Michał Horoszewicz
"Memory Offended : The Auschwitz
Convent Controversy", ed. Carol Ann
Rittner, John K. Roth, New
York-Westport-London 1991 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 63/2, 194-201
C a ro l A n n R IT T N E R , J o h n K . R O T H (E ds), M e m o r y O ffe n d e d : T h e A u s c h w it z C o n v e n t C o n tr o v e r s y , N ew Y o rk — W e s tp o rt — L o n d o n 1991, P r a e g e r P u b lis h e r s , s. X IV , 289.
O d sc h y łk u 1986 r. za g r a n ic ą u k a z y w a ły się — s p o rz ą d z a n e b e z z w ło c z n ie w e d le p o tr z e b y — p ra s o w e z e s ta w y ró ż n y c h k o m e n ta rz y i d o k u m e n tó w o d n o sz ą c y c h się do s p r a w y k la s z to ru k a r m e li ta n e k w A u s c h w itz - O ś w ię - m iu , z eszy ty s p e c ja ln e i ju ż w y d a w n ic tw a k s ią ż k o w e ; z te g o w ję z y k u p o l s k im u d o s tę p n io n o b o d a j je d y n ie k ilk a n a ś c ie d o k u m e n tó w w u w z g lę d n ia ją c y m w y p o w ie d z i w y łą c z n ie s tro n y k o ś c ie ln e j d o b o rz e O R P X (1989) 10— 11, 9—13. O d m ie n n y c h a r a k t e r m a p rz y g o to w y w a n y p rz e z k ilk a n a ś c ie m ie s ię cy, o d je s ie n i 1989 r., to m z b io ro w y p o d r e d a k c j ą C a ro l R i 11 n e r, s io s try M iło sie rd z ia , u p rz e d n io d y r e k to r E lie W ie s e l F o u n d a tio n fo r H u m a n ity , o ra z J o h n a R o t h a , p r o f e s o r a filo z o fii w C la re m o n t M c K e n n a C ollege. F u n k c ja d o k u m e n ta c y jn a z a z n a c z a się ta m u b o c z n ie w s k ą d i n ą d o b s z e rn y m a n e k s ie ; p o d s ta w o w ą i d o m in u ją c ą je s t f u n k c ja r e f le k s y j n a ; o ś w ie tla n ie p ro c e s ó w „ d łu g ie g o t r w a n i a ” p o p rz e z c z te rn a ś c ie te k s tó w i je d n ą ro z m o w ę . P r z e d a u to r a m i p o s ta w io n o tr z y o r ie n ta c y jn e k ie r u n k o w s k a z y : j a k k o n tr o w e r s ja w o k ó ł K a r m e lu i je j ro z w ią z a n ie w p ły w a ją n a n a jis to tn ie js z e k w e s tie w s to s u n k a c h ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ic h — j a k i e z a ło ż e n ia w tr a d y c ja c h ż y d o w sk ic h o ra z c h rz e ś c ija ń s k ic h n a jp i ln i e j w y m a g a ją p rz e b a d a n ia , ja k ic h p u ła p e k n a le ż y się w y s trz e g a ć , co w a r to w y k o rz y s ty w a ć w ro z w a ż a n iu s p o rn y c h p u n k tó w — czego w w y n ik u te j k o n tr o w e r s ji m o g ą u czy ć się Ż y d zi i c h r z e ś c ija n ie ? W sw e j n a jle p s z e j p o s ta c i re lig ie są n ie z b ę d n y m i ź ró d ła m i n a d z ie i i z a c h ę ty , w n a jg o r s z e j n a to m ia s t — tw ie r d z ą w e w p ro w a d z e n iu e d y to rz y — w y ła n ia j ą z b liź n ia c z o n e n ie to le r a n c ję i w y łą c z n o ść , k tó r e d a ją p o c z ą te k n ie n a w iś c io m i z n ie s ła w ie n iu : n a le ż y w ię c o d p ie r a ć p o k u sy je d n e j re lig ii do u s t a n a w i a n ia w ła s n e j „ w y b ra ń c z e j” t r a d y c ji z u s z c z e r b k ie m d la in n y c h .
P ie r w s z ą część H isto ria i p o lity k a p a m ię c i o tw ie r a s tu d iu m R ic h a r d a L. R u b e n s t e i n a , p ro f e s o ra re lig ii w F lo r id a S ta t e U n iv e rs ity , r o z p a t r u ją c e p ro b le m k la s z to r u w p o w ią z a n iu z im p e r a ty w a m i p lu r a liz m u w s k a li g lo b a ln e j i p o p rz e z s k r ó to w e u ję c ie p o ło ż e n ia e tn ic z n o - r e lig ijn e j m n ie js z o ści ż y d o w sk ie j n a z ie m ia c h p o ls k ic h o d p o c z ą tk u X X w . A u to r o stro k r y t y k u je W e issa , k tó r y a b s o lu tn ie n ie p o tr a f ił u w z g lę d n ić , ja k ie s k o ja rz e n ia b u dzi n ie z a p ro s z o n y m ę ż c z y z n a n a g le w k r a c z a ją c y n a o b s z a r z a strz e ż o n y d la k o b ie t p o ś w ię c a ją c y c h sw e ży cie cz y sto śc i i m o d litw ie ; s k ą d in ą d u w a ż a , iż n a s tę p n e w y p o w ie d z i s tro n y p o ls k ie j u w id a c z n ia ły , ja k g d y b y p o d o b n ie , n ie c z u ło ść n a ż y d o w sk ie sy m b o le i p rz e k a z y p a m ię c i. N ie m a r a c jo n a ln y c h p o w o d ó w d la k o n ty n u o w a n ia n ie c h ę c i p o ls k o -ż y d o w s k ie j : ja k ik o lw ie k a n t y se m ity z m is tn ie ją c y w P o ls c e s ta n o w i o b se s ję , m o g ą c ą je d y n ie o d c ią g a ć u w a g ę o d rz e c z y w is ty c h p ro b le m ó w k r a ju . D o p ó k i p o z o s ta je p a m ię ć , śc ie ż k i d w ó c h „ n a js m u tn ie js z y c h n a ro d ó w n a te j z ie m i” n ig d y n ie r o z e jd ą s ię : z łą c z o n e p o p io ła m i o b u lu d ó w , s p o ty k a ją się — j a k to c zęsto b y w a — n a c m e n ta rz a c h . P o ls k ie g o p o c h o d z e n ia ks. R o n a ld M o d r a s, p r o f e s o r s tu d ió w te o lo g ic z n y c h w S t.. L o u is U n iv e r s ity i d o ra d c a do s p r a w p o ls k ic h w S e k r e ta r ia c ie d la S to s u n k ó w K a to lic k o - ż y d o w sk ic h K r a jo w e j R a d y B is k u p ó w K a to lic k ic h , u jm u je A u s c h w itz ja k o s a n c tu m , o b s z a r p o św ię c o n y . O d rz u c a dość ro z p o w s z e c h n io n ą o p in ię , ja k o b y w la ta c h w o jn y „ k a to lic k a P o ls k a m ilc z a ła ” o A u s c h w itz — p r z e c iw n ie : d o s ta rc z a ła szczeg ó ło w y ch in f o r m a c ji o g e tta c h i o b o z a c h z a g ła d y , n a le g a ła n a in t e r w e n c ję n a rz e c z Ż y d ó w ; to m ilc z a ł Z a c h ó d : r z ą d y a lia n c k ie , „ N e w Y o rk T im e s ” , P iu s X I I i p rz y w ó d z tw o a m e r y k a ń s k ie j sp o łe c z n o śc i ż y d o w sk ie j. P o d o k u p a c ją n ie m ie c k ą c h r o n ie n ie Ż y d ó w w s z ę d z ie b y ło n ie b e z p ie c z n e , w sz a k ż e w r a z ie w y k ry c ia je d y n ie n a z ie m ia c h p o ls k ic h a u to m a ty c z n ie o z n a c z a ło ś m ie rć n ie ty lk o w s p o m a g a ją c e g o , a le c a łe j je g o r o d z in y (teg o p o w s z e c h n ie n ie c h c e się p rz y jm o w a ć d o w ia d o m o ś c i t a k w E u ro p ie Z a c h o d n ie j, j a k w A m e ry c e P ó łn o c n e j). A u s c h w itz to o s trz e ż e n ie lu d z k o ś c i p rz e k a z a n e p o ls k ie j p ie c z y :
