Jan Załęski
"Exegetisches Wörterbuch zum
Neuen Testament", T. I-III, Horst Balz,
Gerhard Schneider, Stuttgart [etc.]
1980-1983 : [recenzja]
Collectanea Theologica 55/1, 209-211
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 55(1985) fa se . I
R E C E N Z J E
H o rs t B A L Z — G e r h a r d S C H N E ID E R , E x e g e tis c h e s W ö r te r b u c h z u m N e u e n T e s ta m e n t, S tu ttg a r t- B e r lin - K ö ln - M a in z , V e rla g W. K o h lh a m m e r, t. I 1980, k o l. X X X II+ 1 1 3 2 , t. I I 1981, k o l. X I + 1358, t. I I I 1983, k o l. X I + 1 2 2 3 + 2 3 o z n a czo n e g w ia z d k ą . N a rz ę d z ie p r a c y d la b ib lis ty , z w ła sz c z a p r a c u ją c e g o n a d N o w y m T e s ta m e n te m , s ta n o w iły do t e j p o ry m ię d z y in n y m i ta k ie s ło w n ik i ja k : F . Z o- r e l l , L e x ic o n g r a e c u m N o v i T e s ta m e n ti, R o m a e 5 1961; W . B a u e r ,G r ie c h is c h -d e u ts c h e s W ö r te r b u c h z u d e n S c h r i fte n d e s N e u e n T e s ta m e n ts u n d d e r ü b r ig e n u r c h r is tlic h e n L it e r a t u r (W N T), B e r l i n 5 1958; G. K i t t e l
— G. F r i e d r i c h , T h e o lo g isc h e s W ö r te r b u c h z u m N e u e n T e s ta m e n t
(T W N T), t. I —X I, S t u t t g a r t 1933— 1978. Z c h w ilą u k a z a n ia się E x e g e tis c h e s
W ö r te r b u c h z u m N e u e n T e s ta m e n t (E W N T) o tr z y m a li te o lo g o w ie w ogóle,
a w sz c z e g ó ln o śc i b ib liś c i n o w e n a rz ę d z ie p r a c y z z a k r e s u N T. T r u d n o b ę d z ie so b ie w y o b ra z ić od te j p o ry n a u k o w c ó w , k tó r z y n ie k o r z y s ta lib y z w y ż e j w y m ie n io n e g o s ło w n ik a p o d r e d a k c j ą H . B a l z a i G. S c h n e i d e r a .
N ie z n a c z y to o czy w iście, że w c z e ś n ie js z e p o m o c e s tr a c iły ju ż c a łk o w ic ie n a w a rto ś c i. D łu g o jeszcze tr z e b a b ę d z ie do n ic h z a g lą d a ć . W a r to je d n a k p a m ię ta ć , że I to m T W N T w y d a n y z o s ta ł p o n a d 50 l a t te m u . T a k ż e in n e d w a , w y m ie n io n e w y ż e j, u k a z a ły się ju ż dość d a w n o . N a ty m tl e w id a ć w y ra ź n ie , ja k b a rd z o b y ła p o tr z e b n a te g o r o d z a ju p r a c a , ja k ie j p o d ję li się o s ta tn io H. B a l z i G. S c h n e i d e r .
