystyczną, np. w pracach szkoły B a u d - B o v y ’ i e g o (1977, za: S a v e r i a d e s 2000), czy M a t h i e s o n a i WALLA (1982). Niewątpliwie wpływ na taki kierunek rozwoju badań miała, ogłoszona w latach 70., Strategia Ochrony Przyro­ dy Światowej Unii Ochrony Przyrody ( World Con­ servation Strategy), która zalecała przeprowadza­ nie badań nad oceną stanu zasobów przyrodni­ czych i określaniem wskaźników pojemności tury­ stycznej, jako podstawowych priorytetów wyko­ rzystywanych m.in. w planowaniu przestrzennym (iSecond draft..., 1978).

3 . THE 1 9 7 0 s

In th e

1970s th ere w as a gradual

decrease

in

p u b lications

concerning

indicators of

tourist carrying capacity

for

cities an d to u rist regions, while works

concerning a re a s of particularly v alu­

able n a tu ra l a sse ts, u su ally protected

areas

know n

a s

w ilderness

land,

increased. B ecause of th e very restrictive

e n v iro n m e n ta l

p ro te c tio n

law s

in

individual co u n tries, equally restrictive

m easu res

of

tourist capacity

were

introduced. U sually connected to a limit

on th e m axim um n u m b e r of to u rists

allowed

to

visit

a

given

protected

are a

( C o l e

2001,

F r e im u n d & C o l e

2001). The n ecessity of m aintaining an

ecological balan ce is stressed in the

m ajority of ap p ro ach es which

have

em erged along w ith th e developm ent of

research e.g. in

B a u d - B o v y ’s

(1977,

in

S a v e r i a d e s

2000) or

M a th i e s o n & W a l l ’s

(1982). It is beyond do u b t th a t

r e s e a r c h

d e v e lo p m e n t

h a s

b e e n

influenced by the

World Conservation

Strategy,

an n o u n c e d

in

the

1970s,

w hich recom m ended

stu d ie s of the

condition

of n a tu ra l

resources

and

indicators of

tourist capacity

as m ain

priorities, for in stan ce , in spatial p la n n ­

ing (

Second draft...,

1978).

Jednym i z ciekaw szych prac pow stałych w tym okresie są opracow ania Al l d r e d g e’a (1973), któ­ ry definiuje pojem ność ja k o w ybór pom iędzy ja k o ­ ścią a ilością. K ładzie on nacisk na aspekt ekono­ miczny kom fortu psychofizycznego turystów - wcześniej nie spotykany w tego typu pracach an­ glojęzycznych.

Nowe spostrzeżenia do badań nad określaniem i zastosowaniem pojemności turystycznej wnosi kontynuacja prac Wa g a r a (1974) i jego zespołu. Interpretacja ich wyników ukazuje pojemność tu­ rystyczną w całkiem innym świetle: jako pojęcie- pułapkę, przy którego wykorzystaniu należy być niezwykle ostrożnym. Sam Wagar sugeruje, że to określenie może być złym wyborem i radzi zrezy­ gnowanie z niego. Odzwierciedlenie jego obaw przyniosą studia teoretyczne i praktyczne działania prowadzone w następnych dekadach.

A l l d r e d g e ’s

articles (1973) were Interest­

ing works from th at decade. He defines

capacity

as a choice between quality and

quantity, and stresses the importance of

the economic aspect of tourist visitors’

satisfaction, then ab sen t from this type of

writing in English.

A new look a t defining and applying

tourist capacity

w as introduced by

W a g a r

(1974) an d his team . An interpretation

of th eir re su lts show s

tourist capacity

in

a completely new light - as a ‘trap notion’

requiring extrem e care w hen used. Wagar

him self su g g ests th a t th is term may be

a bad choice an d su g g ests giving it up

an d his fears have been reflected in

theoretical stu d ie s an d practice in the

following decades.

4 . LATA OSIEMDZIESIĄTE

Lata 80. przynoszą zmianę w podejściu zarów­ no teoretycznym, metodologicznym, jak i prak­ tycznym do zagadnienia pojemności turystycznej. Zebranie ówczesnych poglądów na ten temat znalazło się m.in. w pracy G e t z a (1987), który wyróżnił sześć różnych typów metod, stosowa­ nych do określania pojemności turystycznej. Wśród nich pojawiło się pojęcie społeczno-kul­ turowej pojemności turystycznej (sociological carrying capacity), które zdefiniowano jako po­ ziom, po którego przekroczeniu rozwój turystyki ma szkodliwy wpływ na społeczność lokalną. W ówczesnych badaniach rozwijany jest również aspekt komfortu psychofizycznego turysty, okre­ ślanego często jako visitor experience, encounters satisfaction lub quality o f wilderness recreation experiences (SHELBY, HEBERLEIN 1986, COLE 2001).

Zmiany w podejściu praktycznym zauważalne są przede wszystkim w odchodzeniu od restrykcyj­ nego ograniczania wstępu na dane obszary na ko­ rzyść wprowadzania alternatywnych narzędzi w zarządzaniu ruchem turystycznym (Fr e im u n d,

Co l e 2001).

Często cytowane z tamtego okresu są również prace St a n k e y’a i SHREYERA (1985), którzy stwierdzili m.in., że nie istnieje jedna pojemność turystyczna nawet dla jednego wybranego obszaru. Pojemność bowiem jest różna dla różnych typów ekosystemów i różnych form turystyki bądź rekre­ acji. Liczba rodzajów pojemności zależy także od

4 . THE 1 9 8 0 s

The 1980s b ro u g h t a change in the

theoretical, m ethodological and practical

approaches. C om m ents on the concept at

th a t tim e were collected by

G e t z

(1987)

who isolated six different m ethods used

to define

tourist capacity.

They included

the notion of

sociological carrying capacity

which if exceeded, badly affects the

local com m unity. In stu d ie s of th a t time

research ers also explored

tourist psycho­

physical comfort,

often described as

‘visitor experience’, ‘e n co u n ters satisfac­

tion’ or ‘quality of w ilderness recreation

experiences’

( S h e lb y & H e b e r l e i n

1986,

C o l e

2001).

C h a n g e s in t h e p r a c t ic a l a p p r o a c h a r e b e s t o b s e r v e d i n t h e d e p a r t u r e fro m r e s t r i c ti v e a c c e s s to g iv e n a r e a s , a n d in t h e i n t r o d u c t i o n o f a lt e r n a t i v e to o ls o f t o u r i s t m a n a g e m e n t (F re im u n d & C o l e 2001).

O ther a u th o rs of th a t tim e often

quoted are

S t a n k e y & S h r e y e r

(1985),

who claim ed, am ong o th er things, th a t

there is no one

tourist carrying capacity

even for one selected area.