„ n ie n a m , p o s tro n n y m , p rz y s to i d y k to w a ć , j a k je n a le ż y u tr z y m y w a ć ” . M o- d r a s n ie w id z i ja k ic h k o lw ie k u s p r a w ie d liw ie ń d la W e is sa : „ n ie in a c z e j p o - tr a k to w a n o b y in tr u z ó w k a to lic k ic h ” — ty m c z a s e m zaś ś r o d k i p r z e k a z u s k u p iły się n ie n a n a r u s z e n iu in ty m n o ś c i k la s z to ru , lecz n a s p o s o b ie u s u n ię c ia „ n a ru s z y c ie li” ; z k o le i s tr o n a p o ls k a n ie d o s trz e g ła , ż e g r u p a p r o te s tu ją c a ż a d n ą m i a r ą n ie r e p r e z e n to w a ła g łó w n y c h n u r tó w a m e r y k a ń s k ie j sp o łe c z n o ści ż y d o w sk ie j. P o jm u je tr o s k i ż y d o w sk ie , b y H o lo c a u s t n ie u le g ł z a p o m n ie n iu z a l a t p ię ć d z ie s ią t — a le p rz y p o m in a , że P o la c y , C y g a n ie -R o m o w ie i i n n e n a c je m u s z ą o to z a b ie g a ć ju ż d z iś : „ d la w ie lu lu d z i, je ś li n ie d la w s z y s tk ic h [n ie w ą tp liw ie c h o d z i o A m e ry k ę P ó łn o c n ą , a le m o ż e i n ie m a łą część E u ro p y Z a c h o d n ie j — M H ] m ę c z e ń s tw o n ie ż y d o w s k ic h o fia r n a z iz m u p o zo s t a je n ie z n a n e lu b o d s u w a n e ” ; a p rz e c ie ż u s ta lo n e p o w o jn ie z a so b y g azu Z y k lo n -B w s k a z u ją , że p o w y n is z c z e n iu ju ż g a r s tk i Ż y d ó w , w ó w c z a s p o z o s ta ły ch w E u ro p ie o k u p o w a n e j n a z iś c i z a m ie rz a li w y tra c ić m ilio n y d a ls z y c h o f ia r : lu d n o ś c i P o ls k i i U k r a in y b y ły b y z d z ie s ią tk o w a n e . W e w z n o sz o n y m c e n tr u m a u s c h w itz o w y m te o lo g o w ie i r e l ig i jn i z w ie rz c h n ic y p o w in n i ro z w a ż y ć — p o s t u lu j e M o d ra s — k w e s tię w ię z i m ię d z y k r e m a to r iu m i k rz y ż e m : n a z iś c i b y li n e o p o g a n a m i, p o g a rd z a ją c y m i c h rz e ś c ija ń s tw e m ja k o „ o d n o g ą ju d a iz m u ” — a le b y li te ż c h r z e ś c ija ń s k im i a p o s ta ta m i, H o lo c a u s t z aś p r z e b ie g a ł w s e r c u h is to ry c z n e g o c h r z e ś c ija ń s tw a z a c h o d n ie g o . O d ró ż n ia ją c „ tr a d y c y jn y d a w n ie j szy a n ty s e m ity z m te o lo g ic z n y K o ścio łó w c h rz e ś c ija ń s k ic h o d ra s is to w s k ie g o a n ty s e m ity z m u n a z is tó w ” , n a le ż y z a s ta n o w ić się, „czy lo s Ż y d ó w s p o tk a łb y się z t a k w ie lk ą o b o ję tn o ś c ią , g d y b y c h rz e ś c ija ń s tw o n ie o b w ie śc iło ic h ja k o n a z n a c z o n y c h p ię tn e m K a in a ? ”
S p o ry w o k ó ł K a r m e lu u ja w n iły , do j a k w ie lu lu d z i n ie d o ta r ło w s p ó łc z e sn e s p o tk a n ie c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie : d a w n e s te re o ty p y a n ty s e m ic k ie tk w ią n a w e t n a w y s o k ic h sz c z e b la c h e k le z ja ln y c h . K s. J o h n T. P a w l i k o w s k i O SM , p ro f e s o r e ty k i sp o łe c z n e j w C h icag o , w s k a z u je n a p o tr z e b ę z ró w n o w a ż e n ia ż y d o w sk ie j sy m b o lik i A u s c h w itz o ra z p o ls k ie g o p o jm o w a n ia A u s c h w itz ; k ry ty c z n ie o c e n ia z w ie rz c h n ic tw o K o śc io ła p o lsk ie g o , k tó r e p rz y u s t a n a w i a n iu k la s z to r u p o m in ę ło ja k ą k o lw ie k k o n s u lta c ję z m ię d z y n a ro d o w ą sp o łe c z n o ś c ią ż y d o w sk ą — w y łą c z n ie o n a m o g ła k o m p e te n tn ie p rz e m a w ia ć w im ie n iu o fia r ż y d o w sk ic h . K o n tr o w e r s ja s ta n o w i w ię c w z n a c z n y m s to p n iu „ n a p r a w ia n ie p ie r w o tn e j o m y łk i, p o ls k ie j i k a to lic k ie j, c a łk o w ite g o w y k lu c z e n ia Ż y d ó w z k w e s tii u p a m ię tn ia n ia o f i a r n a o b sz a rz e o b o z o w y m ” . N a le ż y p o d k r e ślić — tw ie r d z i P a w lik o w s k i — te n „ p r io r y te t b łę d u ” , p o n ie w a ż P o la c y s k ło n n i są o s k a rż a ć Ż y d ó w o z a m ia r „ p rz e lic y to w a n ia ” p r a w p o ls k ic h do o b s z a r u A u s c h w itz ; p r a w d a je s t o d w r o tn a : p o c z ą tk o w o to P o la c y n ie d o s trz e g li szcze g ó ln e j w ię z i z A u s c h w itz is tn ie ją c e j w ż y d o stw ie św ia to w y m . Ż y d z i n a to m ia s t w in n i w y k a z a ć p o d w y ż sz o n e p o jm o w a n ie k o n s tr u k ty w n y c h o k re s ó w w d z ie ja c h p o ls k o -ż y d o w s k ic h : w s z a k p r z y b y w a li d o P o ls k i w c z a sa c h , gdy ic h w y k lu c z a ły in n e n a r o d y e u ro p e js k ie . O p ie ra ją c się n a sw y c h d o św ia d c z e n ia c h a k a d e m ic k ie g o n a u c z y c ie la G a b r ie l M o r a n, d y r e k to r P r o g r a m u O ś w ia ty R e lig ijn e j w N e w Y o rk U n iv e r sity , u z n a je o g ó ln ie, że Ż y d z i p o jm u ją k a to lik ó w le p ie j n iż k a to lic y Ż y d ó w . W ięk szo ść c h rz e ś c ija n n a d a l n ie o r ie n tu je się w ty m , co d la Ż y d ó w o z n a c z a sy m b o l k rz y ż a : „w sz c z e g ó ln o śc i c h r z e ś c ija n ie m u s z ą u c h w y c ić n ie s to so w n o ść teg o sy m b o lu w A u s c h w itz [...] o lb rz y m i k rz y ż n ie m o ż e słu ż y ć ja k o sy m b o l łą c z ą c y d w ie w s p ó ln o ty r e lig ijn e w ic h p a m ię c ia c h o tr a g e d ii” . N a p o d s ta w ie b e z p o ś re d n ie j z n a jo m o śc i W e is sa M o ra n u w a ż a go z a b a rd z o u d u c h o w io n e g o , łą c z ą c e g o ży cie m o d lite w n e z a k ty w iz a c ją sp o łe c z n ą ; w z r a s t a je d n a k lic z b a Ż y d ó w p o jm u ją c y c h , że r a b i n z a d a ł g w a łt r e lig ijn y m u c z u c io m p o ls k ic h k a to lik ó w .
