A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTOR ICA 46, 1992
M a riu sz K u lc z y k o w s k i
C H Ł O P I W P R Z E M Y Ś L E T E K S T Y L N Y M W E F R A N C JI I P O L S C E W X V III I X IX W.
P rz e m y s ł ch ło p sk i w epoce p rz e jśc ia od fe u d a ln e j d o k a p ita lis ty c z n e j fo rm a c ji n ie b y ł n iczy m w y ją tk o w y m w e u ro p e js k ic h p ro c esac h gosp o d a rc z y c h i w y stę p o w a ł w k ra ja c h ta k w sch o d n ie j, ja k i za ch o d n iej E u ro p y .
Z jaw isk o rz e m ie śln ic z e j ak ty w n o śc i ch ło p ó w o k re ś la n e po jęciem „ p rz e m y sł c h ło p sk i” , w p ro w a d z o n y m p rz eze m n ie w 1969 r. w y m a g a bliższego o m ó w ien ia. D w a p o d sta w o w e d e te r m in a n ty o k re ś la ją o m a w ia n e pojęcie:
1) m aso w y u d ział lu d n o ści w ie jsk ie j w u p ra w ia n iu d an eg o rz e m io sła w je d n e j lu b w ielu w siach w ca ły c h o k ręg ach ,
2) p ro d u k c ja o c h a ra k te r z e w y b itn ie to w a ro w y m , p rzezn a czo n a n a r y n e k p o z a re g io n a ln y , a n a w e t z a g ran icz n y .
P o ję c ie m ty m nie o b e jm u ję rz em io sła usłu g o w eg o w y stę p u ją c e g o w e w sia c h a p ro d u k u ją c e g o n a p o trz e b y r y n k u lo k aln eg o , n a ogół dla z n a nego n a b y w c y . N ie u ży w am p o jęcia „ p rz e m y sł w ie jsk i", g dyż w ty m w y p a d k u m ożna b ra ć pod u w a g ę w szelk ie fo rm y d ziała ln o śc i rz e m ie śln i- cz o -p rz em y sło w ej w y s tę p u ją c e n a wsi, w ty m ta k ż e p rz e m y sł dw o rsk i.
W in te re s u ją c y m n a s o k re sie istn ia ło w e F r a n c ji1 k ilk a d u ży c h ośrod
-1 Por. A . A f t a t o 1 i o n, La cr is e d e l 'in d u s tr ie lin iè r e e t la c o n c u r r e n c e v i c t o r i e u s e d e l 'in d u s tr ie c o to n n iè r e , Paris 1904; J. В r e 1 о t, L'artisanat ru ra l c o m t o i s a v a n t l'ère i n d u s tr ie lle . C o l l o q u e su r J'Artisan at, „ A n n a les L ittéraires de l'U n iv er sitô
d e B esançn" 1961, v o l. 45, nr 1, s. 67— 68; E. D e p i t r e, La t o il e p e i n t e en France
a u x X V l l e et X V I I I e s i è c l e s , Paris 1912; P. D e y о n. V a r i a t io n s d e la p r o d u c t i o n t e x t i l e a u x X V I e et X V I I h s i è c l e s o u r c e s e t p r e m i e r s r é s u lt a t s , „ A n n a les" 1963, R. 18,
nr 5, s. 939— 955; C. F o h l e n , L’i n d u s t r i e t e x t i l e s o u s l e S e c o n d E m pir e, P aris 1956; B. G i 11 e, R e c h e r c h e s su r la l o r m a tio n d e la g r a n d e e n t r e p r i s e c a p it a l is te (1815—
— 1848), P aris 1959; H. K e l l e n b e n z , I n d u s tr ie s r u r a l e s en O c c i d e n t d e la lin du M o y e n A g e au X V I lI e s iè cle, „ A n n a les" 1963, R. 18, nr 5, s. 833— 882; H. S é e , R e m a r q u e s su r l e c a r r a c t è r e d e l 'in d u s tr ie r u ra le en F ra n ce et l e s c a u s e s d e s o n
k ó w tk a c k ic h , w k tó ry c h w a żn ą silą p ro d u k c y jn ą b y li rz e m ie ś ln ic y w i e j scy. N o rd 2, tra d y c y jn a d zieln ica p rz e m y s łu ln ia rsk ie g o jeszcze w w ie k u X V II, było ty p o w y m o śro d k iem tk a c tw a m iejsk ieg o . Je d n a k ż e n a p rz e ło m ie X V II i X V III w. rozpoczął się p ro ces p rz en o sze n ia się tk a c tw a z m ia sta n a w ieś. W p ły w a ło n a to szereg cz y n n ik ó w , ta k ic h ja k r y g o r y s ty c z n a p o lity k a cechow a C o lb e rta , w św ie tle k tó re j w olność o rg a n i za cji p ro d u k c ji w ra m a c h w si b y ła a tra k c y jn ą siłą p rz y c ią g a ją c ą , b lis kość i tan io ść su ro w c a, a ta k ż e m ożliw ość w y b o ru d o g o d n y ch w a r u n k ó w n a tu ra ln y c h , g łó w n ie w o d n y ch . Z k o lei p rz e lu d n ie n ie w si n a p ó ł n o c y o raz is tn ie n ie p e w n e j liczb y k a rło w a ty c h g o sp o d a rstw w z b u d z a ły z a in te re so w a n ie ch ło p ó w za ję ciam i p o za ro ln iczy m i. P o d o b n y p ro ces dez- u rb a n iz a c ji rz em io sła p łócienniczego zachodził w in n y c h o śro d k a ch t k a c k ich.