Capacity

is different for different types of eco­

system s an d different forms of tourism

or recreation. The n u m b e r of types

of

tourist carrying capacity

depends also

on the m ethods an d aim s of m

anage-sposobu i celów zarządzania, a także od anage-sposobu odbioru danego obszaru przez turystów.

Lata 80. i 90. sprzyjają rozwojowi terminologii dotyczącej granic korzystania ze środowiska, ale nawet ten rozwój nic jest w stanie zapobiec gło­ som ostrej krytyki pojęcia pojemności turystycz­ nej, które pojawiło się ju ż w drugiej połowie lat osiemdziesiątych i zaowocowało nowymi metoda­ mi badań w tym zakresie.

m e n t , a s w e ll a s t h e w a y a g iv e n a r e a is p e rc e iv e d b y t o u r i s t s .

T h e 1 9 8 0 s a n d 1 9 9 0 s w i t n e s s e d t h e d e v e lo p m e n t o f te r m in o lo g y r e g a r d in g t h e lim its to e n v i r o n m e n t a l e x p lo ita tio n , b u t e v e n t h i s d e v e lo p m e n t w a s u n a b l e to s to p t h e s e v e r e c r i t ic is m o f t h e c o n c e p t w h ic h a p p e a r e d in t h e l a t e 1 9 8 0 s a n d r e s u l t e d in n e w r e s e a r c h m e t h o d s . 5. LATA DZIEWIĘĆDZIESIĄTE I PÓŹNIEJSZE

W latach 90. o b se rw u je się d w a ró w n o le g le ro z w i­ ja ją c e się kierunki b ad ań n ad p o je m n o śc ią tu ry ­ styczną. S ą o ne w y n ik iem b a rd zo k ry ty czn eg o p o ­ d e jśc ia n a u k o w có w am e ry k a ń sk ic h do teg o z a g a d ­ n ienia. Z apis ró żn ic p o g ląd ó w zaw arty je s t w li­ te ratu rze n aukow ej w p o sta ci d y sk u sji p o m ię­ dzy zw o len n ik am i d o ty c h c z a so w y c h k oncepcji a tw ó rcam i in n o w a c y jn y c h p o d e jść k o n c e n tru ją ­ cych się na p ro b le m o w y m i o p iso w y m o k reślan iu p o je m n o śc i, z je d n o c z e s n y m p rz eło ż en iem na p rak ty czn e w d ro żen ia w za rz ą d za n iu turystyką. T a k a d y sk u sja n a u k o w a m iała m iejsc e m .in. na łam ach „ E n v iro n m e n tal C o n se rv a tio n ” w latach 1997-1998 p o m ięd zy K. L in d b e rg ie m i S. M c- C o o lem („ n o w a sz k o ła ” ) a zesp o łe m K. B row n

(„stara sz k o ła ” ). K o le jn a o d b y ła się na łam ach „A n n als o f T o u rism R e s e a rc h ” w 1999-2001 p o ­ m iędzy A. C o llin se m , k o n c e n tru ją c y m się g łó w n ie na p rze te o rety z o w a n y c h ro z w a ż a n ia c h , a M . V eli- k o w ą w której p ra c a c h o d z w ie rc ie d la się am ery ­ kański p rag m aty zm (Br o w n i in. 1997, Lin d b e r g,

McCo o l 1998, Br o w n i in. 1998, Co l l in s 1999,

Ve l ik o v a 2000, Co l l in s 2001).

5. THE 1 9 9 0 s AND LATER

In t h e 1 9 9 0 s tw o s im u l ta n e o u s r e s e a r c h t r e n d s w e re e v id e n t a n d a re a r e s u l t of th e a p p lic a tio n s o f c ritic a l a p p r o a c h e s b y A m e ric a n a c a d e m ic s to t h is is s u e . D iffe re n c e s o f o p in io n a r e d e s c r ib e d in th e a c a d e m ic lit e r a tu r e in t h e fo rm o f d i s c u s s ­ io n b e tw e e n t h e fo llo w e rs o f e a rlie r c o n c e p ­ tio n s a n d t h e c r e a to r s o f in n o v a tiv e a p p r o a c h e s w h o c o n c e n tr a te d o n a p ro b le m - o r ie n te d a n d d e s c r ip tiv e d e fin itio n o f tourist carrying capacity, re f e rr in g to p ra c tic a l a p p lic a tio n s in t o u r i s t m a n a g e m e n t. S u c h a c a d e m ic d e b a te to o k p la c e in Environ­ mental Conservation 1 9 9 7 - 1 9 9 8 b e tw e e n L in d b e rg & M cC ool (‘n e w s c h o o l’) a n d B ro w n ’s t e a m ('old s c h o o l’). A n o th e r d e b a te to o k p la c e in Annals o f Tourism Research in 1 9 9 9 - 2 0 0 1 , b e tw e e n C o llin s, w h o c o n c e n tr a te d m a in ly o n ‘o v e rth e o re tic is e d ’ c o n s id e r a tio n s , a n d V eliko va, re fle c tin g o n A m e ric a n p r a g m a tis m (B ro w n et al. 1997, L in d b e rg & M c C o o l 1 9 9 8 , B r o w n et al. 1 9 9 8 , C o l l i n s 1 9 9 9 , V e lik o v a 2 0 0 0 , C o l l i n s 2 0 0 1 ).

5.1. DOTYCHCZASOWE PO D EJŚC IE BADAWCZE

Lata 90. przyniosły zmianę podejścia badawczego w określaniu pojemności nawet wśród naukowców głęboko przekonanych o słuszności idei pojemno­ ści turystycznej. Intensywny rozwój terminologii, zapoczątkowany ju ż pod koniec lat 70., sprawił, że w tej dynamicznie rozwijającej się dziedzinie do­ szło do wielkiego nagromadzenia się różnorodnych definicji (por. tab. I), ujęć problemu, podejść me­ todologicznych, propozycji zastosowań itd. Mimo prób standaryzacji terminologii i metodologii, np. przez Światową Organizację Turystyki w 1993 r.