P lu r a lis ty c z n a k u l t u r a a m e r y k a ń s k a n a k ła d a w y m ó g p o w s tr z y m a n ia się od p u b lic z n e g o m ó w ie n ia teg o , co w y z n a je się „ p r y w a tn ie ” , b y n ie o b ra z ić in n e j w ia r y — tw ie r d z i M ic h a e l B e r e n b a u m , p ro f e s o r te o lo g ii w G e o rg e to w n U n iv e rs ity . W U S A n i k t n ie p o d ją ł c e n tr a ln e j k w e s tii: d lacz eg o k rz y ż
w A u s c h w itz b y ł j a k o sy m b o l ta k o b ra ź liw y d la Ż y d ó w — m o g ło b y to z n i szczyć c a łe ć w ie rć w ie c z e w s p ó łp r a c y m ię d z y w y z n a n io w e j. B e r e n b a u m sy g n a liz u je d e z o r ie n ta c ję : n a w e t w U S A z w ie rz c h n ic y k o ś c ie ln i n ie w ie d z ie li, że „ w e te r a n - p r o te s to w ic z ” W eiss je s t p o s ta c ią m a r g in a l n ą ; z k o le i w s p ó ln o ta ż y d o w s k a z a n ie d b a ła o d c ię c ia się o d je g o p o c z y n a ń i w y tw o rz y ła w ra ż e n ie , że go p o p ie ra .
C zęść d r u g ą P sy c h o lo g ia p a m ię c i r o z p o c z y n a ją p rz e s tro g i H e r m a n n a L a n g b e i n a — a u s tr ia c k ie g o p r o te s ta n ta , s e k r e ta r z a C o m ité I n t e r n a t io n a l d e s C am p s, p rz e z d w a l a t a w ię z io n e g o w A u s c h w itz — n a jp i e r w d o o r g a n i z a c ji ż y d o w s k ic h : A u s c h w itz j e s t m ie js c e m , w k tó r y m ja k ie k o lw ie k d e m o n s t r a c je są n ie d o p u s z c z a ln e . „ P o la k o m p r a g n ę p o w ie d z ie ć : b u d u jc ie k o śc io ły i k la s z to ry , g d z ie k o lw ie k z a m ie rz a c ie — a le n ie w b u d y n k u te a t r u w A u s c h w itz i a b s o lu tn ie n ie w b u d y n k u SS w B ir k e n a u ” , w ty m o s ta tn im b o w ie m — p rz e k s z ta łc o n y m ju ż w k o śc ió ł — o rg a n iz o w a n o e k s te r m in a c ję Ż y d ó w i C y - g a n ó w -R o m ó w . „D o p o ls k ic h d u c h o w n y c h c h c ia łb y m z a w o ła ć : n a p r a w d ę u tr z y m a jc ie o s ta te c z n ie p o ro z u m ie n ie z 1987 r o k u — b e z ż a d n y c h «jeżeli», «ί» czy «ale». T o o d w a s z a le ż y p o ło ż e n ie k r e s u te j k ło p o tliw e j s y tu a c ji” .
E m m a n u e l T a n a y , p s y c h ia tr a z W a y n e S ta te U n iv e rs ity , w la ta c h w o j n y ja k o k ilk u n a s to la t e k u k r y w a ją c y się w P o ls c e (m . in . w k la s z to rz e ), o d ró ż n ia tr z y a n ty s e m ic k ie o d p o w ie d z i n a k w e s tię ż y d o w s k ą : u c ie m ię ż e n ie Ż y d ó w za ic h w y s tę p k i (a n ty s e m ity z m n ie lu d o b ó jc z y ) ; u s u n ię c ie ze sp o łe c z e ń s tw a p o p rz e z a s y m ila c ję , k o n w e rs ję , w y p ę d z e n ie ; w y e lim in o w a n ie p o p rz e z z a b ija n ie (a n ty s e m ity z m lu d o b ó jc z y ). U w a ż a , że a n ty s e m ity z m n ie lu d o b ó jc z y n ie m o ż e u n ik n ą ć o d p o w ie d z ia ln o ś c i z a H o lo c a u st, k tó r y n ie w y d a rz y łb y się b e z s tu le c i „ n ie lu d o b ó jc z e g o p r z e d s ta w ia n ia Ż y d ó w ja k o z ła ” ; p o d o b n ie c h r z e ś c ija ń s tw o — za s tu le c ia g ło sz e n ia , że Ż y d zi są w y s tę p n i. N ie je s t p r z y p a d k ie m — tw ie r d z i — ż e H o lo c a u s t w y d a rz y ł się w o b rę b ie ś w ia ta c h r z e ś c ija ń sk ieg o , a p rz e p r o w a d z a li go lu d z ie , r e l ig i jn i e u z n a ją c y się z a c h rz e ś c ija n . 0 ile p o c z u c ie w in y i w s ty d u u ty ch , k tó r z y p rz e ż y li H o lo c a u st, b y ło b a d a n e — ja k o z ja w is k o p s y c h ia try c z n e (z re sz tą ta k ż e w p ła s z c z y ź n ie filo z o fic z n o - - m o ra ln e j) — p rz e z ró ż n y c h u c z o n y c h , o ty le n a u k a i o p in ia p u b lic z n a p o m ija ły r o z w a ż e n ie w in y o ra z w s ty d u w ś ró d w y k o n a w c ó w i p o s tro n n y c h .
„M u s im y p a m ię ta ć o o so b liw o śc i tr a g e d ii ż y d o w s k ie j, b e z p o m ija n ia c ie r p ie ń in n y c h lu d z i. N ie s łu s z n e i o b ra ź liw e j e s t w z n o s z e n ie k la s z to r u n a n i e w id z ia ln y c h g ro b a c h lu d u ż y d o w sk ie g o w y m o rd o w a n e g o w A u s c h w itz : to n ie m ie js c e n a k la s z to r . [...]P o w a ż a m k a r m e li ta n k i , ic h p o b o żn o ść, ic h s z la c h e t n o ść d u c h a , ic h in te n c ję . [...] W ie rz ę w m o d litw ę — a le n ie ta m . P o w o d o w a ła b y o n a p rz y k r o ś c i i c ie r p ie n ia z b y t w ie lu lu d z i. [...] Z a k o n n ic e t e z p e w n o ś c ią p o jm u ją , że d ro g a k u B o g u p ro w a d z i p o p rz e z in n y c h lu d z i, n ie z a ś o d d a la ją c się o d n ic h ” — m ó w i E lie W i e s e l , w ie lk i p is a r z i m y ś lic ie l u z n a w a n y z a „ H io b a a u s c h w itz o w e g o ”, w ro z m o w ie z R i t tn e r 29 V III 1989, a w ię c w a p o g e u m k o n tr o w e r s ji. K ry ty c z n ie o c e n ia ją c k il k a w y p o w ie d z i z w ie rz c h n ik ó w k o ś c ie ln y c h , W ie s e l n a le g a : „ N a s i p r z y ja c ie le i s o ju sz n ic y w K o śc ie le k a to lic k im o ra z w P o ls c e m u s z ą w ie d z ie ć , j a k b a r d z o m y, Ż y d zi, je s te ś m y im w d z ię c z n i” . „D la n a s w P o ls c e A u s c h w itz je s t sy m b o le m p o ls k ie j m a r ty ro lo g ii p o d p a n o w a n ie m n a z is to w s k im ” — w s k a z u je S ta n is ła w K r a j e w s k i , w a r s z a w s k i n a u k o w ie c , o k r e ś la ją c y się ja k o „ ż y d o w sk i P o la k ” . Z a z n a c z a , że n ie w ie lu lu d z i p o jm u je p o d w ó jn ą id e n ty f ik a c ję A u s c h w itz : i z S z o ah , i z p o ls k ą m a r ty ro lo g ią . „ S y m b o li n ie w y m y ś la się i n ie p o s t u lu j e : w y ła n ia j ą się z f a k tó w 1 s a m e s t a ją s ię f a k t a m i” . P rz y p o m in a , że „ w o d n ie s ie n iu d o A u s c h w itz d la P o la k ó w w ię ź w s p ó ln e g o c ie r p ie n ia z Ż y d a m i j e s t m o c n ie js z a o d ic h w ię z i w sp ó ln e g o c h r z e ś c ija ń s tw a z N ie m c a m i” . W y s u w a a r g u m e n ty p r z e m a w ia ją c e za p ie r w o tn ą lo k a liz a c ją K a r m e lu : S z o a h w in n a w ła ś c iw ie w ią z a ć się z B ir k e n a u , n ie z aś z A u s c h w itz ; p ro k la m o w a n iu b e z m o d lite w n e j ciszy p rz e c z y fa k t, że n ie m a l w sz y sc y Ż y d zi p r z y b y w a ją d la o d m ó w ie n ia k a d is z , A u s c h w itz za ś s t a ł s ię a t r a k c j ą tu r y s ty c z n ą n ie z a p e w n ia ją c ą s k u p ie n ia — to u s ta n o
-w ie n ie k la s z to r u -w p ro -w a d z a ło b y p o ż ą d a n y -w y m ia r r e lig ijn y ; za sy m b o lic z n y c m e n ta r z ż y d o w sk i m o ż n a u z n a ć je d y n ie te r e n o b o z u o to c z o n y d r u ta m i, n ie w ia d o m o b o w iem , ja k i o b s z a r p o k ry ły - p o p io ły k r e m a to r y jn e . W s k a z u je n a e k le z ja ln e n ie d o p a tr z e n ie : ż a d e n z p o ls k ic h z w ie rz c h n ik ó w k o ś c ie ln y c h n ie w y r a z ił s tr o n ie ż y d o w sk ie j u b o le w a n ia , g d y w ia d o m o ju ż b y ło , że n ie b ę d z ie d o tr z y m a n y te r m in 22 I I 1989 d la p r z e n ie s ie n ia k la s z to ru . N a tę ż e n ie k o n tr o w e r s j i p o p y c h a ło n ie k tó r y c h d o w y p o w ia d a n ia się w b r e w w ła s n e j w o li: w ie lu Ż y d ó w — tw ie r d z i — n a le g a ło n a p rz e m ie s z c z e n ie k la s z to ru , „ p r y w a tn ie ” u w a ż a ją c , iż m ó g łb y o n p o zo stać.