W o k rę g u N o rd p ro d u c e n te m p łó tn a b y ł c h lo p -tk a c z , za zw y c zaj w ła ś ciciel dom u, n ied u że g o k a w a łk a ziem i oraz w a rs z ta tu tkack ieg o . Z d o b y cie p o w a żn ej p o zy cji p ro d u k c y jn e j p rzez tk a c z y w ie jsk ic h b y n a jm n ie j n ie w p ły n ę ło n a o słab ien ie ro li b u rż u a z ji w o rg a n iz a c ji p łó cien n ictw a . W rę k a c h k u p c ó w z czołow ych m ia st o śro d k a V a le n cien n es, C am b rai, S a in t-Q u e n tin czy P é ro n n e s k u p ia ły się w sz y stk ie n ici o rg a n iz a c ji n a k ła d u i h a n d lu . D uże firm y k u p ie c k ie za p o ś re d n ic tw e m sw oich fa k to ró w w całości p o d p o rz ą d k o w a ły sobie tk acz y , d o s ta rc z a ją c im p rz ęd zy , p rz e d p ła ty n a zam ó w io n e p łó tn o o raz s k u p u ją c go to w e tk a n in y . S y ste m s to s u n k ó w n a k ła d c z y c h b y ł ta k id ealn ie z o rg an izo w a n y , że tk acz w ogóle n ie ru s z a ł 9ię ze w si. T a k ż e całość p ro c esu a p r e tu r y p łó tn a sk u p io n a b y ła w rę k a c h k u p c ó w i m ie jsk ic h p rz e d się b io rc ó w z V a le n c ie n n e s czy C am b rai. B ielenie, w y g ła d z a n ie i fa rb o w a n ie p łó tn a p rz e ję li w całości n a sw ój ra c h u n e k k u p c y , d y s p o n u ją c y w ła s n y m i p rz e d się b io rs tw a m i lu b też o rg a n iz u ją c y k o ń co w ą o b ró b k ę p łó tn a n a zlecenie. W w ie k u X V III w z a k re sie b ie le n ia p łó tn a (nb. n a im p o rto w a n y m p o lsk im p o p iele) i f a r- b ia rs tw a n a czoło w y su w a się L ille.
H a n d el p ro w a d z o n y p rz ez d u że p rz e d s ię b io rs tw a k u p ie c k ie m iał z a sięg św iato w y . P łó tn o p ro d u k o w a n e w N o rd z b y w an o w P ru s a c h , R osji, H iszp an ii, P o rtu g a lii, A n g lii (p o śre d n ictw o A n v ers), w e W łoszech (p o śre d n ic tw o L y o n u ), a ta k ż e w y w o żo n o do In d ii. C z te ry p ią te p łó tn a przech o d ząceg o p rzez C a m b ra i szło n a e k sp o rt. Z u w a g i n a to, że m e
e x t e n s i o n au X V I I I с s iè cle, „ R ev u e H istoriq u e" 1923, R. 48, t. 142, s. 47— 53, E. Т а г
-1 é, L'In du strie d a n s l e s c a m p a g n e s en France, à la lin d e Г A n c i e n R ég im e, Paris
1910.
* Por. P. D e y о n, A . L o 11 i n, E v o lu ti o n d e la p r o d u c t i o n t e x t i l e à Lille au X V I « e t X V U l c s iè cles , „ R e v u e du N ord" 1967, t. 49, nr 192, s. 23— 33j C. Z а r к a, Un e x e m p l e d e p ô l e d e c r o is s a n c e : l'in d u strie t e x t i l e d u N o r d d e la Fra nce 1830 -
c h a n iz a c ja w p rz e m y śle te k s ty ln y m o b ję ła p o czątkow o p rz ę d z a ln ic tw o (L ille), p ra c a tk a c z y w ie jsk ic h n a rę c z n y c h w a rs z ta ta c h u trz y m y w a ła się jeszcze p rz ez d łu g i o k re s w X IX w.
W N o rm a n d ii3, obok szero k o ro z w in ię teg o w iejsk ieg o p rz e m y słu te k sty ln e g o (su k ien n ictw o , p łó cien n ictw o , k o ro n k a rs tw o ), is tn ia ł ta k ż e p rz e m y sł m e ta lo w y i p a p ie rn ic z y . P łó c ie n n ic tw o ro z w in ę ło się ta m w o k o licac h F éca m p , G o d e rv ille , A rg e n ta n (konopie) o raz F a la ise , C aen i A len - ęon (tak ż e k o ro n k a rstw o ). W p o ró w n a n iu z in n y m i o śro d k a m i p łó c ie n n ic tw o w N o rm a n d ii c h a ra k te ry z o w a ło się w ię k sz y m ro zp ro szen io m .