N a jp ie r w u d e r z a n ie z w y k le s z y b k ie te m p o p r a c y . W c ią g u tr z e c h la t u k a z a ły się tr z y p o tę ż n e to m y . Z a n im u k a z a ł się c a ły to m , b y ły o d d a w a n e do u ż y tk u w c z e ś n ie j p o sz c z e g ó ln e z e sz y ty , p o p rz e d z a ją c e k a ż d y to m . Z p ie r w szeg o z e sz y tu , o b e jm u ją c e g o 128 k o lu m n , m o ż n a b y ło k o rz y s ta ć ju ż w s i e r p n iu 1978 r o k u . J a k to z w y k le b y w a w te g o ty p u o p ra c o w a n ia c h , p o d o b n ie E W N T u ło żo n y je s t w e d łu g k o le jn o ś c i a lf a b e ty c z n e j s ło w n ic tw a g re c k ie g o N T. W tę k o le jn o ś ć a lf a b e ty c z n ą w łą c z o n o ta k ż e im io n a w ła s n e ;11 w s t ę p u j ą c e w te k ś c ie . T o m p ie r w s z y o b e jm u je s ło w n ic tw o od li te r y abphłPclo li t e r y e p s ilo n (d o k ła d n ie : do sło w a h e n o c h ), to m d ru g i — od l i t d r ^ ^ j w m i n (d o k ła d n ie : od s łó w k a e k s) do li te r y o m ik r o n , i w re s z c ie to m t r z è c T — l i t e r y p i do li te r y o m eg a .
E W N T z o sta ł z a p la n o w a n y ja k o d z ie ło 1 “m ię d z y w y z n a n io w e , o c z y m w s p o m i n a ją g łó w n i r e d a k to r z y w sło w ie w s tę p n y m do p ie rw s z e g o to m u . Z a p ro sz o n o do w s p ó łp r a c y e g z e g e tó w k a to lic k ic h i p r o te s ta n c k ic h . D ru g im w a r u n k ie m w s p ó łp r a c y b y ło p o s łu g iw a n ie się ję z y k ie m n ie m ie c k im . S ą r e p r e z e n to w a n i u c z e n i z ró ż n y c h k r a j ó w e u r o p e js k ic h i p o z a e u ro p e js k ic h . W y s ta rc z y z a jr z e ć do w y k a z u n a z w is k w s p ó łp r a c o w n ik ó w n a p o c z ą tk u k a ż d e go to m u , że b y się o ty m p rz e k o n a ć . W trz e c im to m ie p o ls k ic h e g z e g e tó w r e p r e z e n tu j e p r o f e s o r K U L -u , o. H . L a n g k a m m e r , k tó r y o p ra c o w a ł sło w o p r o to n i je g o p o c h o d n e (t. II I , k o l. 452— 462). W te n sp o só b s ło w n ik te n s t a je się z n a k ie m d o b rz e ro z u m ia n e j w s p ó łp r a c y d la le p sz e g o z ro z u m ie n ia N T.
S ło w n ik p o w in ie n słu ży ć z g o d n ie z in te n c ją a u to r ó w n ie ty lk o n a u k o w co m i s tu d e n to m P is m a Ś w ię te g o , a le ta k ż e d u s z p a s te rz o m . O ile w p r z y p a d k u d w ó c h p ie r w s z y c h g r u p je s t to o c z y w iste , o ty le m o ż n a m ie ć w ą tp liw o ś c i, p r z y n a jm n ie j w p o ls k ic h w a r u n k a c h , czy m o że z t a k s p e c ja lis ty c z n e g o d z ie ła k o rz y s ta ć ta k ż e d u s z p a s te rz . B a r ie r a ję z y k o w a , a ta k ż e f in a n s o w a s ta n o w ić b ę d z ie d u ż ą p rz e s z k o d ę . W p ra w d z ie sło w a g re c k ie s ą p o d a n e w tr a n s k r y p c j i