5.1. CONTEMPORARY RESEARCH APPROACHES T h e 1 9 9 0 s b r o u g h t c h a n g e , e v e n a m o n g a c a d e m ic s fu lly c o n v in c e d o f t h e r i g h t ­ n e s s o f t h e capacity id e a . T h e in te n s iv e d e v e l o p m e n t o f te r m in o l o g y w h ic h s t a r t e d i n t h e l a t e 1 9 7 0 s , le d to a n a c c u m u l a t i o n o f d e f i n i ti o n s (se e t a b le I), p e r s p e c ti v e s , m e th o d o lo g ic a l a p p r o a c h e s , s u g g e s t i o n s fo r u s a g e , e tc . D e s p ite a t t e m p t s to s t a n d a r d i s e t h e te r m in o lo g y a n d m e th o d o lo g y m a d e b y , fo r e x a m p le , t h e World Tourism Organisation in 1 9 9 3

(MANNING 1999), d o p ro w a d z iło to d o w ielu sprzeczn o ści w, w y d a w ało b y się, b ard z o p o d o b ­ nych pracach. P ro w a d z o n e b a d a n ia d o tyczyły po jem n o ści tu ry sty cz n ej w u jęciu o g ó ln y m , lub tylko p o szc zeg ó ln y ch je j e le m e n tó w sk ład o w y ch , które często p o tem z a czy n ały fu n k c jo n o w a ć ja k o now e ro d za je p o jem n o ści (Br o w n i in. 1998,

Sa y e r ia d e s 2000, Fr e im u n d, Co l e 2001).

Rozwojowi tradycyjnego nurtu badań nad po­ jem nością sprzyjało poparcie udzielane w doku­ mentach międzynarodowych przez różne organiza­ cje zajmujące się turystyką i ochroną przyrody. W 1992 r. Światowa Organizacja Ochrony Przyrody ogłosiła Guidelines fo r Mountain Protected Areas, w którym wielokrotnie wspomina o konieczności określania pojemności turystycznej dla obszarów chronionych, przestrzeganiu zasad nie przekraczania granic carrying capacity i prowadzeniu ciągłego monitoringu zmian w tym zakresie (POOR 1992, Economic values..., 1998). Podobne zapisy znajdują się w statutach i dokumentach m.in. takich organiza­ cji, jak: WTO - Światowa Organizacja Turystyki, UNEP - Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych, WWF - Światowy Fundusz

Ochro-(M a n n in g

1999), th is accum ulation led

to m any co n trad ictio n s in seemingly

sim ilar publications. Research concern­

ing

tourist carrying capacity

in general

or only individual p a rts of it, often

later sta rte d to function a s new types of

capacity ( B r o w n et a i

1998,

S e v e r i a d e s

2000,

F r e im u n d & C o l e

2001).

The development of traditional studies of

tourist carrying capacity

was supported by

different organisations dealing with tourism

and environmental preservation via interna­

tional documents. In 1992 the

Interna­

tional Union fo r the Conservation o f Nature (IUCN)

declared its

Guidelines fo r Mountain Protected Areas,

in which the necessity of

defining

carrying capacity

for protected areas

is mentioned with maximum limits and

continuous monitoring of change

(P o o re

1992,

Economic value...,

1998). Similar

entries can be found in the statutes and

docum ents of such organisations as WTO -

World Tourism Organisation, UNEP

-

United

Nations Environmental Program, WWF

-T a b e l a I. Pojęcia pojemności turystycznej obecne w literaturze przedmiotu (wybór)

Term in Autor Definicja

Carrying capacity Ba u d-Bo v y (1 977 )

Liczba osób przypadających na jednostkę powierzchni w danej jednostce czasu, ja k ą m oże dany obszar rekreacji przyjąć b ez trwałego pogorszenia jego biologicznych i fizycznych walorów, koniecznych do podtrzym ania właściwych w arunków do rekreacji

Carrying capacity Ma t h ie s o n, Wall (1 9 8 2 )

M aksym alna liczba osób korzystających z rekreacyjnych walorów środowiska w sposób nie poqarszający jakości wypoczynku

Carrying capacity Sh e l b y (1 9 8 7 ) Poziom użytkowania, po przekroczeniu którego oddziaływanie przekracza poziomy wyznaczone p rze z odpowiednie wskaźniki

Carrying capacity McIn t y r e (1 9 9 3 )

M aksym alne wykorzystanie walorów środowiska bez wywoływania negatywnych zmian w zasobach przyrodniczych, mogących pogorszyć komfort psychofizyczny turystów, lub w ywrzeć niekorzystny wpływ na społeczeństwo, ekonom ię, bądź kulturę dan ego obszaru Tourist carrying

capacity St e e l e (1 995 )

Rozm iar szkód wywołanych użytkowaniem turystycznym, który m oże zostać zniwelowany, dający się jednocześnie wyrazić m aksym alną liczbą osób korzystających ze środowiska w warunkach zaspokojenia potrzeb psychofizycznych

Environm ental carrying

capacity Br o w n i in. (1 9 9 7 )

Próg turystycznego wykorzystania obszaru, po przekroczeniu którego następuje degra­ dacja środowiska

Physical carrying

capacity Br o w n i in. (1 997 )

Próg turystycznego wykorzystania obszaru, po przekroczeniu którego następuje przesy­ cenie infrastrukturą

Perceptual (psychological) carryinq capacity

Br o w n i in. (1 997 ) _{szenia się optymalnych warunków zaspokojenia potrzeb psychofizycznych turysty}Próg turystycznego wykorzystania obszaru, po przekroczeniu którego dochodzi do zm niej­

Social carrying

capacity Sa v e r ia d e s (2 000 )

M aksym alny poziom użytkowania (wyrażony liczbą użytkowników bądź form ą aktywności), który m oże być tolerowany przez dany obszar bez jednoczesnego, nie do zaakceptow ania, niewłaściwego oddziaływania na społeczność danego obszaru

Carrying capacity Pr a t o (2 001 ) Liczba osób, ja k ą dany obszar m oże tolerować bez jednoczesnej degradacji jego przy­ rodniczych walorów oraz komfortu turystów

Visitor carrying

capacity Le u n g i in. (2 002 )

Rozm iar i formy turystycznego użytkowania, które m o g ą być tak dostosowane, aby nie przyczyniały się do nieakceptowanych zm ian w środowisku przyrodniczym i społeczno- -kulturowym

ny Przyrody, Ecotourism Society - Towarzystwo

World Wildlife Fund,

or the

Ecotouńsm

Ekoturystyczne

(Guidelines...,

1992,

Za r f£b a

2000).

Society (Guidelines...,

1992,

Za r ę b a

2000).