W su m ie b y ł to je d n a k p o tę ż n y re g io n p łó cien n iczy . W 1812 r. ty lk o w d e p a rta m e n c ie M an ch e z a tru d n ia n o w p rz ę d z a ln ic tw ie 32 tys. kob iet. O rg a n iz a to ra m i z a ró w n o n a k ła d u , ja k i w y m ia n y b y li k u p c y z o śro d k ó w m iejsk ic h , g łó w n ie d u że d o m y h an d lo w e , p e n e tr u ją c e p o p rz ez sw y ch fa k to ró w w sie tk ack ie . T y lk o k u p c y z C aen w ro k u 1812 z a tru d n ia li p ró c z 6 ty s. p rz ą d k ó w i tk a c z y m ie jsk ic h jeszcze p o n a d 20 ty s. rz e m ie ś ln ik ó w w iejsk ich . W d zied z in ie a p r e tu r y p łó tn a w iod ącą ro lę o d g ry w a ły p rz e d się b io rstw a m iejsk ie.
T ak że w są s ia d u ją c e j z N o rm a n d ią P ik a r d ii4 tk a c tw o w ie jsk ie było p rz e m y s łe m d o m in u ją c y m . W ro k u 1708 n a 8000 w a rs z ta tó w tk a c k ic h p o n a d 5000 c z y n n y c h było n a w siach. T ak ż e ca łe p rz ę d z a ln ic tw o b a z o w ało n a p rz ą d k a c h w iejsk ich . T rz y c z w a rte tk a c z y w ie jsk ic h w te j dziel n ic y F r a n c ji n ie p o siad ało ziem i i k u rc zo w o trz y m a ło się rz em io sła tk ack ieg o . G łó w n y m i c e n tra m i o rg a n iz a c ji n a k ła d u , a p r e tu r y i h a n d lu b y ły A m ien s i B eau v ais. P o d o b n e s to su n k i w z a k re sie p łó c ie n n ic tw a p a n o w a ły w B re ta n ii5.
J e d e n z n a jw ię k sz y c h , a z a ra z e m n a js ta rs z y c h o śro d k ó w te k s ty ln y c h w e F ra n c ji z lo k alizo w an y by ł w p ro w in c ji M ain e0. P łó c ie n n ic tw o ln ia n e
3 Por.: V . P r é v ô t , U n e g r a n d e i n d u s t r i e d ' e x p o r t a t i o n : l'in d u s tr ie lin iè r e d a n s
le N o r d d e la Fran ce, s o u s l'A n c i e n R é g im e , „ R ev u e du Nord" 1957, t. 39, nr 156,
s. 205— 226î J. V i d a l e n c , L'i ndu st ri e d a n s l e s d é p a r t e m e n t s n o r m a n d s à la lin du p r e m ie r E mpire, „ A n n a le s d e N orm an d ie" |C aen ] 1957, R. 7, nr 3— 4, s. 281— 307.
4 Por.: P. D e y o n , Le m o u v e m e n t d e la p r o d u c t i o n t e x t i l e à A m i e n s au X V III*
s iè cle, „ R ev u e du Nord" 1962, t. 44, nr 174, s. 201— 211; P. G o u b e r t, A s p e c t s s o c i a u x d e s m a n u la c tu r e s p i c a r d e s et b e a u v a l s i e n n e s au t e m p s d e Lou is X IV ,
„B u lletin d e la S o c ié té d 'h isto ire m odern e" 1953, R. 52, nr 7, s. 10— 15; P. G o u b e r t ,
B e a u v a is et le B e a u v a is ls d e 1600 a 1730. C o n t r ib u ti o n d l'h is to ir e s o c i a le d e la F ra n ce du X V I I « s iè cle, Paris 1960; P. L é o n , É c o n o m ie ru rale et é c o n o m i e u r b a in e d a n s la P ic a r d i e du X V I I I « s i è c l e , „ R ev u e d e G éo g r a p h ie d e Lyon" 1958, v o l. 33,
nr 4, s. 361— 364.
5 Por.: F. B o u r d a i s , R. D u r a n d , L 'i n du strie et le c o m m e r c e d e la to il e e n B r e t a g n e au X V U l e s i è c l e , „B u lletin du C o m ité d e s tr a v a u x h isto r iq u es et scien tifiq u es " 1922, s. 3—48.