N o rw e s k i p s y c h ia tr a L eo E i t i n g e r , k tó r y p rz e ż y ł A u s c h w itz i z a j m u j e się p ro b le m a m i d a w n y c h w ię ź n ió w ob o zó w k o n c e n tr a c y jn y c h , p rz y p o m i n a : o fia ry n ie m ia ły p o c h ó w k ó w i sto so w n y c h ry tu a łó w p o g rz e b o w y c h , n ie m a ją ro c z n ic d la u p a m i ę tn i a n ia — b lis k im p o z o s ta je „ s p o jrz e n ie n a t e
r e n u n ic e s tw ie n ia ”, w ia d o m o zaś, „ ja k ie z n a c z e n ie p r z y p is u ją sy m b o lo m o so b y o sie ro c o n e ” . A u s c h w itz j e s t u ś w ię c o n y m m ie js c e m d la w ie lu w y z n a ń r e lig ijn y c h : ż a d n a k o n f e s ja r e l ig ijn a n ie m o że z a w ła sz c z a ć , sy m b o lic z n ie , m i e j sc a ż a ło b y — sz c z e g ó ln ie w ó w c z a s „g d y sy m b o le m o w e j k o n f e s ji o k a z u je się z n a k , k tó r y d la w ie lu sp o ś ró d o f i a r i p o z o s ta ły c h p rz y ż y c iu b y ł sy m b o le m n ie n a w iś c i o ra z p rz e ś la d o w a n ia , n ie z aś m iło ś c i i p rz e b a c z e n ia , ja k i e m ia ł w y ra ż a ć ” .
W części tr z e c ie j i o s ta tn ie j T eo lo g ia p a m ię c i f r a n c u s k a k a to lic z k a C la i r e H u c h e t - B i s h o p , d z ia ła c z k a M ię d z y n a ro d o w e j R a d y C h rz e ś c ija n i Ż y d ó w , w y ra ż a p e łn e z ro z u m ie n ie d o św ia d c z e ń n a r o d u p o ls k ie g o — „ je d n a k ż e m u s im y u z n a ć , że w A u s c h w itz c ie r p ie n ia p o ls k ie i ż y d o w sk ie n ie są n a je d n y m p o z io m ie ” . W u m ie s z c z e n iu k rz y ż a w id z i „ a k t n ie d o p u s z c z a ln e g o z a w ła s z c z e n ia ” — a sz c z e g ó ln ie g o d n e u b o le w a n ia je s t, je j z d a n ie m , k ie r o w a n ie się w ty m „ n a jle p s z y m i in te n c ja m i” . To n i e z ła w o la s p o w o d o w a ła — je j sło w a m i — „ s k a n d a l k a r m e lo w y ” ; w in o w a jc z y n ią b y ła n ie z n a jo m o ś ć z a ró w n o d łu g ic h d z ie jó w p r z e ś la d o w a n ia Ż y d ó w p rz e z c h rz e ś c ija n , j a k też szczeg ó ln eg o p o w o ła n ia ż y d o w sk ie g o — „ u ś w ię c a n ia I m ie n i a ” . W sz a k ż e w y tw o rz y ły się p o d s ta w y n o w y c h s to s u n k ó w : w G e n e w ie , p o r a z p ie rw s z y w h is to rii, p rz e d s ta w ic ie le w s p ó ln o ty ż y d o w sk ie j o ra z K o śc io ła o s ią g n ę li p r a k ty c z n e r o z w ią z a n ie k o n f l ik t u ; o k a z a ło się, że m o ż n a o d rz u c ić d a w n e a n ta g o n iz m y n ie d o p o k o n a n ia , co o d c h rz e ś c ija n w y m a g a ło p o k o ry , a o d Ż y d ó w w ie lk o d u s z n o śc i.
K o n tr o w e r s ja w y k a z a ła p o tr z e b ę u czciw eg o p r z e b a d a n ia h is to r ii s to s u n k ó w k a to lic k o -ż y d o w s k ic h . J u d i th H e rs h c o p f B a n k i z k ie r o w n ic tw a s p r a w m ię d z y re lig ijn y c h A m e ry k a ń s k ie g o K o m ite tu Ż y d o w s k ie g o p rz y w o łu je k o n s ta ta c ję ks. E d w a r d a F l a n n e r y ’eg o z S e k r e t a r i a tu d la S to s u n k ó w K a to lic k o - ż y d o w s k ic h K r a jo w e j R a d y B isk u p ó w K a to lic k ic h : z e sw y c h p o d rę c z n ik ó w h is to r ii c h r z e ś c ija n ie „ p o w y d z ie ra li k a r ty , k tó r e Ż y d z i z n a li n a p a m ię ć ” ; w a n ty s e m ity z m ie w id z i n a jd a w n ie js z ą i n a jb a r d z ie j u p o rc z y w ą p a to lo g ię n ie n a w iś c i g r u p o w e j; p o k ła d a sz c zeg ó ln e n a d z ie je w p o s ta w ie b p a H e n ry k a M u sz y ń sk ie g o , p rz e w o d n ic z ą c e g o K o m is ji E p is k o p a tu P o ls k i do D ia lo g u z J u d a iz m e m .