Table I. Term s related to tourist carrying capacity present in the literature (selection)

Notion Autor Definition

Carrying capacity Ba u d-Bo v y (1 9 7 7 )

N um ber of user-unit use-periods, that a recreation site can provide (each year) without perm anent biological and physical deterioration of the site's ability to support recreation and without appreciably impairinq the quality of the recreation experience

Carrying capacity M_Wa t h ie s o n_{all (1 982 )},

T h e maximum num ber of people who can use a recreational environm ent and without an unacceptable decline in the quality of the recreational experience

Carrying capacity Sh e l b y (1 987 ) T he level of use beyond which impacts exceed levels specified by evaluative standards

Carrying capacity McIn t y r e (1 993 ) The m axim um use of any site without causing negative effects on the resources, reducing visitor satisfaction, or exertinq adverse impact upon the society, econom y and culture of the area Tourist carrying

capacity St e e l e (1 9 9 5 )

Th e am ount of tourism dam age a site can assimilate without long term dam age - which can be m easured against the total num ber of tourists using the site to determ ine w hether the social optimum has been exceeded and the site is beinq over-utilized

Environm ental carrying

capacity Br o w n e ia /. (1 997 ) Th e threshold of tourist activity beyond which the environm ent is degraded Physical carrying

capacity Br o w n et al. (1 997 ) T h e threshold of tourist activity beyond which facilities are saturated Perceptual

(psychological) carrying capacity

Br o w n e ta t. (1 997 ) T h e threshold of tourist activity beyond which visitor enjoym ent is diminished

Social carrying

capacity Sa v e r ia d e s (2 000 )

The maximum level of use (in terms of num bers and activities) that can be absorbed by an area without an unacceptable decline in the quality of experience of visitors and without an unacceptable adverse impact on the society of the area

Carrying capacity Pr a t o (2 001 ) The num ber of visitors an area can sustain without degrading natural resources and visitor experiences

Visitor carrying

capacity Le u n g e t al. (2 0 0 2 )

Th e am ount of types of visitor use that can be accom m odated without causing unacceptable resource and social impacts

S o u r c e : Author.

W latach 90. problemy badawcze dotyczące

pojemności turystycznej koncentrowały się prze­

de wszystkim wokół obszarów dzikiej przyrody,

mających do spełnienia dwie funkcje: zachowa­

nia walorów przyrodniczych (często również i kul­

turowych) oraz udostępnienie ich dla turystyki.

Powstają jednakże również projekty badawcze

wykorzystujące pojęcie pojemności do określania

granic rozwoju ruchu turystycznego na innych

obszarach, bardziej przekształconych przez czło­

wieka i intensywniej użytkowanych turystycznie,

np. w dużych zabytkowych miastach lub kurortach

(Ve l d h u is e n

i in. 2000), plażach

(Sil v a

2002),

wyspach turystycznych

(CAZES-DUVAT

2001,

Le u n g

i in. 2002), bądź do celów inwestycyjnych

(Br o w n, Ul g ia t i

2001). W tego typu projektach

wykorzystywano najczęściej nowe podejścia me­

todologiczne, opierające się modelowaniu kom­

puterowym, symulacyjnym lub korzystających

z narzędzi GIS.

In the 1990s research concerning

tourist carrying capacity

focused m ainly

on w ilderness a re a s w hich have two

functions: th e preservation of n a tu ra l

a sse ts (often also cultural) an d m aking

th em available for tourism . However,

there are also new research projects

w hich u se th e notion of

carrying capacity

to define lim its to to u rism developm ent in

a reas

m ore

transform ed

by h u m a n

activity an d m ore intensively used for

to u rist p u rp o ses, e.g. in large historical

cities or reso rts

( V e ld h u i s e n

et al. 2000),

on b each es

( S ilv a

2002), to u rist islands

( C a z e s - D u v a t

2001,

L e u n g

et al. 2002),

or for in v estm en t p u rp o ses

( B ro w n & U l g i a t i

2001). In th is type of project new

m ethodological ap p ro ach es were usually

applied b ased on com puter modelling,

sim ulation or u sin g

G IS

tools.

5.2. NOWY KIERUNEK W BADANIACH NAD POJEMNOŚCIĄ

W latach 90. nasiliły się znacznie głosy krytyki wobec pojemności turystycznej - zarówno jako pojęcia naukowego, jak i narzędzia zarządzania. Najwięcej argumentów przeciwko jego stosowa­ niu znaleźć można w artykułach Lin d b e r g a

i in. (1997, 1998), McCOOLA, STANKEY’A (1981)

i Bu c k l e y’A (1999). Uważają oni, że „idea po­

jemności turystycznej była i jest intuicyjnie jasna i zrozumiała, ale z metodologicznego punktu wi­ dzenia nie jest ona w stanie dostarczyć narzędzi badawczych i procedur odpowiadających całej złożoności zjawisk będących następstwem ruchu turystycznego” (Lin d b e r g i in. 1997, s. 461). W e­

dług STANKEY’A (1981) pojemność turystyczna nie jest pojęciem naukowym, lecz raczej praktycz­ nym - wykorzystywanym w zarządzaniu ruchem turystycznym. Jednocześnie pojęcie to nie dostar­ cza wystarczających informacji pozwalających na jego praktyczne zastosowanie.

Według zespołu Lindberga pojemność turysty­ czna nie jest dobrym narzędziem określającym gra­ nice rozwoju turystyki na danym obszarze. Kryty­ kowana jest również jednostka pojemności (liczba osób na daną powierzchnię) jako niewłaściwa do limitowania ruchu turystycznego. Najbardziej kon­ trowersyjne jest wg nich wyznaczanie granicy, po­ wyżej której wpływ turystyki jest ju ż za duży. Określenie wskaźników pojemności nie może pre­ cyzyjnie odpowiedzieć na pytanie: how many is too many? Podobne wątpliwości znaleźć można w pracach Bu h a l is a (1999) i Co l l in s a (1999).

Niedoskonałość wskaźników pojemności tury­ stycznej i związanych z nimi metod badawczych skłoniła naukowców do szukania innych rozwiązań dotyczących określania granic wykorzystania tury­ stycznego. Pierwszą i najczęściej dzisiaj stosowa­ ną w amerykańskich parkach narodowych jest me­ toda LAC - Limits o f Acceptable Change (Granice dopuszczalnych zmian). Powstała ona ju ż w poło­ wie lat 80., a autorami jej jest zespół naukowców i pracowników USNPS (National Park Service)

(St a n k e y i in. 1985). Jest ona cały czas doskona­

lona przez wielu naukowców amerykańskich

(Ro g g e n b u c k, Wa t s o n 1993, St a n k e y 1998,

McCo o l, Co l e 1998, Co l e, McCo o l 2000). Jest

to wg nich alternatywa dla pojemności turystycz­ nej, gdyż o wiele łatwiej można przekształcić to pojęcie z ideologicznej formuły w narzędzia prak­ tycznego zastosowania. Metoda LAC ma na celu ustalenie dopuszczalnej granicy zmian czynników

5.2. A NEW TREND IN THE RESEARCH INTO TOURIST CARRYING CAPACITY

In the 1990s criticism of

tourist carrying capacity,

both a s a n academ ic concept

an d a m an ag em en t tool, becam e m uch

stronger. Most a rg u m e n ts ag ainst can

be found in articles by

L in d b e r g et al.