° Por.: F. D o r n i e , L'i n du strie d e la t o i l e à A le n ç o n , „ S o c ié té h isto r iq u e et
i k o n o p n e o p iera ło się tu p rz e d e w sz y stk im n a p rz ą d k a c h i tk acz ach w iejsk ich . B ył to jed en z o śro d k ó w p łó cien n icz y ch d y s p o n u ją c y c h w y śm ie n itą bazą su ro w c o w ą ta k w łó k n a ln ian eg o , ja k i ko nop neg o. Jeszcze do la t sz e śćd ziesiąty c h X IX stu le c ia a re a ł u p ra w ro ślin w łó k n isty c h w M aine w y ra ź n ie w z ra sta ł. N a d w y ż k i s u ro w c a z b y w an o w in n y c h o śro d k a c h p łó cien n icz y ch — w P ik a rd ii, N o rm a n d ii, B re ta n ii, a n a w e t w o d le g ły m D elfin acie. G łó w n e c e n tr a p ro d u k c ji p łó cien n icz ej to o k o li ce L a v a l, M ay en n e, C h â te a u -d u -L o ir, S a in t-C a la is, B esse i M arners. W sz y stk ie s ta d ia a p r e tu r y p łó tn a z n a jd o w a ły się w rę k a c h p rz e d s ię biorców m ie jsk ic h i k u p có w , g łó w n ie z L a v a l i M ay en ne. J a k w in n y c h o śro d k ach , p ro c e s u s z la c h e tn ia n ia su ro w e g o p łó tn a w iąz ał się tu ściśle z n a k ła d e m i o rg a n iz a c ją h a n d lu tk a n in a m i. O b fita b aza ln ia rs k o -k o n o - p ia n a p łó c ie n n ic tw a w M aine sp o w o d o w ała, że n ie w y stą p iło tu c a łk o w ite o d e rw a n ie tk acz y od źró d eł su ro w c a. W g rę w c h o d ziła w ła sn a u p r a w a ln u i k o n o p i p rzez sa m y c h tk acz y -ch ło p ó w , a p rz e d e w sz y stk im ł a t w ość n a b y c ia p rz ę d z y n a m iejsco w y c h ta rg a c h . Z ty c h w ła śn ie w z g lę dów p e n e tr a c ja k a p ita łu h a n d lo w e g o w sfe rze p ro d u k c ji is tn ia ła w d a leko b a rd z ie j zró żn ico w a n y ch fo rm a ch . T kacze d y s p o n u ją c y w ła sn ą p rz ę dzą, siłą rzeczy za c h o w u ją c p e w n ą niezależn o ść p ro d u k c y jn ą , sp rz e d a w a li sw o je p łó tn o na m iejsco w y m ta rg u lu b w p ro st sk u po w aczom . Z d arzało się, że b o g atsi m a js tro w ie o rg a n iz o w a li s k u p p łó tn a n a m ie jsc u i z b y w a li w ięk sze p a rtie to w a ru kup co m . D e c y d u ją c ą ro lę w sk u p ie p łó tn a o d g ry w a ły je d n a k d u że do m y h an d lo w e , p e n e tr u ją c e w sie tk a c k ie i t a r gi p o p rzez sp e c ja ln ie z a tru d n ia n y c h fa k to ró w .
O bok sk u p u p łó tn a szero k o ro z w in ię ty b y ł n a k ła d . F ir m y k u p ie c k ie d o sta rc z a ły tkaczo m przęd zę, o d b ie ra ją c s u ro w y p ro d u k t i p rz y g o to w u ją c ró w n o c ześn ie d alsze s ta d ia p ro d u k c ji p łó tn a . W ty m o śro d k u o d n o to w an o ta k ż e n a k ła d tra k to w a n y p rzez w łaścicieli m a n u fa k tu r jak o fo r m a u z u p e łn ie n ia sił p ro d u k c y jn y c h m ie jsk ie j m a n u fa k tu ry s c e n tra liz o w a n e j. H a n d el sk o n c e n tro w a n y by ł w rę k a c h d u ży c h firm k u p ieck ic h . L ep sze g a tu n k i p łó tn a (canevas) z b y w an o w k ra ju , g o rsze zaś (cayen nes) za p o śre d n ic tw e m N a n te s i L a R o ch elle e k sp o rto w a n o n a A n ty le.
O d m ie n n y c h a ra k te r m iał a lz a c k i7 o śro d e k te k s ty ln y , u sy tu o w a n y
L'i ndu st ri e t e x t i l e d a n s le M a in e et s e s d é b o u c h é s i n t e r n a t io n a u x (1650— 1815),
Le M ans 1955i H. S é e , N o t e su r l'in d u s tr ie t e x t i l e d e la M a y e n n e d a n s la p r e m iè r e
m o i t é d u X I X e s iè cle, „ B u lletin d e la C o m m issio n h isto riq u e et a r c h é o lo g iq u e d e
la M a y en n e" 1927, t. 43, s. 217— 264; H. S é e , Le c o m m e r c e d e s to il e s d e L aval,
d la lin d e l'A n c ie n R é g im e et p e n d a n t la r é v o l u t i o n d 'a p r è s les p a p i e r s d e P ig n o is
et d e D a l a u n e y (1786— 1880), „ B u lletin d e la C o m m issio n h isto riq u e et a r c h éo lo g iq u e
d e la M a y en n e" 1927, t. 43, s. 38— 57, 81— 104.
7 Por.: E. K a r p p, R. S c h a e f e r , La c u l tu r e du c h a n v r e d a n s la p la in e r h én a n e. I m p o r t a n c e é c o n o m i q u e et l e rô le d e c e t t e l ib r e t e x t i l e d a n s la v i e ru rale
w d e p a rta m e n c ie B as-R h in . B yło to g łó w n e c e n tr u m su ro w c o w o -p rz ę - dzałn icze, z sz e ro k im zap leczem u p ra w y k o n o p ii i ln u . P ra w ie całe p rz ę d za ln ic tw o bazow ało n a p rz ą d k a c h w iejsk ich . N ie ro z w in ęło się n a to m ia st tk a c tw o w iejsk ie. R zem iosło, a ta k ż e m a n u f a k tu r y te k s ty ln e , zlo k aliz o w a n e b yło w o śro d k a c h m ie jsk ic h . D e p a rta m e n t B as-R h in s ły n ą ł z w ielk ich ta rg ó w n a p rz ę d z ę k o n o p n ą i ln ia n ą .