N ie w y w o d z ą c a się z s e n ty m e n ta liz m u s o lid a rn o ś ć m ię d z y c h r z e ś c ija n a m i a Ż y d a m i p o c z n ie r o z w ija ć się w ta k im sto p n iu , w ja k i m Ż y d z i b ę d ą s ta w a li się b a r d z ie j ż y d o w scy , c h rz e ś c ija n ie zaś — b a r d z ie j c h rz e ś c ija ń s c y ; d z iś je d n a k — u tr z y m u je M a r y J o L e d d y, k a n a d y js k a p u b lic y s tk a , n a le ż ą c a do Z g ro m a d z e n ia S ió s tr N a sz e j P a n i S y jo n u — k a r m e li ta n k i w A u s c h w itz n ie p r z e d s ta w ia ją o b ra z u teg o , czy m p o w in n a o k a z a ć się s o lid a rn o ś ć ży d o w - s k o - c h rz e ś c ija ń s k a w ś w ie c ie p o s th o lo c a u s to w y m . U b o le w a n a d f a k te m , że j a k z ż y d o w sk ą s p o łe c z n o śc ią n ie k o n s u lto w a n o k o n c e p c ji z a k ła d a n ia K a r m e lu , t a k z k a r m e li ta n k a m i — d e c y z ji o p rz e n ie s ie n iu k la s z to r u ; o d rz u c a le g ity m iz a c ję ty c h czy in n y c h ro s z c z e ń p o p rz e z lic z e n ie z w ło k : A u s c h w itz to d la Ż y d ó w „ m ie js c e z ła r a d y k a ln e g o — g d z ie zło c z y n io n o w im ię z ła ” ; z d e c y d o w a n ie s p r z e c iw ia się u s ta w ie n iu k rz y ż a : „ w y d a je s ię o n s ta n o w ić sy m
-b o i c h rz e ś c ija ń s k ie g o im p e ria liz m u , p ró -b ę n a ło ż e n ia p e w n e g o s e n s u n a c i e r p ie n ia ty c h , k tó r z y z m a r li w A u s c h w itz — łą c z n ie z c ie r p ie n ia m i o f ia r ż y d o w s k ic h ” ; w y ra z iś c ie u p o m in a : „ c h r z e ś c ija n ie m u s z ą p o ją ć , że c e n tr a ln y sy m b o l ic h w ia r y p o z o s ta je w p a m ię c i Ż y d ó w ja k o z n a k ś m ie rc i i z n isz c z e n i a — k rz y ż w z n o sz o n o w y so k o , p r z e ś la d u ją c Ż y d ó w w p o g ro m a c h i in k w i z y c ja c h ” ; p r z y s ta je n a p o g lą d Ż ydów , b y n ie p r z y d a w a ć ż a d n e g o z n a c z e n ia — c h rz e ś c ija ń s k ie g o czy ż y d o w sk ie g o — te m u , co w y d a rz y ło się w A u s c h w itz : to „ c z a r n a d z iu r a s e n s u ” , d a iu r a n ie p a m ię c i d la lu d z k ie j w ia r y i p o j m o w a n ia — „ w sz e lk a m o d litw a z n ik a w te j c z a rn e j d z iu r z e w s z e c h ś w ia ta ” ; w s z a k ż e p r z e s tr z e g a : n ie n a le ż y d o sz u k iw a ć się ta m „ p ie k ła ” , b o w ie m s ta w i a ło b y to A u s c h w itz p o z a s tr e f ą lu d z k ie j o d p o w ie d z ia ln o ś c i. P o w a ż n a o d p o w ie d ź c h rz e ś c ija ń s k a n a „zło r a d y k a ln e A u s c h w itz ” w y m a g a „ p r z e b a d a n ia a n ty s e m ic k ic h e le m e n tó w w n a u c z a n iu i p r a k ty k a c h k a to lic k ic h o ra z r e i n - t e r p r e t a c ji n ie k tó r y c h c e n tr a ln y c h sy m b o li k a to lic k ic h ” — n ie d o s trz e g ły t e go k a r m e lita n k i, k tó r e „ m u s z ą p rz e n ie ś ć się ze sw e g o k la s z to r u w A u s c h w itz — im w c z e ś n ie j, ty m le p i e j” . J e d n a k ż e w k a r m e li ta ń s k i e j k o n te m p la c ji L e d d y o d k ry w a w y m ia r , p o z w a la ją c y c h rz e ś c ija n o m o d p o w ie d z ie ć — ja k o c h rz e ś c ija n ie — n a „zło r a d y k a ln e A u s c h w iz ” ; w tr a d y c ji d u c h o w o śc i k a r m e lita ń s k ie j is tn ie je g łę b o k ie p o ję c ie „n o c y c ie m n e j” : to d u c h o w e d o ś w ia d c z e n ie o tc h ła n i se n su , g d y z a w o d z ą sło w a i m o d litw y — to c zas n ie z n a n e g o , n ie w ia r y , n ie c z u c ia . P r z y s ta n ie n a tę „ c ie m n o ść n o c y ” u m o ż liw i k a to lik o m d u c h o w ą a k c e p ta c ję teg o , że c z a s a m i z n a jd u j ą się, n ie p o jm u ją c y i n ie r o z u m ie ją c y , w o b lic z u „ b e z -s e n s o w n o ś c i” ( a u to r k a n ie m o g ła, rz e c z ja s n a , u w z g lę d n ić li s t u a p o sto lsk ie g o M a e s tro e n la fe z 14 X I I 1990 n a c z te re c h s e tle c ie śm ie rc i św . J a n a od K rz y ż a — p a p ie ż w s k a z u je ta m , że ró ż n e d r a m a ty c z n e m o m e n ty n a s z e j e p o k i, „ ja k p o c h ła n ia ją c y w ie le n ie w in n y c h o f ia r H o lo c a u st, p o z w o liły g łę b ie j z ro z u m ie ć z n a c z e n ie s y m b o lu nocy, n a d a ją c m u p o n a d to c h a r a k t e r d o ś w ia d c z e n ia z b io ro w e g o ”).
T a k ż e A lb e r t H . F r i e d l a n d e r , r a b i n lo n d y ń s k ie j W e s tm in s te r S y n a g o g u e , u z n a je A u s c h w itz z a „ c z a rn ą d z iu r ę z ła w św ie c ie ” : ci, k tó r z y ta m z g in ęli, „ z a b r a li z s o b ą ta je m n ic ę z ła A u s c h w itz , b y p rz e d ło ż y ć j e B o g u ” . S z a n u je i p o w a ż a k a r m e lita n k i (w a k c ji W e is sa d o s trz e g a „ a m e r y k a ń s k ą in w a z ję n a k la s z to r ”), u tr z y m u je je d n a k , że ic h m o d litw y szły do B o g a — „ a le n ie do n a s , n ie d o ro d z in o fia r, n ie d o o f i a r ” ; w sz y stk o b y ło n ie w ła ś c iw e : m ie jsc e , czas, m o d litw y . K la s z to r w A u s c h w itz s ta n o w i w y r a z z m u m ifik o w a n e g o m y ś le n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o , n ie z d o ln e g o — p o d o b n ie z re s z tą j a k i tr a d y c y jn a m y ś l ż y d o w sk a — u p o ra ć s ię z r e a lia m i s y tu a c y j n y m i: „ je ż e li Ż y d z i i c h rz e ś c ija n ie m a ją w s p ó ln ie ro z m a w ia ć o n a tu r z e c ie r p ie n ia w id z ia n e g o w A u s c h w itz , m u s z ą n a jp i e r w n a u c z y ć się — i je d n i, i d ru d z y — m ó w ie n ia n o w y m ję z y k ie m ” : _mie m o ż n a p o jm o w a ć c ie r p ie n ia ja k o k a r y B o żej, a c ie r p ie n ia ż y d o w sk ie g o j a k o czę śc i p la n u o d k u p ie n ia lu d z k o ś c i. C h rz e ś c ija n ie b łę d n ie z a k ła d a ją — p o d k reśla· — ja k o b y c h rz e ś c i ja ń s tw o n ie m ia ło ż a d n e g o z w ią z k u z A u s c h w itz , n a z is to w s k ie z a m ia ry b o w ie m w y ro s ły z m y ś le n ia p o g a ń sk ie g o i a ta k o w a ły K o śc ió ł p o d o b n ie j a k S y n ag o g ę. D laczeg o je d n a k t a k w ie le K o śc io łó w u tr z y m y w a ło m ilc z e n ie w o b lic z u z ła — d la c z e g o b y ło t a k n ie w ie lu B o n h o e ffe ró w , N ie m o lle ró w , L ic h te n b e rg ó w , M a k s y m ilia n ó w K o lb e ? C i n ie lic z n i w y k a z a li, że is tn ia ła m o ż liw o ść c h rz e ś c ija ń s k ie g o z w a lc z a n ia zła. P o d c z a s K r is ta lln a c h t „ m ilc z ą ce k o śc io ły s ta ły o b o k p ło n ą c y c h d o m ó w m o d litw y , w k tó r y c h c z a s a m i Ż y d z i s p a la li się w e s p ó ł ze z w o ja m i T o ry i u m ie r a li n a o czach s ą s ia d ó w ” .
Z k o le i Ż y d o m n ie w o ln o k o n fr o n to w a ć w s p ó ln o ty c h rz e ś c ija ń s k ie j w z a
ło ż e n iu , że s ą s ia d je s t w in n y : m u s z ą n a u c z y ć się z a ró w n o d o s trz e g a n ia zła, j a k te ż w s p ó łc z u c ia d la d o li c h rz e ś c ija n , o b e jm u ją c e j n a s tę p n e p o k o le n ia w d z ie d z ic tw ie w in y , w k tó r e j o f ia r a m i b y li te ż c h rz e ś c ija n ie .