(1997, 1998)

M c C o o l & S t a n k e y

(1981)

and

B u c k l e y

(1999). They believe th a t

“(...) th o u g h cariying capacity is an

intuitively appealing concept, it simply is

not ad eq u ate to ad d re ss the complexity

found in to u rism s itu a tio n s”

( L in d b e r g e t a l

1997, p. 461). According to

S t a n k e y

(1981),

tourist capacity

is

n ot

an

academ ic concept b u t a practical one

u sed in tourism m anagem ent b u t the

sam e tim e is insufficient for practical

application.

According to Lindberg’s team ,

tourist carrying capacity

is n o t a good tool for

defining lim its to to u rism developm ent

in a given a re a while ‘to u rist n u m b ers

per given a re a ’ is criticised as an u n ­

suitable u n it for m easu rin g limits to

to u rist

activity.

M ost

controversially

they consider estab lish in g a limit above

which th e influence of tourism becom es

too great. Defining capacity indicators

can n o t precisely an sw er the question:

how many is too many?

Sim ilar doubts

can be found in

B u h a l i s

(1999) and

C o l l i n s

(1999).

The im perfection of

tourist carrying

capacity

indicators an d related research

m ethods m ade academ ics look for other

solutions regarding lim its to tourism . The

first a n d m ost po p u lar u sed in American

national p a rk s is the

LAC

m ethod -

Limits o f Acceptable Change.

It w as created in

mid 1980s by re se arch ers an d workers

of th e US National Park Service

( S ta n k e y et al.

1985) an d is being constantly

improved

( R o g g e n b u c k & W a t s o n

1993,

S t a n k e y

1998,

M c C o o l & C o l e

1998,

C o l e & M c C o o l

2000). They believe it is

an alternative to

tourist carrying capacity,

as it is m uch easier to transform LAC into

a practical tool. The aim is to establish

acceptable lim its to ch an g es in biotic and

abiotic factors for a given area, as well as

bio- i abiotycznych dla odwiedzanego obszaru, a także określenie najlepszych uwarunkowań dla wypoczynku i rekreacji na tym terenie (por. tab. II). Do rozpoczęcia prac nad zastosowaniem LAC niezbędny jest wcześniejszy dokładny monitoring środowiska naturalnego, monitoring ruchu tury­ stycznego oraz zmian jakie on wywołuje. Powinny one być kontynuowane podczas całego procesu wdrażania tej metody i jej stosowania na da­ nym obszarze. Na podstawie zebranych informa­ cji zarządzający obszarem powinni wybrać od­ powiedni zestaw wskaźników dla danych warun­ ków środowiskowych i występujących w nich form ruchu turystycznego, a następnie określić zakres zmian dopuszczalnych dla każdego wskaź­ nika.

W latach 90. powstało jeszcze kilka podobnych metod, które przejęły ideę pojemności turystycz­ nej, zmieniając tylko metodologię i zakres zastoso­ wania. Równie znane jak LAC są następujące pro­ jekty: VERP ( Visitor Expérience and Resource Protection - Zarządzanie oddziaływaniem turystyki) ( Visitor Expérience..., 1993) oraz VIM (Visitor Impact Management - Ochrona zasobów i komfor­ tu turystyki), który bada wpływ oddziaływania tu­ rystyki w szerszym ujęciu, bo aż w czterech aspek­ tach: przyrodniczym, kulturowym, historycznym i komfortu turystów (GREAFE i in. 1990). Zarys tych metod przedstawia tab. II. Najnowszym pro­ jektem pozwalającym na określanie dopuszczalne­ go progu rozwoju turystyki i rekreacji jest metoda MASTEC (Multiple Attribute Scoring Test o f Capacity - Test wielokrotnego zliczania atrybutów pojemności), będąca zaawansowaną kompilacją projektów VERP i LAC. Łączy je on w wielogałę- ziowy system wspierający podejmowanie decyzji w zarządzaniu ruchem turystycznym w parkach na­ rodowych, wykorzystując do tego modelowanie optymalizacyjne ( P r a t o 2001).

W ciągu ostatnich lat powstają nowe, bądź tyl­ ko ulepszone pojęcia kontynuujące ideę pojemno­ ści, lecz często unikające ju ż tego określenia i jej definicji. Do tej grupy wskaźników zaliczyć można tzw. wskaźniki i standardy jakości (indicators and standards o f quality), wykorzystywane najczęściej w obszarach chronionych (quality o f wilderness récréation experiences). Jednocześnie obserwowa­ ne jest odchodzenie od pojęcia „turystyka” na ko­ rzyść szerszego wg BuCKLEY’A (1999) określe­ nia - rekreacja, które ma większe zastosowanie w zarządzaniu mchem ( M c K e r c h e r 1996). Wskaź­ niki jakości dotyczyć m ogą zarówno środowiska naturalnego, jak i społeczno-kulturowego, a ich do­

to

define

the

b e st

conditions

for

recreation in th is a re a

(cf.

table II). In

order to apply LAC it is necessary

first to thoroughly m onitor the n a tu ra l

environm ent, to u rism an d the changes

it cau ses. The m onitoring should be

continued throughout the whole process

of introducing an d u sin g th is m ethod

in a given area. On the b asis of the

collected inform ation,

area m anagers

should select a su itab le set of indicators

for given n a tu ra l conditions and the

forms of to u rism occurring there, and

th en esta b lish th e lim its allowed for

each indicator.

In the 1990s several similar m ethods

were devised based on the idea of

tourist carrying capacity.

Projects as well known as

the

LAC

are:

VERP (Visitor Experience and Resource Protection) (Visitor Experience...,

1993) and

VIM (Visitor Impact Manage­

ment)

which studies the influence of

tourism from natural, cultural, historical

and tourist comfort angles

( G r e a f e et al.

1990). An outline of these methods is

presented in table II. The latest project

for

establishing

acceptable

limits

to

tourism and recreation development is

the

MASTEC

m ethod

(Multiple Attribute

Scoring Test o f Capacity),

an advanced

compilation of

VERP

and

LAC

combined

into a complex system supporting decision­

m aking

in

n a tio n a l

p a rk

to u ris t

m anagem ent u sin g optim ising modell­

ing

( P r a t o

2001).

Over recent years new or improved

term s have appeared continuing the idea

of

tourist carrying capacity,

b u t often avoid­

ing the term itself and its definition.

This group includes

indicators o f standards

and quality,

and the one m ost often used

in protected areas -

quality o f wilder­ ness recreation experiences.