W reszcie k ilk a u w ag o d w ó ch p o d g ó rsk ich o śro d k a c h p łó cien n iczy ch : p o d a lp e jsk im — z lo k a liz o w a n y m w D e lfin a cie — i p o d p ire n e jsk im — w B éarn .
D elfinat* re p re z e n to w a ł te re n b ard zo zró żn ico w a n y g e o g raficz n ie — od p a sa n izin w d o lin ie R o d a n u po w y so k ie A lp y . Z a ję c ia p rz em y sło w e lu d n o ści b y ły k oniecznością, g d y ż ro ln ic tw o n ie d aw ało w y s ta rc z a ją c y c h śro d k ó w u trz y m a n ia . O bok p rz e m y s łu te k s ty ln e g o (su k ien n ictw o , płó - cienniotw o), k tó r y z a jm o w a ł czołow e po zy cje, ro z w ija ło się h u tn ic tw o żelaza i m iedzi, p rz e m y sł m e ta lo w y , p a p ie rn ic z y i sk ó rz a n y .
P łó c ien n ictw o , re p re z e n to w a n e w D e lfin a cie p rzez tk a c tw o k o n o pn e, s k u p ia ło się g łó w n ie w ok o licach V oiron, n a p ó łn o c n y zachód od G re n o b le . P o n a d 62% tk a c z y i p rz ą d k ó w p ra c o w a ło w ty m o k rę g u . J e ś li chodzi o p rz ę d z a ln ic tw o i tk actw o , b y ł to p ra w ie w całości p rz e m y sł chło p sk i. W ro k u 1787 V oiron k o n c e n tro w a ło p ro d u k c ję 52 w si z w ła s n e go o k rę g u i 18 z d w óch są sie d n ic h — w su m ie 2766 w a rs z ta tó w . W c ią g u całego X V III w. p łó cien n ictw o w D e lfin a cie ro z w ija ło się bard zo d y n am icz n ie . T k acze z okolic V oiron sp e c ja liz o w a li się w w y tw a rz a n iu w y so k o g a tu n k o w e j b ie liz n y sto ło w ej (ta k ja k A n d ry c h ó w ) o ra z p łó tn a żaglow ego. T ak że i w ty m o śro d k u o rg a n iz a to ra m i p ro d u k c ji b yli k u p c y m iejscy . V oiron sta ło się c e n tru m a p r e tu r y i h a n d lu . S k u p e m p łó tn a i n a k ła d e m z a jm o w a ły się d u że firm y k u p ieck ie , o rg a n iz u ją c e ta k ż e e k s p o rt tk a n in za g ra n ic ę . D zięki ży w o tn o ści p ro d u k c y jn e j tk acz y w o k rę g u V oiron p o b lisk ie G re n o b le w y ro sło n a p o te n ta ta w h a n d lu p łó tn e m k o n o p n y m . K u p c y z G re n o b le w y w o z ili p łó tn o do S z w a jc a rii, H iszp an ii i n a B lisk i W schód.
B é a rn 9 (B a sse s-P y ré n é e s) — te re n g ó rsk i, p o d o b n y do D e lfin a tu , choć
d e Г A l s a c e d e ja d is , „A rts et T ra d itio n s P op u laires" 1965, R. 13, nr 1, s. 35—52;
P. L e u i 11 i о t, L 'A ls a c e au d é b u t du X I X e s iè cle. E ss ais d 'h isto ir e, p o l it i q u e , é c o n o m i q u e et r e l i g i e u s e (1815— 1830), P aris 1959; R. L é v y , H is to i r e é c o n o m i q u e d e l'in d u strie t e x t i l e en A l s a c e , P aris 1912.
* Por.: P. L é o n , La n a is s a n c e d e la g r a n d e i n d u s t r i e en D a u p h i n e (lin du X V I I e s i e c l e — 1869), Paris 1954, t. 1— 2.
* Por.: G. A n t h o n y , L'i ndu st ri e d e la to il e à Pau et Béarn d e 1792 a 1850, „ R ev u e Ju rid iq u e et E co n o m iq u e du Su d -O u est" 1961, R. 10, S érie é co n o m iq u e nr 3, s. 573— 623; A . L o u s t a u, L 'i n du strie du c o to n d a n s l e s B a s s e s - P y r é n é e s ,
„ R ev u e J u rid iq u e et É co n o m iq u e du S u d-O u est" 1957, R. 6, S érie é c o n o m iq u e nr 4, s. 793— 803.
nie ta k zró żn ico w a n y — było ta k ż e w a ż n y m o śro d k iem p łó cien n ictw a . W te j p ro w in c ji m iało ono w y b itn ie ch ło p sk i c h a ra k te r . Ze w zg lęd u n a n ieliczn e i n ie z b y t w ie lk ie o śro d k i m ie jsk ie w B é a rn n a k ła d k u p ie c k i n ie był ta k sze ro k o ro z g ałęzio n y . P rz e w a ż a ł n a to m ia s t sk u p g o to w y ch p ro d u k tó w o d tk acz y -ch ło p ó w , o rg a n iz o w a n y p rz ez k u p có w z p o b lisk ic h m iast. C e n tru m h a n d lu p łó tn e m b y ło n a jw ię k sz e z m ia s t te j p ro w in c ji, P a u . W a rto w reszcie zaznaczyć, że fu n k c jo n u ją c e tu m a n u fa k tu ry p o w iąz an e b y ły n a k ła d e m z tk a c z a m i w iejsk im i.