Z w ła sz c z a w s y tu a c ji k o n tr o w e r s y jn e j i n a p ię t e j c z ło n k o w ie je d n e j t r a d y c ji re lig ijn e j m u s z ą k ie r o w a ć s ię r e f le k s j ą n a d in t e r p r e to w a n ie m dch p o c z y n a ń p rz e z c z ło n k ó w in n e j tr a d y c ji r e lig ijn e j — i p o w s trz y m y w a ć s ię
o d n a r u s z a n ia teg o , co d la d r u g ie j s tro n y j e s t ś w ię te . R o b e r t M cA fee B r o w n , e m e r y to w a n y p ro f e s o r te o lo g ii i e ty k i z B e rk e le y , z d e c y d o w a n ie p o tę p ia W eissa — „ w sz a k ż e z a s a d a m u s i d z ia ła ć w o b u k ie r u n k a c h ” . K o ś ció ł c h r z e ś c ija ń s k i b a rd z o w c z e śn ie , w im ie n iu Z m a rłe g o n a k rz y ż u , p o d j ą ł k rzy ż, c z y n ią z n ie g o „ s y m b o l n ie m iło ści, le c z te r r o r u — sy m b o l, p o p rz e z k tó r y c h r z e ś c ija n ie c z u li się u p o w a ż n ie n i do w y m u s z a n ia n a w ró c e ń Ż y d ó w , z a m y k a n ia .ich w g e tta c h , p o d d a w a n ia k r w a w y m p o g ro m o m i w p ro s t m o r d o w a n ia . T a k w ię c d la Ż y d ó w k rz y ż n ie m a l z a w sz e b y ł sy m b o le m n ie m iło ś c i B o żej, a le b a rd z o lu d z k ie j n ie n a w iś c i, k tó r ą m ia ł o b a la ć ” . T eolog ja k o p r o t e s ta n t d o m a g a się c a łk o w ite g o u s u n ię c ia w s z e lk ic h z a m ia ró w „ n a w r a c a n ia ” : e k u m e n iz m k a to lic k o - p r o te s ta n c k i s ta ł się m o ż liw y w te d y , gdy p ro te s ta n c i p rz e k o n a li się, że k a to lic y n a p r a w d ę n ie z a m ie r z a ją cz y n ić z n ic h k a to lik ó w .
W p o s ło w iu p is a n y m w lu ty m 1991 r. e d y to rz y s y g n a liz u ją w y d a r z e n ia z k o ń c a 1990 r .: w rz e ś n io w e s p o tk a n ie p r a s k ie K a to lic k o -ż y d o w s k ie g o K o m ite tu Ł ą c z n o śc i, p o d c z a s k tó r e g o a b p C a ssid y o z n a jm ił: „ F a k t, iż a n ty s e m ity z m z n a la z ł m ie js c e w m y ś li c h rz e ś c ija ń s k ie j i p ra k ty c e , d o m a g a się a k t u p o k u ty i p o je d n a n ia z n a s z e j stro n y ...” ; a u d ie n c ję p rz e z J a n a P a w ła II u d z ie lo n ą 6 g r u d n ia p rz e d s ta w ic ie lo m k ilk u in s ta n c j i ż y d o w sk ic h , p o d c z a s k tó r e j p a p ie ż w sk a z a ł, że „ ż a d e n d ia lo g m ię d z y c h r z e ś c ija n a m i o ra z Ż y d a m i n ie m o że p o m ija ć b o le s n e g o d s tra s z liw e g o d o ś w ia d c z e n ia S z o a h ” ; w y so k o o c e n io n y lis t p a s te r s k i b is k u p ó w p o ls k ic h o d c z y ta n y 20 I 1991. K o n tr o w e r s ja w o k ó ł K a r m e lu o b f ito w a ła w ro z b ie ż n o śc i — a p rz e c ie ż je d e n n a k a z b y ł d z ie lo n y p rz e z w s z y s tk ic h : „ p a m ię ta jc ie ” . W s p ó ln e z aś p a m i ę ta n ie — p o c z ą tk o w o m o ż e z tr u d n o ś c ią , lecz z c z a se m n a sp o só b o tw a r ty i c h o ćb y b o le s n y — s ta n o w iło z a p o rę d la „ n ie lu d z k ic h in k l in a c j i” c z a ją c y c h s ię w k o n tr o w e r s ji. N ie sp o só b u tr z y m y w a ć , b y w p u b lik a c ji R it t n e r i R o th a s t r o n a p o l s k a z a ry s o w a ła się p o z y ty w n ie , a c z k o lw ie k z a m ie sz c z o n o w ie le o c e n d o d a tn i c h i b a rd z o d o d a tn ic h . N ie k w e s tio n o w a n o cz y sto śc i in t e n c ji k a r m e lita n e k (choć z n a la z ła się te ż u w a g a o ic h n a d e r z a c h o w a w c z e j o r ie n ta c ji i o u z y s k iw a n iu w s p a r c ia z e s tr o n y „ b a rd z o tr a d y c y jn y c h , w rę c z f u n d a - m e n ta ld s ty c z n y c h n u r tó w w K o ś c ie le ” — s. 5), je d n a k ż e p o w s z e c h n ie p o d k r e ś la n o n ie p o jm o w a n ie p rz e z n ie ż y d o w sk ie g o s e n s u s y m b o lik i k rz y ż a ; s k ą d in ą d p o z w a la to p rz y p u s z c z a ć , że n ie b y ły im z n a n e c h o ć b y r e f le k s je R o se P ric e , ro d e m ze S k a r ż y s k a - K a m ie n n e j, w „ ju d a is ty c z n y m ” to m ie m ie s ię c z n ik a „ Z n a k ” (II—I I I 1983, s. 325). W z n ie sie n ie b o w ie m k rz y ż a o d c z y ta n o je s z c z e b o le ś n ie j — i to n ie ty lk o p rz e z Ż y d ó w — n iż p ie r w o tn ą lo k a liz a c ję k la s z to ru . Z te g o m o ż n a w n io sk o w a ć , że i z w ie rz c h n ic tw a a r c h i d ie c e z ja ln e czy z a k o n n e w y k a z a ły u n a s s w o is tą d e z o rie n ta c ję . W o ln o m n ie m a ć , że sto p ie ń „ ż y d o w sk ie j ś w ia d o m o ś c i” p o ls k ie g o s t a n u d u c h o w n e g o w c ią ż n ie w y d a je się w y so k i. N ie je s t w y k lu c z o n e , ż e k o n tr o w e r s ja w o k ó ł K a r m e lu p rz e b ie g a ła b y z n a c z n ie ła g o d n ie j, g d y b y w la ta c h 1984—86 p o ls k a p r a s a k a to lic k a to t a ln i e n ie p rz e m ilc z a ła d o s tę p n e g o je j z n a k o m ite g o ze sz y tu n r 195 m ię d z y n a ro d o w e g o p rz e g lą d u te o lo g ic z n e g o „ C o n c iliu m ” (X 1984): J u d a iz m p o A u s c h w it z : k w e s ti a za sa d n ic za .