i w tłu m a c z e n iu n a ję z y k n ie m ie c k i, je d n a k n ie n a le ż y c h y b a o c z e k iw a ć z b y t d u ż e g o z a in te r e s o w a n ia ta k ż e w ś ró d d u s z p a s te r z y w ła d a ją c y c h ję z y k ie m n ie m ie c k im . W e w s z y s tk ic h to m a c h p r z e s tr z e g a się z a s a d y łą c z e n ia i o m a w ia n ia p e w n y c h h a s e ł łą c z n ie . P o d s ta w ę do ic h łą c z n e g o tr a k to w a n ia s ta n o w i w s p ó ln y r d z e ń o ra z p rz y b liż o n e z n a c z e n ie d a n e j g r u p y słó w , n p . g r u p a słó w : h a g n o s, h a g n e ia , h a g n id z o , h a g n is m o s , h a g n o te s , h a g n o s (t. I, k o l. 52— 54); d z u m e , a d z u m o s , d z u m o o (t. II , k o l. 259—261); p o im e n , a rc h ip o im e n , p o im a in o (t. II I , k o l. 301— 304). P r z y n ie k tó r y c h sło w a c h w y s ta r c z y ło p o d a ć ty lk o ic h z n a c z e n ie , e w e n tu a ln ie r e f e r e n c je w P iś m ie Ś w ię ty m , n p . a b a re s (t. I, k o l 1), a p o b le to s, a p o b o le (t. I, k o l. 301); k a th o (t. II , k o l. 555), k o llo u r io n (t. II , k ol. 757), s ta m n o s (t. I I I , k o l. 638). J e s t s z e re g in n y c h h a s e ł, b o g a ts z y c h w tr e ś ć , p rz y k tó r y c h a u to rz y n ie o g ra n ic z y li się ty lk o do tr a n s k r y p c j i, z n a c z e n ia i r e f e r e n c ji w P iś m ie Ś w ię ty m , a le p o d a li ta k ż e k r ó t k o n a jw a ż n ie js z ą li te r a tu r ę , np. h a g a r, a g g a re u o (t. I, k o l. 29), k o la k e ia (t. I I , k o l. 756), s té n o s (t. I I I , k o l. 653). W w ie lu te g o r o d z a ju p r z y p a d k a c h a u to r z y o d s y ła ją n a jc z ę ś c ie j do o d n o ś n y c h h a s e ł w T W N T lu b p o d a ją ja k ą ś n o w s z ą p o z y c ję b ib lio g ra fic z n ą . W s z y s tk im h a s ło m z a s a d n ic z y m , o b o g a te j tr e ś c i te o lo g ic z n e j, p o św ię c o n o m n ie j lu b w ię c e j o b s z e rn e a r t y k u ły . N p . n a o m ó w ie n ie te r m i n u h a g io s i je g o p o c h o d n y c h (h a g ia d z o , h a g ia s m o s , h a g io te s, h a g io s u n e ) p o św ię c ił H . B a l z 11 k o lu m n (t. I, k o l. 38— 48). S p o ro m ie js c a z a m u je w I I to m ie o m ó w ie n ie h a s ła k a in o s i jeg o p o c h o d n y c h (kol. 563—571) czy w I I I to m ie — te r m in u
s o m a (kol. 770— 779) lu b h u io s (kol. 912— 937). P r z y o m a w ia n iu z a s a d n ic z y c h
h a s e ł tr z y m a j ą s ię a u to r z y n a s tę p u ją c e j z a s a d y : p o p rz y to c z e n iu g re c k ie g o te r m i n u , je g o t r a n s k r y p c j i i z n a c z e n ia p o d a ją w p u n k ta c h z a sa d n ic z ą tr e ś ć a r t y k u łu , li te r a tu r ę i w re s z c ie w ła ś c iw ą tr e ś ć . O d s tę p u je się od t e j z a s a d y p r z y o m a w ia n iu słó w o m n ie js z y m z n a c z e n iu . W ty m o s ta tn im p r z y p a d k u n ie p o d a je się w p u n k ta c h tr e ś c i z a s a d n ic z e j a n i l i te r a t u r y n a p o c z ą tk u n a jc z ę ś c ie j k r ó tk ie j in f o r m a c ji. P o d a je się n a to m ia s t z a w sz e tr a n s k r y p c j ę g re c k ie g o s ło w a i jeg o z n a c z e n ie . N a w e t w s z e