L a ta sie d e m d z ie sią te p rz y n o sz ą n o w y im p u ls w b a d a n ia c h n ad z a a n g aż o w an iem ch ło p ó w w p ro c esy p rz e m y sło w e w e F ra n c ji. W ro k u 1973 a m e ry k a ń s k i h is to ry k F r a n k lin M en d els s fo rm u ło w a ł p o d sta w y te o rii p ro to in d u s tria liz a c ji10. N ie w c h o d ząc tu w szczegóły stw ie rd z ę , że te o ria ta k ie ru je p rz e d e w sz y stk im u w ag ę n a ty p p rz e m y s łu , w k tó ry m m a so w o z a tru d n io n a b y ła lu d n o ść w ie jsk a i u c z y n iła z tego p ro b le m u g łó w n y cel sw o ich b ad a ń . N ie p rz y p a d k o w o g ru p a h is to ry k ó w z L ille, k tó re j li- d e r u je p ro f. P ie r r e D eyon, z a an g aż o w ała się w te b ad a n ia . To w ła śn ie n a p o d sta w ie m a te ria łó w źró d ło w y c h d o ty c z ą c y c h F la n d rii i p ó łn o cn ej F r a n c ji F ra n k lin M endels sfo rm u ło w a ł s w o ją teo rię. G ru p ę z L ille w s p a rli w ty c h b a d a n ia c h h is to ry c y z C e n tru m S tu d ió w H isto ry c z n y c h im . P ie r r e L eon z L y o n u , a k sz ta łc e n i w ty c h o śro d k a c h d o k to ra n c i p rz e n ie śli stu d ia n a d p ro to in d u s tria liz a c ją poza k o n ty n e n t e u ro p e jsk i.
B a d a n ia tr w a ją i k o n c e n tr u ją się w okół k ilk u p o d sta w o w y c h p ro b lem ów , a m ian o w icie: p rz e n o sz e n ia się tk a c tw a z m ia s t n a w ieś (ru ra - lisatio n d e l ’in d u s trie te x tile ), jego u m aso w ien ia , d y slo k a c ji i ro z p ro s z e n ia tego p rz e m y słu . W c e n tr u m u w a g i p o z o sta ją za g a d n ie n ia o rg a n iz a c ji p ro d u k c ji w e w szy stk ich fa zac h w y tw ó rc z y c h — łącz n ie z n a k ła d e m , ro lą k a p ita łu h a n d lo w e g o i zw ią zk am i z m a n u fa k tu ra m i m ie jsk im i. P o
10 F. M e n d e l s , T h e First P h a s e o l t h e I n d u s tr ia liz a tio n P r o c e s s , „Journal of
E con om ic H istory" 1972, t. 32, s. 241— 261; t e n ż e , S o c ia l M o b i l i t y a n d P h a s e s o i I n d u s tr ia liz a tio n , „Journal of In ter d isc ip lin a r y H istory" 1976, nr 7; t e n ż e , A u x o r ig in e s d e la p r o t o i n d u s t r i a li s a t i o n , „B u lletin du C en tre d 'H isto ire é co n o m iq u e et
s o c ia le d e la rég io n ly o n n a is e" 1978, nr 2, s. 1— 25; P. K r i e d t e, H. M e d i с k, J. S с h 1 u m b о h m, I n d u s tr ia l i s i e r u n g v o r d e r In d u s tr ia lis ier u n g , G ö ttin g en 1977;
P. D e y o n , L'enjeu d e s d i s c u s s io n a u to u r du c o n c e p t d e „ p r o to - in d u s tr ia lls a tlo n " ,
..R ev u e du Nord" 1979, t. 61, nr 240, s. 9— 15; t e n ż e , P r e m i e r bila n et p e r s p e c t i v e s
p o u r un C o n g r è s , „ R ev u e du Nord" 1981, t. 63, nr 248, s. 5— 9; P. D e y o n , F. M e n d e l s P r o g r a m m e d e la s e c ti o n A 2 du H u i ti è m e C o n g r è s In te r n a tio n a l d 'H is to ir e E c o n o m iq u e , La P r o t o - in d u s tr ia lis a tio n : T h e o r ie e t r é a lit é, „R ev u e du N o r d ” 1981,
t. 63, nr 248, s. 11— 19; P. J e a n i n, La p r o t o i n d u s t r a l is a ti o n : d é v e l o p p e m e n t ou i m p a s s e ?, „ A n n a les. E co n o m ies, S o c ié té s, C iv ilisa tio n s " 1980; A . D e w e r p e, L'Indu s t r i e a u x ch a m p s . Ess ai su r p r o t o - i n d u s t r i a li s a t i o n en I ta lie du N o r d (1800— 1880),
czesne m iejsce z a jm u ją stu d ia n a d w y m ia n ą h a n d lo w ą , od r y n k u re g io n a ln e g o p o cz y n ając, a n a w ielk im , św ia to w y m h a n d lu k o ń cz ąc11.