At the same

time there is a shift from the term

tourism

to

the wider concept (according to

B u c k le y

1999) of

recreation

which is more

commonly used

in

tourism m anage­

m ent

( M c K e r c h e r

1996). Quality indicators

may concern both natu ral and socio­

cultural environm ents and the limits

which should not be exceeded, establish

quality standards.

puszczalne w artości, które nie pow inny zostać przekroczone, w yznaczają standardy jakości.

Pełne zestaw ienie w ujęciu chronologicznym wskaźników i jakości standardów prezentuje praca M a n n in g a i Lime’a z 2000 r. pod tytułem: Defining and Managing the Quality o f Wilderness Recreation Experiences.

A fu ll c h r o n o lo g ic a l l is t o f in d ic a to r s a n d s t a n d a r d s o f q u a li ty is p r e s e n t e d in Ma n n in g’s a n d Lim e’s w o r k fro m 2 0 0 0 , e n title d Defining and Managing

the Quality o f Wilderness Recreation

Experiences.

Tab ela II. Przegląd alternatywnych m etod określania pojemności turystycznej (za: Ma n n in g i Lime 20 0 0 )

M etoda LAC M etoda VIM M etoda V E R P

Krok 1. Zebrać informacje na tem at obszaru Krok 1. W stępnie oszacować bazy d a ­ nych na tem at obszaru

Krok 1. Stworzyć interdyscyplinarny zespól b a­ daw czy

Krok 2. Zidentyfikować i poklasyfikować możliwości tury­ styczne obszaru

Krok 2. Dokonać przeglądu celów za rzą­ dzania

Krok 2. Przygotować strategię z udziałem tury­ stów

Krok 3, Dobrać wskaźniki przyrodnicze i komfortu tury­ stów

Krok 3. W ybrać kluczowe wskaźniki od­ działywania

Krok 3. Przeanalizow ać główne funkcje parku Krok 4. Przeprowadzić inwentaryzację powyższych

wskaźników

Krok 4, W yznaczyć standardy dla po­ wyższych wskaźników

Krok 4. Przeanalizow ać zasoby parku i obecne jego wykorzystanie turystyczne

Krok 5. Ustalić standardy dla wskaźników przyrodniczych i komfortu turystów

Krok 5. Porównać standardy z istniejący­ mi warunkami

Krok 5. O pisać potencjalne walory środowiskowe i uwarunkowania komfortu turystów Krok 6. Zidentyfikować alternatywne m ożliwości ustalenia

zakresów poszczególnych standardów

Krok 6. Zidentyfikować prawdopodobne przyczyny zm ian w środowiskach

Krok 6. Zlokalizować potencjalne strefy do celów infrastrukturalnych

Krok 7. Sprecyzować zasady zarządzan ia ruchem tury­ stycznym dla każdej z alternatywnych możliwości

Krok 7. Przygotować strategię za rzą d za­ nia

Krok 7. W ybrać wskaźniki i ustalić do nich stan­ dardy dla każdej strefy; przygotować plan m o­ nitoringu

Krok 8. Przeprowadzić selekcję i ocenę alternatyw _{Krok 8. W ybrać szczegółowe m etody z a ­} rządzania i wdrożyć strategię

Krok 8. Monitorować wskaźniki przyrodnicze i komfortu turystów

Krok 9. W drożyć ustalone zasady za rzą d zan ia i rozpo­

cząć monitoring Krok 9. Podjąć realizację ustaleń strategii

Tab le II. A review of alternative m ethods of establishing tourist carrying capacity (from Ma n n in g & Lim e 20 00)

Limits of Acceptable C hang e Visitor Impact M anagem ent Visitor Experience and Resource Protection

Step 1. Identify area concerns and issues Step 1. Pre-assessm ent data base reviews Step 1. Assem ble an interdisciplinary project team Step 2. Define and describe opportunity classes Step 2. Review of m anagem ent objectives Step 2. Develop a public involvement strategy Step 3. Select indicators of resource and social

conditions Step 3. Selection of key impact indicators

Step 3. Develop statem ents of primary park purpose, significance, and primary interpretive them es

Step 4. Inventory resource an social conditions Step 4. Selection of standards for key impact indicators

Step 4. Analyze park resources and existing visitor use

Step 5. Specify standards for resource and social indicators

Step 5. Comparison of standards and existing conditions

Step 5. Describe a potential range of visitor experiences and resource conditions Step 6. Identify alternative opportunity class

allocations Step 6. Identify probable causes of impacts

Step 6. Allocate potential zones to specific locations

Step 7. Identify m anag em ent actions for each

alternative Step 7. Identify m anagem ent strategies

Step 7. Select indicators and specify standards for each zone; develop a monitorinq plan Step 8. Evaluation and selection of an

alternative Step 8. Implementation Step 8. Monitor resource and social indicators Step 9. Im plem ent actions and monitor

6. PODSUMOWANIE 6. CONCLUSIONS

Choć od początku lat 60. powstało wiele prac na temat pojemności turystycznej, problem okre­ ślania dopuszczalnej granicy rozwoju turystyki wciąż niepokoi wielu badaczy. Odpowiedź na pytanie, gdzie powinien znajdować się próg do­ puszczalnych zmian, jest bowiem bardzo skom­ plikowana. Choć samo pojęcie pojemności jest coraz częściej wypierane przez nowsze określenia, to jednak jej idea wydaje się przetrwać (COLE 2001). Wymaga jednak ona stałego doskonalenia.

Fr e im u n d i Co l e (2001) widzą ponadto potrze­

bę badań nad konsekwencjami ograniczeń zwią­ zanych z określanymi i stosowanymi wskaźni­ kami pojemności turystycznej, co wymaga two­ rzenia zespołów interdyscyplinarnych. Rozwój i standaryzacja terminologii przedmiotu powinny zostać zintensyfikowane. W edług Co l e’a (2001)

istnie-je ponadto konieczność prowadzenia badań na szerszą skalę, co najmniej regionalną, gdyż tyl­ ko takie prace pom ogą ustrzec się przed konse­ kwencjami egzekwowania określonych wskaźni­ ków na danym obszarze dla terenów sąsiadujących z nim.

Mimo ogromnej liczby prac z zakresu badań nad pojemnością turystyczną, prowadzonych na całym świecie, a których tylko zarys przedstawio­ no powyżej, w Polsce istnieje zdecydowany regres w tego typu badaniach ( P s t r o c k a 2002). Jed­ nocześnie zagadnienie określania granic pojem­ ności turystycznej dla obszarów chronionych wy­ korzystywanych równocześnie przez turystykę zachowuje cały czas sw oją ważność i wymaga dalszych prac w tym zakresie. Projekt nowej usta­ wy o ochronie przyrody nakłada obowiązek za­ warcia w planach ochrony parków narodowych maksymalnej liczby osób mogących korzystać je d ­ nocześnie z obszaru parku. Może ten zapis zapo­ czątkuje nową erę polskich badań w tym przed­ miocie?