rz e j p o tr a k to w a n y c h h a s ła c h n ie sp o só b b y ło p o d a ć c a łą li t e r a tu r ę d a n e g o p rz e d m io tu . D la te g o s łu sz n ie a u to r z y p r z y ję li z a s a d ę p o d a w a n ia l i t e r a t u r y n o w s z e j. I t a k n p . G. S c h n e i d e r o m a w ia ją c w I I I to m ie (kol. 1019) im ię w ła s n e P h ile m o n p rz y ta c z a k o m e n ta r z do L is t u do F ile m o n a J. G n i l k i z 1982 r o k u . N ie m a w ą tp liw o ś c i, że je s t to n a jn o w s z a li t e r a t u r a , s k o ro I I I to m E W N T u k a z a ł się w 1983 ro k u . C z a se m n a s u w a się w ą tp liw o ś ć , czy a u to r rz e c z y w iś c ie p o d a je n a jn o w s z ą li te r a tu r ę , s k o r o p o p rz y to c z e n iu te r m i n u o d sy ła do l i t e r a t u r y z a w a r te j w to m ie I T W N T . W a rto w ty m m ie ją c u ^ r ą z je s z c z e p rz y p o m n ie ć , że to m t e n p o w s ta ł p o n a d 50 l a t te m u . N a ogół d ç jW ç ^ -ito słó w o m n ie js z y m z n a c z e n iu (a g a th o - e rg eo — t. I, k o l. 9, a g e n e a l o g e p s j —f,.t. I, k o l. 37). J e s t rz e c z ą z u p e łn ie z ro z u m ia łą , że r a z li t e r a t u r a p o d a n a je s t o b fita , in n y m r a z e m — o w ie le s k r o m n ie js z a . Z a le ż y to p rz e c ie ż n a jc z ę ś c ie j od z a w a rto ś c i tr e ś c i w d a n y m h a ś le . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że p o d w z g lę d e m l i t e r a t u r y g ó r u je E W N T n a d w s z y s tk im i d o ty c h c z a s o w y m i s ło w n ik a m i. W w ię k sz o ś c i o m a w ia n y c h h a s e ł, p r z y n a j m n i e j ty c h w a ż n ie js z y c h , p o d a n o n a p o c z ą tk u , ile ra z y d a n e sło w o w y s tę p u je w N T . W a rto z w ró c ić u w a g ę n a f a k t, że w y r a ź n ie o d d z ie la się g r u p ę lis tó w P a w io w y c h od ty c h , k tó r y m o d m a w ia s ię a u to r s tw a P a w io w e g o . J a k w ia d o m o , od d a w n a w y s u w a się z a r z u t y p rz e c iw n ie k tó r y m lis to m P a w ła , tr a d y c y jn ie u w a ż a n y m za P a w io w e . G . S c h n e i d e r je s t n a jw y r a ź n i e j z d a n ia , iż n a d s z e d ł j u ż czas, b y ta k i e p is m a P a w ła j a k L is t do K o lo sa n , do E fe z ja n , 2 do T e s a lo n ic z a n i L is ty P a - te r s k ie p r z e s ta ć u w a ż a ć za p o c h o d z ą c e od te g o a u to r a . O m a w ia ją c g r u p ę słó w z w ią z a n y c h z a g a p e u k a z u je ic h z n a c z e n ie w k o n te k ś c ie p is m n o w o te s - ta m e n ta l n y c h i p rz y t e j o k a z ji w y m ie n ia lis ty P a w ła i w o d r ę b n e j g r u p ie w y ż e j w s p o m n ia n e lis ty (t. I, k o l. 19 i 25— 26). P o d o b n e g o z d a n ia je s t s z e re g in n y c h a u to r ó w . O m a w ia ją c ja k ie ś h a s ło b ę d ą m ó w ić, iż w y s tę p u je ono
R E C E N Z J E
w C o rp u s P a u lin u m i p is m a c h d e u te r o -P a w ło w y c h (np. J. B a u m g a r t e n p r z y o m a w ia n iu te r m in u k a ir o s, t. II, k ol. 571, 574).