N ie p o zostaw iono n a uboczu g łó w n y ch a k to ró w tego w ielk ieg o p ro cesu gospo darczego, tj. z je d n e j s tro n y m as ch ło p sk ich , k tó re co raz b a r dziej p o św ięc ały się p ra c y p rz e m y sło w e j (czas p ra c y w ro ln ic tw ie — czas p ra c y w p rz em y śle ), n ie p o m ija ją c ich ro li w k s z ta łto w a n iu się k la sy ro b o tn ic z e j w fazie m e c h a n iz a c ji p rz e m y s łu te k s ty ln e g o w e F ra n c ji. Z d ru g ie j zaś s tro n y fu n k c ji k u p có w i p rz em y sło w có w , n a b ie ra n ia p rzez n ic h d o św iad czen ia o rg a n iz acy jn e g o , w ied zy tec h n ic z n e j, a p rz e d e w sz y s tk im ich ro li w p ro cesie a k u m u la c ji k a p ita łu . Bo w ła śn ie śled ze n ie p ro cesu a k u m u la c ji k a p ita łu d o k o n u ją c e g o się n a d o le w p o szczeg óln ych re g io n a c h o ro z w in ię ty m p rz e m y ś le tk a c k im to g łó w n y cel stu d ió w n ad z ja w isk ie m p ro to in d u stria liz a c ji. Bez in te n s y w n y c h pro cesó w a k u m u la c ji k a p ita łu skok k u m e c h a n iz a c ji b y łb y n ie m o ż liw y 12.
O czyw iście n ie p o m in ię to w p ro g ra m a c h b a d a w c z y c h r e p e r k u s ji sp o łecz n y ch ro d z ący c h się w to k u w ielk ich p rz e o b ra ż e ń zw ią z a n y c h z p ro d u k c ją ro zp ro szo n ą, m a n u f a k tu r ą sc e n tra liz o w a n ą , a g łó w n ie p rz e jśc ie m do p ro d u k c ji zm ec h an izo w a n ej.
D la p ełn iejsze g o o b ra zu ro z w ija ją c y c h się stu d ió w n a d ch ło p sk im p rz e m y słe m te k s ty ln y m w e F r a n c ji n a le ż y zaznaczyć, że w iele m iejsca w p ro g ra m a c h b ad a w cz y ch z a jm u ją p ro b le m y d em o g ra ficzn e . Z a s y g n a
11 Рог.: Р. С a y e z, U n e p r o to - i n d u s t r a l is a ti o n d e c a l é e : La r u r a lis a tlo n d e la so i e r i e l y o n n a i s e d a m la p r e m i è r e m o it i é du Х/Х^ши si è cle, „ R ev u e du Nord" 1981,
t. 63; S. С h a s s a g n e, La d illu s io n ru rale d e I i n d u s t r i e c o t o n n i e r e en Fra nce
i /7 5 0 — 1850), „R ev u e du N ord" 1979, t. 61 ; P. D e y о n, La d i l l u s i o n ru rale d e s i n d u s t r i e s t e x t i l e s en F la n d ie fr a n ça is e à la lin d e l'A n c ie n R é g im e et au d é b u t du XIXè"'e s i è c l e , „R evu e du Nord" 1979, t. 61; Ch. E n g r a n d, C o n c u r r e n c e et c o m p l é m e n t a r i t é s d e s v i l l e s et d e s c a m p a g n e s : l e s m a n u la c tu r e s P ic a r d e s d e 1780 a 1815, „R ev u e du Nord" 1979, t. 61; G. G а y о t, D is p e r s io n et c o n c e n tr a ti o n d e la d r a p e r i e s e d a n a i s e au XVIIIéme si è cle: L 'e n tr e p r is e d e s P o u p a r t d e N e u l l iz e , „R ev u e
du Nord" 1979, t. 61; Ph. G u i g n o l , A d a p t a t i o n s , m u t a ti o n s et s u r v i v a n c e s p r o t o in d u s tr ie l le s d a n s le t e x t i l e du C a m b r e s i s et du V a l le n c i e n n o i s du X V lllà m e au d e b u t X X tm o s iè cle, „R ev u e du Nord" 1979, t. 61; Ch. V a n d e n b r o e k é , M u t a t io n s é c o n o m i q u e s et s o c i a l e s en Fland re au c o u r s d e la p h a s e p r o t o - i n d u s t r i e l l e , 1650— 1850, „ R ev u e du N ord" 1981, t. 63.
18 Рог.: P. С a s p a r d, L 'a c cu m u la ti o n du c a p ita l d a n s l'in d i e n n a g e au X V lI l^ m j
siè cle, „ R ev u e du N o r d ” 1979, t. 61; P. С a y e z, C r i s e s et c r o i s s a n c e d e l'i n d u s tr ie l y o n n a i s e 1850— 19C0, Paris 1980; P. D e y о n, Un m o d e l e à ï e p r e u v e le d é v e l o p p e m e n t i n d u s t r i e d e R o u b a i x d e J762 à la lin du X I X siè cle, „ R ev u e du N o r d ” 1981,
t. 63; M. L e В 1 a n, L’u r b a n is a tio n d e R o u b a ix d e 1800 d 1850, L ille 1980; Y. L e q u i n,
l e s o u v r i e r s d e la rég io n l y o n n a i s e (1848— 1914). La fo r m a tio n d e la c la s s e o u v r l e r e r é g io n a le, L yon 1977; P. M e n d e l s , Les t e m p s d e l'in d u strie et l e s t e m p s d e l'a gr ic u ltu r e. L o g iq u e d 'u n e a n a lis e r e g i o n a l e d e la p r o t o - i n d u s t r a l is a ti o n , „R evue
du N o rd ” 1981, t. 63; J-C. S c h m i t t , A u x o r i g i n e s d e la r é v o l u t i o n In d u s tr ie lle en A l s a c e , S trasb ou rg 1980.