P o ja w iły się d w ie w rę c z sz o k u ją c e o p in ie o d n o sz ą c e się d o l a t o k u p a cji. Z ło ży w szy sło w a u z n a n ia p o ls k im z a k o n n ic o m za ic h r a t o w a n i e p r z e śla d o w a n y c h Ż y d ó w — w s z a k ż e u z n a ją c „ w y ją tk o w o ś ć ” ty c h o ra z p o d o b n y c h czy n ó w — L e d d y ja k o o g ó ln ą z a s a d ę p r z y jm u je : „ w ię k sz o ś ć k a to lik ó w w P o ls c e c z y n n ie lu b b ie r n ie w s p ó łd z ia ła ła w n a z is to w s k im p r z e ś la d o w a n i u Ż y d ó w ” . P o d o b n ie T a n a y — k tó r y p o d k r e ś la : „ m n ie i m o je j ro d z in ie n ig d y [sic.' — u w . M H ] n ie b ra k o w a ło p o ls k ic h o p ie k u n ó w ” — p rz e c ie ż w s k a z u je : „ n a sz z a s a d n ic z y p r o b le m m ie śc ił się w o b lic z u n ie z lic z o n y c h lu d z i sk ło n n y c h d o ż a d e n u n e jo w a n ia n a s, je ś lib y p o d e jr z e w a li, że je s te ś m y Ż y d a m i — N ie m c y o tr z y m a li c a łą [s ic / — u w . M H ] p o tr z e b n ą dm o d P o la k ó w p o m o c w ic h d ą ż e n ia c h d o z a g ła d y Ż y d ó w ” ; u w a ż a b o w ie m , ż e n a z iś
ci w d z ie le z a g ła d y n ie liczy li n a a k ty w n ą p o m o c P o la k ó w , o d k tó r y c h p o tr z e b o w a li je d y n ie n ie in g e r o w a n ia w p o lity k ę a n ty ż y d o w s k ą . T a k w ię c w e d łu g L e d d y i T a n a y a w la ta c h w o jn y p o ls k ie sp o łe c z e ń s tw o — p o z a n ie w ie lk ą g r u p k ą „ r a to w n ik ó w ” — a lb o c z y n n ie p rz e ś la d o w a ło Ż y d ó w i m a so w o d e n u n c jo w a ło ic h lu b p r z y n a jm n ie j c z y h a ło n a ta k ą sp o so b n o ść, a lb o te ż p o p rz e z s w ą b ie r n o ś ć w s p ó łd z ia ła ło z n a z is ta m i w ic h d z ie le z a g ła d y . N iżej p o d p is a n y p rz y z n a je , ż e ch o ć c z y ta ł n ie m a ło k ry ty c z n y c h o cen p o s ta w p o ls k ic h w o b e c Ż y d ó w w la ta c h o k u p a c ji — z re s z tą z n a jd o w a ł r ó w n ie ż , choć w z d e c y d o w a n ie m n ie js z e j lic z b ie , o c en y p o z y ty w n e i u j m u j ą ce — to je d n a k n ie n a p o tk a ł s f o rm u ło w a ń ta k a b e r r a c y jn y c h i z n ie s ła w ia ją c y c h . A le w ła ś n ie d la te g o w a r to s p o jrz e ć n a n ie in a c z e j. W sz a k T a n a y z a s y g n a liz o w a ł n ie r o z p a trz o n y in te g r a ln ie p r o b le m p o c z u c ia w in y i w s ty d u u p o s tro n n y c h — to z n a c z y u n ie z a g ro ż o n y c h o b s e r w a to ró w H o lo c a u stu . C zy p rz y p a d k ie m z a a tla n ty c k ie u p a tr y w a n ie c a łe j w in y n ie u d z ie la n ia p o m o c y Ż y d o m w s p o łe c z e ń s tw ie p o ls k im — i ty lk o w ty m — n ie w y w o d z i s ię w p rz e w a ż a ją c y m n a w e t s to p n iu z p r a g n i e n ia p rz e s ło n ię c ia h a ń b ią c y c h u c h y b ie ń w ła s n e g o s p o łe c z e ń s tw a ? N a p o d s ta w ie le k t u r czy z a s ły sz a n y c h o p in ii L e d d y a d r e s u je r a d y k a l n e o s k a r ż e n ia n a d W is łę m o ż e w ła ś n ie d l a teg o , że je j w ła s n a K a n a d a w sw y m z a m o r s k im b e z p ie c z e ń s tw ie s y s te m a ty c z n ie u c h y la ła się o d u d z ie le n ia a z y lu p rz e ś la d o w a n y m ( u ja w n ia ją c a to k s ią ż k a n o s i ja k ż e w y m o w n y ty t u ł N i k t — to i t a k z b y t w ie lu ). Z k o le i u T a n a y a m o g ło n a s t ą p ić p a m ię c io w e s k o n d e n s o w a n ie re s e n ty m e n tó w z j e go l a t c h ło p ię c y c h o w o c u ją c e p r z e s ła n ia n ie m c a łk o w ite j o b o ję tn o ś c i je g o w ła s n e j (od w c z e sn y c h l a t p o w o je n n y c h ) sp o łe c z n o śc i ż y d o w s k o -a m e ry k a ń - s k ie j w o b e c lo s u Ż y d ó w e u ro p e js k ic h , co ta k m o c n o p ię tn o w a ł W ie s e l i o czym z re s z tą n a p o m k n ą ł tu M o d ra s ; s k ą d in ą d b ila n s U S A b a rd z o n i e z n a c z n ie r ó ż n i się o d k a n a d y js k ie g o , co d o s a d n ie u k a z u je t y t u ł p ie rw s z e g o sa m o k ry ty c z n e g o ro z b io ru te j p o s ta w y : K ie d y u m ie r a ło sześć m ilio n ó w —
k r o n ik a a m e r y k a ń s k i e j a p a tii.
K s ią ż k a R it tn e r i Rotha· p o z w a la z o rie n to w a ć się, że w ie le f a k tó w , d la o p in ii z a c h o d n ie j n a jz u p e łn ie j d o s tę p n y c h i w rę c z b a n a ln y c h — d la n a s p o z o s ta w a ło to ta ln ie p rz e s ło n ię ty c h , u ta jn io n y c h : m o że w p rz e ś w ia d c z e n iu , że p o ls k a o p in ia p u b lic z n a , p rz e d e w s z y s tk im k a to lic k a , je s t „ n ie d o s ta te c z n ie d o jr z a ła ” , b y z a s łu g iw a ła n a k o n f r o n ta c ję z re a lia m i k o n tr o w e r s ji. T y lk o p rz y k ła d o w o : n ig d z ie n ie w z m ia n k u je się u n a s, że w 1972 r. o d m ó w io n o (z j a k ą m o ty w a c ją ? ) p ro ś b ie E u ro p e js k ie j K o n f e r e n c ji R a b in a c - k ie j n a w z n ie s ie n ie sy n a g o g i w A u sc h w itz . P o d c z a s „ G e n e w y I ” p ro f. A d y S teg , p r e z y d e n t P o w s z e c h n e g o S o ju s z u Iz ra e lic k ie g o , w y g ło sił s f o rm u ło w a n ia n ie d o p u s z c z a ln ie u p ro s z c z o n e i h is to ry c z n ie n ie p r a w d z iw e — n ic n ie w ia d o m o z a ró w n o o ty m p rz e m ó w ie n iu , j a k te ż o e w e n tu a ln e j (a c h y b a k o n ie c z n e j) re p lic e k tó r e g o ś z k ilk u p rz e c ie ż p o ls k ic h u c z e s tn ik ó w . W s k a z y w a n o u n a s, że a p e lu d z ie ła „ K o śció ł w' P o tr z e b ie ” (u ja w n ia ją c e g o Z a c h o d o w i z a ło ż o n y ju ż k la s z to r) n ie k o n s u lto w a n o z K o śc io łe m p o ls k im , n ie p o d a n o w sz a k ż e , j a k ą d ro g ą o w a f u n d a c ja d o w ie d z ia ła się o k la s z to rz e — ty m c z a s e m o k a z u je się, że u p o d ło ż a b y ła p ro ś b a sam y ch ' k a r m e li ta n e k ; w ta k i m r a z ie p o ja w ia j ą się p y ta n i a : g d z ie — w f u n d a c ji czy w K a r m e lu — p o w s ta ł k o m p r o m itu ją c y w a p e lu b łą d d w u o so b o w o ś c i sio s try B e n e d y k ty o d K rz y ż a i E d y ty S te in (d y s k re tn ie p o p ra w io n o to w O R P , a le g d z ie in d z ie j w ła ś n ie zazn a c z o n o ), k to i z ja k ą m o ty w a c ją w p r o w a d z ił do a p e lu in t e n c ję m o d le n ia się o „ n a w ró c e n ie z b łą k a n y c h b r a c i n a s z y c h k r a j ó w ” (co t a k b a r d zo b u lw e rs o w a ło ś ró d o w is k a ż y d o w sk ie ), k to p r z y s fo rm u ło w a n ia c h a p e lu 0 „ m ilio n a c h ” i n a w e t o „ c z te re c h m ilio n a c h ” o f ia r a u s c h w itz o w y c h u z n a ł z a w ła ś c iw e to ta ln i e p rz e m ilc z e ć Ż y d ó w ? N ic u n a s n ie w ia d o m o o tr z y g o d z in n e j ro z m o w ie p rz e p r o w a d z o n e j 29 I X 1989 w K a r m e lu m ię d z y p łk . F r a n c is e m W in ia rz e m , d a w n y m p sy c h o lo g ie m W o js k o w e g o L o tn ic tw a U SA , 1 n a jb a r d z ie j ta m k o m p e te n tn ą z a k o n n ic ą ; o g ło s z o n a p o r a z p ie rw s z y w a m e ry k a ń s k o ję z y c z n e j p r a s ie p o lo n ijn e j 1 X I 1989 (tu p e łn y p r z e d r u k s.