T u n a s u w a się p y ta n ie , czy rz e c z y w iś c ie w s z y s tk ie w y ż e j w s p o m n ia n e lis ty (K ol, E f, 2 T es i L is ty P a s te r s k ie ) w je d n a k o w y m s to p n iu m o ż n a u z n a ć za n ie - P a w lo w e , o d m a w ia ją c m u ic h a u to r s tw a w n a js z e r z e j p o ję ty m te g o sło w a z n a c z e n iu . J a k w ia d o m o , n ie b r a k je s z c z e a u to r ó w k tó r z y o p o w ia d a ją się za a u to r s tw e m P a w ło w y m , sz e ro k o ro z u m ia n y m , n p . 2 T e s czy K o l. C zy rz e c z y w iś c ie n a d s z e d ł ju ż czas n a d e f in ity w n e ro z s trz y g n ię c ie p ro b le m u a u t o r s tw a lis tó w p rz y p is y w a n y c h do te j p o ry P a w ło w i?
G łó w n y c e l i w ła śc iw o ś ć E W N T p o le g a n a ty m , że p ró b o w a n o p o k a z a ć z n a c z e n ie p o szczeg ó ln eg o sło w a w z w ią z k u z te k s te m , w k tó r y m o no w y s tę p u je . T a m je d n a k , g d z ie b y ło to k o n ie c z n e d la le p s z e g o z ro z u m ie n ia tr e ś c i s ło w a , p r z e d s ta w io n o i w y d o b y to jeg o z w ią z k i e g z e g e ty c z n e i te o lo g ic z n e , a n a w e t, je ż e li to b y ło k o n ie c z n e , p o k a z a n o jeg o h is to ry c z n e p o d s ta w y . I ta k n p . О. В e t z z a n im p rz e s z e d ł do u k a z a n ia tr e ś c i im ie n ia A b r a a m w N T, s ię g n ą ł n a jp i e r w do S T i w c z e sn e g o ju d a iz m u , b y n a ty m tl e p e łn ie j p r z e d s ta w ić jeg o z b a w c z o -h is to ry c z n e z n a c z e n ie (t. I, k o l. 3— 7). F. H a h n o m a w ia ją c h a s ło h u io s w s k a z u je w y ra ź n ie n a jeg o c h ry s to lo g ic z n e z n a c z e n ie (t. II I , k o l. 912, 916nn), a H . G o l d s t e i n u k a z u je te o lo g ic z n e , c h ry s to lo g ic z n e i e k le z jo lo g ic z n e z n a c z e n ie te r m in u p o im e n (t. II I , k o l. 301— 304). J a k w y n ik a z te g o , co p rz e d c h w ilą p o w ie d z ia n o — a w s k a z a n o ty lk o p rz y k ła d o w o n ie k tó r e h a s ła — m im o iż re c e n z o w a n y s ło w n ik m a w ty t u le „ e g z e g e ty c z n y ” , to je d n a k z a w ie r a o n ta k ż e „ o r ie n ta c ję ” te o lo g ic z n ą i ty m p rz e w y ż s z a z d e c y d o w a n ie ta k ie s ło w n ik i ja k F . Z o r e l l a i W. B a u e r a , w y m ie n io n e n a p o c z ą tk u .
W a rto p o d k re ś lić ta k ż e to , że s ło w n ik u w z g lę d n ia w a ż n ie js z e w a r ia n ty te k s tu (np. t. II, k o l. 691; t. I I I , k o l. 455) o ra z g re c k ą li t e r a t u r ę p o z a b ib lijn ą (n p . t. II, k o l. 755 p rz y o m a w ia n iu sło w a k o ito n ).