Although since the beginning of the 1960s

many works regarding tourist carrying

capacity

have been published, the problem

of establishing acceptable limits to tourism

developm ent still fru stra te a lot of

researchers. The answ er to the question of

where the limit to acceptable change should

be set is very complicated. Although the

concept of touiist capacity

is increasingly

often replaced by newer terms, its central

idea seems to live on

(C o le

2001). However,

it has required constant improvement. In

addition,

F re im u n d & C o l e

(2001) have

noticed the need for research into the

consequences concerning existing tourist

canying capacity

indicators, research which

would require interdisciplinary research

teams. The development and standardisa­

tion of terminology should be intensified.

According to

C o l e

(2000), it is necessary to

conduct studies on a bigger scale, at least

regionally, because only such studies would

help avoid the consequences of imposing

certain indicators in one area on those for

neighbouring areas.

Despite the flourishing research into

tourist canying capacity

conducted all over

the world, the outline of which is presented

above, in Poland a clear regression in this

type of research can be seen

( P s tr o c k a

2002). At the same time however the

problem of establishing limits to tourist canyi­

ng capacity

for protected areas is still valid

and requires further research. The draft of

a new law on n ature protection imposes an

obligation to include a maximum num ber of

people to be allowed into a national park at

one time. Maybe this law will open a new era

in Polish research into this subject.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

ALLDREDGE R., 1973, Some capacity theory f o r parks and

recreation areas, ..Trends", vol. 10.

B a c z w a r o w M., W ilu S R., 1999, Anglojęzyczne piśmiennic­ two naukowe w dziedzinie turyzmu, „Turyzm", t. 9. z. 2.

B aud-B O V Y M., 1977. Tourism and Recreational Develop­

ment, T he A rc h ite c tu ra l P ress.

B r o w n k . . T u r n e r R . K ., H a m e e d H ., B a te m a n J . , 1 9 9 7 , Environmental carrying capacity and tourism develop­ ment in the Maldives and Nepal ..E nvironm ental C onservation", vol. 2 4, no. 4.

B r o w n k ., T u r n e r R. k ., H a m e e d H., B a te m a n j . , 1998, Reply to Lindberg and McCool: „A critique o f environ­

mental carrying capacity as a means o f managing the effects o f tourism development”, „E n v iro n m en tal C o n ­ servation", vol. 2 5 . n o. 4.

B ro w n M. T.. U lg ia ti S., 2 0 0 1 , Energy measures o f copy­ ing capacity to evaluate economic Investments, „Popula­ tion an d E n v iro n m en t: A J o u r n a l o f In terd iscip lin ary S tu d ie s ”, vol. 2 2 , no. 5.

B u c k le y R., 1999, An ecological perspective on carrying capacity, „A nnals o f T o u rism R e s e a rc h ”, vol. 2 6, no. 3. B u h a li s D ., 1 9 9 9 , Limits o f tourism development In peripheral

destinations: problems and challenges, „Tourism M anage­ ment", vol. 20.

C a z e s-D u v a t V., 2 0 0 1 , Methodologies f o r Carrying Capac­ ity in Small Island States/Indian Ocean, h ttp ://w w w . csiw isep ractices.o rg .

C o le D. N., 1998, The Limits o f Acceptable Change process: modifications aiid clarifications, [in:] M c C o o l S. F., C o le d . N., co m p s. 1997, Proceedings - Limits o f Acceptable Change and Related Planning Processes Progress and Fixture Directions, 1997, M ay 2 0 -2 2 , M issoula. MT, G e n e ra l T e ch n ical R ep o rt INT-GTR-37. C o le D. N., 2 0 0 1 , Visitor use density and wilderness

experience: a historical review o f research, [in:] F re im u n d W. A., C o le n .

c.,

co m p s. 2 0 0 1 , Visitor Use Density and Wilderness Experience Proceedings: 2 0 0 0 , J u n e 1-3, M issoula, MT, P ro ceed in g s RM RS-P-20.

C o le D. N., M c C o o l S. F., 2 0 0 0 , Wilderness visitors, experiences, and visitor management, [in:] C o le D. N., M c C o o l S. F.. B o r r i e W. t . . O 'L o u g h lin J .. com ps. 2 0 0 0 , Wilderness Science in a Time o f Change Con­ ference - V olum e 4: Wilderness visitors, experiences, and visitor management 1999, M ay 2 3 -2 7 , M issoula, MT. P ro ceed in g s RM RS-P-15-VOL-4.

C o l u n s A . , 1999, Tourism development and natural capital.

„A nnals of T o u rism R e se a rc h ”, vol. 26, no. 1.

C o l l i n s A ., 2 0 0 1 , Thinking economically about sustainable tourism, „A nnals of T o u rism R esearch", vol. 28. no. 3. E a g le s P. G. J ., M c C o o l S. F., 2 0 0 2 , Tourism in National

Parks and Protected Areas: Planning and Management CAB In te rn a tio n a l, W allingford, UK.

Economic values o f protected areas. Guidelines fo r pro­ tected area nvmagers. 1998, B e st P ractice P ro tected A rea S eries, IUCN, no. 2.

Freim u n d W. A.. C o le N. C., 2 0 0 1 , Use density, visitor experience, and limiting recreational use in wilderness: progress to date and research needs, [in.] F reim und W. A., C o le N. c., co m p s. 2 0 0 1 . Visitor Use Density and Wilderness Experience Proceedings: 2000, J u n e 1-3, M issoula, MT, P ro ceed in g s RM RS-P-20.

G e t z D., 1987, Capacity to absorb tourism - concepts and

implications f o r strategic planning. ..A nnals o f T o u rism R esearch", vol. 10. no. 2.

G r a e f e A., K u s s F., V a s k e J ., 1990, Visitor Impact Man­ agement: The Planning Framework, N ational P a rk a n d C o n serv atio n A sso ciatio n , W ash in g to n .

Guidelines: Development o f National Parks and Protected Areas f o r Tourism, 1992, WTO, M adrid.

L a v e n D., M a n n in g R., J o h n s o n D., K am p M. V.. 2 0 0 1 , Integrating subsistence use and users into park and wil­ derness management „The G eorge W right Forum , M anaging R ecreatio n al U se", vol. 18, no. 3.