259— 262), r e l a c ja a j e s t n ie z w y k le p r z y k r a p o p rz e z n a g r o m a d z e n ie ż e n u ją cy c h p o m ó w ie ń o ra z s te re o ty p ó w ro d e m z l a t d a w n o m in io n y c h : K a r m e l o k a z u je się p rz e k o n a n y , ż e w „ o b u G e n e w a c h ” p o ls k ic h k a to lik ó w r e p r e z e n to w a ł m .in . „Ż y d , c z ło n e k R a d y Ż y d o w s k ie j w P o ls c e ” , a d w a j o b e c n i ta m k a r d y n a ło w ie f r a n c u s c y — n ie ty lk o L u s tig e r — to „ k o n w e rty c i ż y d o w sc y ” (n ie s te ty — i t a k d a le j....); to b o le s n e ś w ia d e c tw o ś ro d o w isk o w e g o k lim a t u e m o c jo n a ln o - a n ta g o n is ty c z n e g o z p e w n o ś c ią n a d e r u w a ż n ie — i z j a k ą sz k o d ą d la n a s — a n a liz o w a n o za O ce a n e m . J e s t w o m a w ia n y m to m ie p e w n a lic z b a u s te r e k św ia d c z ą c y c h o n ie n a z b y t s ta r a n n e j p ra c y r e d a k c y jn e j (z lis tu a p o s to ls k ie g o d a to w a n e g o 27 V I I I 1989 z ro b io n o e n c y k lik ę , P o ls c e p rz y p is a n o ,,244 k a r d y n a łó w , a r c y b is k u p ó w i b is k u p ó w ” , d la 1958 r. R o n c a lle g o p o ło w ic z n ie z id e n ty fik o w a n o z M o n tin im itd .), w s z a k ż e n ie p o r ó w n a n ie is to tn ie js z y je s t n ie d o s ta te k — z d a n ie m n iż e j p o d p is a n e g o — a r ty k u łó w z p o ls k ie j p e rs p e k ty w y . B r a k u a u to r y ta ty w n e j o p in ii k o m p e te n tn e g o d u c h o w n e g o n a te m a t k la s z to r u n ie m o g ą w y ró w n a ć t a k w y p o w ie d z i o b u k sięży , w p r a w d z ie p o c h o d z e n ia p o ls k ie go, lecz A m e ry k a n ó w b o d a j o d u ro d z e n ia , j a k te ż p r z e k o n u ją c y g ło s K r a je w s k ie g o : g d y ry s o w a ła się k o n c e p c ja te g o to m u , w C h ic a g o p rz e z s ie d e m ty g o d n i p rz e b y w a ła g r u p a p o ls k ic h teo lo g ó w , o c z y m z re s z tą p is z e P a w li k o w s k i — n ie is tn ia ły c h y b a ż a d n e tr u d n o ś c i w o sią g n ię c iu , c h o ćb y w ła ś n ie p o p rz e z niiego, n a jb a r d z ie j w te j k w e s tii k o m p e te n tn e g o k s. W a ld e m a ra C h ro s to w s k ie g o z A T K (k tó re g o n o ta b e n e a n g lo ję z y c z n e p u b lik a c je f i g u r u j ą w b ib lio g r a fii n a s. 272). R ó w n ie d o tk liw y j e s t b r a k a r ty k u łu p o ró w n a w c z e g o sy n te ty z u ją c e g o m ię d z y w o je n n e d z ie je m n ie js z o ś c i ż y d o w sk ic h w P o ls c e i w in n y c h k r a j a c h e u ro p e js k ic h o r a z u k a z u ją c e g o , ta k ż e p o ró w n a w c z o , c a łą złożoność tr a g ic z n y c h losów ż y d o w sk ic h w o k u p o w a n e j P o l sce w e sp ó ł z m a r ty r o lo g ią p o ls k o -n ie ż y d o w sk ą . W o ln o »uznać, ż e w A m e ry c e P ó łn o c n e j o b ra z P o ls k i, P o la k ó w , K o śc io ła p o lsk ie g o o ra z p o ls k ic h k a to lik ó w — d o 1988 r. z a p e w n e n ie n a z b y t z a d o w a la ją c y — p o g o rs z y ł s ię w 1989 r. i p rz e c ie ż n ie sp o só b o c z e k iw a ć , b y m i a ł u le c p o p r a w ie p o p rz e z o m a w ia n ą tu p u b lik a c ję . N a s u w a się w ię c c e lo w o ść p rz y g o to w a n ia z w ię z łe j i w y w a ż o n e j, a le g łę b o k o p e n e tr u ją c e j r e f u - t a c j i ty p u „ d o p e łn ia ją c o - k o ry g u ją c e g o ” — p rz e z z e sp ó ł o b e jm u ją c y , p rz y k ła d o w o , h is to r y k a m ię d z y w o je n n e g o , h is to r y k a l a t o k u p a c ji o ra z rz e c z o z n a w c ę „ k a rm e lo w e g o ” — d la sz e ro k o p o m y ś la n e g o s p o ż y tk o w a n ia w a m e - ry k a ń s k o ję z y c z n e j p r a s ie p o lo n ijn e j U SA (a m o ż e w ła ś n ie i ż y d o w sk ie j. P o n a d to w y d a je się, ż e n a d s z e d ł czas, b y g ro n o a b s o lu tn ie n ie u p r z e d z o - n y c h i ry g o ry s ty c z n ie b e z s tro n n y c h rz e c z p z n a w c ó w d u c h o w n y c h , a le c h y b a te ż św ie c k ic h , m o g ło ro z w a ż y ć f o r m u ło w a n e ’ z a g r a n ic ą ró ż n e z a rz u ty o d n o sz ą c e się do s to s u n k ó w k a to lic k o -ż y d o w s k ic h p o d k ą te m p rz e d e w s z y s tk im p o ls k im i w y c ią g n ą ć s to s o w n e w n io s k i — a w y d a je się, że b y ło b y ic h n ie m a ło i n a w e t c o ra z w ię c e j — d la k a te c h e z y , h o m ile ty k i, n a u c z a n ia s e m in a ry jn e g o , „ d o in f o rm o w a n ia ” k a p ła n ó w . I n n y m i sło w y : w m n ie m a n iu n iż e j p o d p is a n e g o n a p u b lik a c ję R it tn e r i R o th a — t a k s a m o z re s z tą j a k n a w ie le z e s ta w ó w p o d o b n y c h — n a le ż a ło b y o d p o w ie d z ie ć j a k g d y b y p o s a m o k ry ty c z n y m p rz e ś w ie tle n iu , a n a p e w n o k o n s tr u k ty w n ie . M ic h a ł H o r o s z e w ic z , W a r s z a w a B o g d a n P O N IŻ Y , R e in te r p r e ta c ja w y jś c ia Iz r a e litó w z E g ip tu w u j ę c iu K s ię g i M ą d ro śc i, P a p ie s k i W y d z ia ł T eo lo g iczn y w P o z n a n iu — S tu d ia
i M a te ria ły 8, w y d . I I p o p r., K s ię g a r n ia św . W o jc ie c h a , P o z n a ń 1991, s. 166. W y jś c ie z E g ip tu to f a k t k o n s ty tu ty w n y d la n a tu r y i p o s ła n n ic tw a I z r a e l a : lu d n ie w o ln ik ó w s ta l się p o d w o d z ą M o jż e sz a ś w ia d o m y m sw o je j to ż s a m o śc i n a ro d e m . P a m ię ć o W y jś c iu z a w sz e p o z o s ta w a ła o sią w s z y s tk ic h n a w ią z a ń d o p rz e sz ło śc i, a z a r a z e m fu n d a m e n te m p r o j e k to w a n ia i k s z ta ł