U ła tw ia sz y b k ie p o s łu g iw a n ie s ię s ło w n ik ie m s k o ro w id z słó w n ie m ie c k c h i im io n , k tó r e są tłu m a c z e n ie m s ło w n ic tw a g re c k ie g o N T. S k o ro w id z te n o z n a c z o n o c y f r a m i a r a b s k im i z g w ia z d k ą . P r z y k a ż d y m sło w ie czy im ie n iu p o d a n o to m o ra z k o lu m n ę , w k tó r y m o n e w y s tę p u ją . P o z o s ta je n a k o n ie c w y ra z ić w d z ię c z n o ść i p o g r a tu lo w a ć t a k w s p a n ia łe g o d z ie ła , k tó r e z c a łą p e w n o ś c ią b ę d z ie p rz e z la t a słu ż y ć w ie lu n a u k o w c o m z całeg o ś w ia ta .
k s . J a n Z a łę s k i, W a r s z a w a
C h a rle s P E R R O T , E d o u a rd C O T H E N E T i in n i, É tu d e s s u r la p r e m iè r e le ttr e
de P ie rr e , P a r is 1980, L es é d itio n s d u C e rf, s. 279 (L e c tio D iv in a t. 102).
K s ią ż k a g o d n a je s t u w a g i n ie ty l e ze w z g lę d u n a to, że u k a z a ła się w z a s łu ż o n e j s e r ii w y d a w n ic z e j, ile ze w z g lę d u n a te m a ty k ę , k tó r ą p o ru s z a . Z a j m u je się b o w ie m ró ż n y m i, a z a ra z e m b a rd z o is to tn y m i p r o b le m a m i 1 L is tu św . P io tr a . P rz y g o to w a ł ją do d r u k u C. P e r r o t, p ro f e s o r I n s ty tu t u K a to lic k ie g o w P a r y ż u . J a k w y n ik a z p rz e d m o w y , z a p re z e n to w a n o w n ie j r e f e r a ty (w y k ła d y ), k o m u n ik a ty i d y s k u s je w m n ie js z y c h g r u p a c h ro b o c z y c h , ja k ie m ia ły m ie js c e p o d c z a s K o n g re s u K a to lic k ie g o T o w a r z y s tw a F ra n c u s k ie g o d la S tu d ió w n a d B ib lią w O rs a y w 1979 r o k u . N ie z n a c z y to , że w y d r u k o w a n o w k sią ż c e w s z y s tk ie g ło sy p o d c z a s d y s k u s ji „ p rz y o k rą g ły m s to le ”.
K s ią ż k a s k ła d a s ię z d w ó c h c z ę śc i: część p ie r w s z a p r e z e n tu je r e f e r a t y w y g ło sz o n e p o d c z a s k o n g re s u (s. 13— 152), część d r u g a — k o m u n ik a ty i w y n ik i d y s k u s ji w m n ie js z y c h g r u p a c h ro b o c z y c h (s. 155— 267). N a k o ń c u k s ią ż k i m a m y p o d a n ą b ib lio g r a fię s e le k ty w n ą do 1 L is t u św . P io t r a i s p is tr e ś c i (s. 269—279). B ib lio g ra f ia u ło ż o n a je s t n ie w e d łu g k o le jn o ś c i a lf a b e ty c z n e j a u to ró w , a le w e d łu g z a g a d n ie ń w y s tę p u ją c y c h w liśc ie . Z a c z y n a ją w y k a z n a j w a ż n ie js z y c h k o m e n ta r z y do 1 P , p o te m n a s t ę p u je k r ó t k a n o ta n a te m a t s t a n u b a d a ń , i w re s z c ie b ib lio g r a f ia n a te m a t k r y t y k i te k s tu , o d b io rc ó w i o k o lic z n o śc i n a p is a n ia , r o d z a ju lite r a c k ie g o , r e l a c ji do in n y c h p is m N T, h y m n ó w c h rz c ie ln y c h , k o r z y s ta n ia ze S T , k o r z y s ta n ia z lo g ió w e w a n g e lic z