L eung, Y.-F., M ario n J . L., 2 0 0 0 , Recreation impacts and management in wilderness: A state-of-knowledge re­ view, [in:] C o le d . n ., M c C o o l S. F., B o r r i e W. T., O’L o u g h lin J . , co m p s. 2 0 0 0 , Wilderness Science in a Time o f Change Conference - V olum e 5: Wilder­ ness ecosystems, threats, and management 1999, May 2 3 -2 7 , M issoula, MT, P ro ceed in g s R M R S-P-15-V 0L-5. L e u n g , Y.-F., S h a w n „ J o h n s o n K , D u h a im e R., 2 0 0 2 ,

More than a database: Integrating GIS data with the

Boston Harbor Islands visitor carrying capacity study, „Applied G eo g rap h y ”, vol. 19, no. 1.

LlNDBERG K., M c C o o l S. F „ S ta n k e y G „ 1997, Rethinking carrying capacity, „A nnals o f T o u rism R esearch", vol. 24, no. 2.

L in d b e r g K„ M c C o o l S. F.. 1998, A critique o f environ­ mental carrying capacity as a means o f managing the effects o f tourism development, „E nvironm ental C onservation", vol. 2 5, no. 4.

L u cas R., 1964, The recreational capacity o f the Quetico - Superior area, USDA F o re s t Service R esearch Paper, LS - 15.

M anning R. E., Lime D. W., 2 0 0 0 , Defining and managing the quality o f wilderness recreation experiences, [in:] C o le D. n ., M c C o o l S. F., B o r r i e W. T., O 'L oughlin J ., co m p s. 2 0 0 0 , Wilderness Science in a Time o f Change Conference - V olum e 4: Wilderness visitors, experiences, and visitor management 1999, May 2 3 - 27, M issoula, MT, P ro ceed in g s RMRS-P-15-VOL-4.

M a n n in g T., 1999, Indicators o f tourism ustainability,

„Tourism M an ag em en t", vol. 20.

McCOOL s . F., C o le S. N., 1998, Experiencing Limits o f Acceptable Chat\ge: some thoughts after a decade o f imple­ mentation. [in:] MCCOOL S. F., COLE D. N„ com ps. 1997, Proceedings - Limits o f Acceptable Change and Related Planning Processes Progress and Future Directions, 1997, M ay 2 0 -2 2 , M issoula, MT, G eneral T ech n ical R ep o rt INT-GTR-37.

M c C o o l S. F., M oisey R. N. 2 0 0 1 , Tourism. Recreation and Sustainability: Linking Culture and the Environ­ ment. U niversity of M o n ta n a . USA.

MCKERCHER B., 1996, Differences between tourism and recreation in parks. .A n n a ls o f T o u rism R esearch", vol. 23. no. 3.

POORE D. (ed.), 1992, Guidelines f o r Mountain Protected

Areas, IUCN. G lan d - C am bridge.

P r a t o T , 2 0 0 1 , Modeling carrying capacity fo r national parks, „Ecological E conom ics", vol. 39.

P s t r o c k a M., 2 0 0 2 , Indexes o f tourist capacity in the mountainous areas. A Polish experience, Conditions o f the Foreign Tourism Development in Central and East­ ern Europe, „Problem s o f th e D evelopm ent o f Ecot- o u rism w ith S p e c ia l E m p h a s is on M o u n tain A reas", vol. 7.

ROGGENBUCK J . W ., W a t s o n a . E., 1993, Defining accept­ able conditions In wilderness, „E nvironm ental M an ­ a g e m e n t”, vol. 17, no. 2.

Second Draft o f a World Conservation Strategy, 1978, IUCN, M orges.

S a v e r i a d e s A.. 2 0 0 0 , Establishing the social tourism carry­ ing capacity f o r the tourist resorts o f the east coast o f the Republic o f Cyprus, „Tourism M anagem ent", vol. 21. S h e l b y B.. H e b e r l e i n T. A., 1986, Carrying Capacity in

Recreation Settings. O regon S ta te U niversity Press, C o m avalis.

SILVA C. P., 2 0 0 2 , Beach carrying capacity assessment:

How important is it? „ J o u rn a l o f C o astal R e se a rc h ”, vol. 36.

S t a n k e y G. H.. 1981, Integrating wildland recreation

research into decision making: pitfalls and promises, „R ecreational R e se a rc h Review", vol. 9, no. 1.

S t a n k e y G. H ., C o l e D., L u c a s R ., P e t e r s o n m ., F r i s s e l l S ., W a s h b u r n e R ., 1985, The Limits o f Acceptable Change (LAC) System f o r Wilderness Planning, USDA F o r e s t Service G en eral T e ch n ical R e p o r t INT-176. S t a n k e y G. H., M a n n in g R. E., 1986, Carrying capacity

o f recreational settings, [in:] A Literature Review: The President’s Commission on Americans Outdoors, The P re s id e n t’s C o m m issio n o n A m erican s O u td o o rs, W ashington.

S t a n k e y G ., S c h r e y e r R., 1985, Attitudes toward wilder­ ness and factors affecting visitor behaviour: A stale o j knowledge review, P ro ceed in g s - N ational W ilderness R esearch C onference: Is su e s, s ta te of know ledge, fu ­ tu r e d irectio n s, O gden: U tah.

S t a n k e y G. H.. 1998. Institutional barriers and opportuni­ ties in application o f the Limits o f Acceptable Change, [in:| M c C o o l S . F., COLE D. N., co m p s. 1997, Proceed­ ings - Limits o f Acceptable Change and Related Plan- ning Processes Progress and Future Directions, 1997, May 2 0 -2 2 , M issoula, MT, G en eral T ech n ical R eport INT-GTR-37.

S u m n e r E. L., 1936, Special Report on Wildlife Study in the High Sierra in Sequoia and Kings Canyon National Park and Adjacent Territory, N ational P a rk Service R ecords, N ational A rchives, W a sh in g to n , DC.

VELDHUISEN J . , TIMMERMANS H., KAPOEN L„ 2 0 0 0 , RAM­

BLAS: a regional planning model based on the micro- symulatlon o f daily activity travel patterns, „E nviron­ m e n t a n d P la n n in g ”, vol. 32.

V e l i k o v a M. P., 2 0 0 1 , How sustainable is sustainable tourism?, „Annals of T ourism R esearch”, vol. 28, no. 2. Visitor Experience and Resource Protection Process, 1993.

N ational P a rk Service, D enver.

WAGAR J . , 1964. The carrying capacity o f wild lands fo r recreation, „F o rest S cien ce M onograph", vol. 7.

W a g a r J ., 1974. Recreational carrying capacity reconsidered, ..Jo u rn a l o f Forestry", vol. 72.

Z a r ę b a D., 2 0 0 0 , Ekoturyslyka. Wyzwania i nadzieje,