lizow ano z ca łą m ocą zjaw isk o p rz e rw a n ia a u to re g u la c ji d e m o g ra fic z n e j ty p u fe u d aln eg o , u z a le żn io n ej od m ożliw ości w y ż y w ie n io w e j u p ra w ia n y c h p rz ez ro d z in ę ch ło p sk ą d ziałe k ziem i. P o ja w ie n ie się d o d atk o w y c h , u z u p e łn ia ją c y c h d o chodów poch o d zący ch ze s fe ry d ziała ln o śc i p rz e m y sło w ej (i to w s to s u n k u do lu d n o ści u sy tu o w a n e j n a jn iż e j w h ie ra rc h ii sp o łecz n ej wsi) u su n ę ło c z y n n ik odw ieczn ie h a m u ją c y ro z w ó j d e m o g ra ficzn y sp o łecz eń stw fe u d a ln y c h . W k o n se k w e n c ji p rz e o b ra ż e n ia te sp o w o d o w a ły w z ro st liczb y m a łż e ń s tw (zresztą w c ześn iej te ra z z a w ie ra n y c h ) i dzietno ści, a ty m sa m y m p o m n o żen ie liczb y lu d n o ś c i13.
P ro s tą k o n se k w e n c ją ty c h zm ian b y ł w z ro st p o p y tu n a ś ro d k i ż y w nościow e. W p ły n ęło to n a zw ięk szen ie to w aro w o ści w ie lk ie j w łasn o ści i g o sp o d a rstw ch ło p sk ich w re g io n ie , a ta k ż e sty m u lo w a ło ro zw ó j w y m ia n y h a n d lo w e j p ło d a m i ro ln y m i m ię d z y w y s p e c ja liz o w a n y m i re g io n a m i g o sp o d ark i ro ln e j a o k rę g a m i p rz em y sło w y m i. W su m ie w y k o rz y s tu ją c i p rz e w a rto śc io w u ją c w c ześn iejsze b a d a n ia i w nosząc w ła s n y ź ró d ło w y w k ła d b ad a w cz y , s tu d ia n a d p ro to in d u s tria liz a c ją w y d a tn ie p o sz e rz a ją n asz ą w iedzę o ch ło p sk im p rz e m y śle te k s ty ln y m w e F ra n c ji.
P o w y ższy k ró tk i p rz e g lą d w a ż n ie jsz y c h i b a rd z ie j c h a ra k te r y s ty c z n y c h o śro d k ó w tk a c tw a w iejsk ieg o w e F r a n c ji oraz p ro b le m a ty k i a k t u a l n ie p ro w a d z o n y c h b ad a ń , choć b y n a jm n ie j n ie je s t k o m p le tn y , d a je j e d n a k w y sta rc z a ją c e p o d s ta w y do w y c ią g n ię cia b a rd z ie j g e n e ra ln y c h w niosków .
1. S to su n k i społeczn e w e w siach fra n c u s k ic h (tak że p rz e d re w o lu c ją ) d a w a ły ch ło p u sw obodę u życia w ła sn y c h sił p ro d u k c y jn y c h . B ra k ty p o w y ch h a m u lc ó w fe u d a ln y c h s tw a rz a ł zn aczn ie d o g o d n iejsze w a ru n k i do ro z w o ju rz em io sła w iejsk ieg o an iże li w s tre fie p a n o w a n ia s y ste m u fol- w arczn o -p ań szc zy źn ian e g o .
2. S z la c h ta fra n c u s k a n ie w y stę p o w a ła w ro li o rg a n iz a to ra p ro d u k c ji te k s ty ln e j a n i też n ie p o d e jm o w a ła się fu n k c ji h an d lo w y c h .
3. J e d y n ą siłą o rg a n iz a c y jn ą w ch ło p sk im p rz e m y śle tk a c k im b y ła b u rż u a z ja . P e n e tra c ja k a p ita łu h a n d lo w e g o ob jęła:
13 Por. S. C h a s s g n e , La fo r m a tio n cle la p o p u l a t i o n cle C o r b e ll- E s s o n n e s ,
„Le M o u v e m en t S ocial" 1979, nr 97i C. D e s a m a, D é m o g r a p h i e el inclu stra lisa tlo n :
Le m o d e l e V e r v i e t o i s 1800— 1850, „ R e v u e du Nord" 1981, t. 63; В. L e f e b v r e , L. T h b a u t, E v o lu ti o n d é m o g r a p h i q u e et d é v e l o p p e m e n t : Le D o u a is ls d e 1750__ — 1870, „ R ev u e du N ord" 1979, t. 61; H. M e d i с k, T h e p r o t o - l n d u s t r l a l F a m iily E c o n o m y : th e s t r u c t u r a l fu n ction о / h o u s e h o l d a n d l a m i l y d u r in g t h e t r a n s itio n ir o m p e a s a n t s o c i e t y t o i n d u s tr ia l c a p ita lis m , „S o cia l H istory" 1976; D. T e r r i e r ,
Ph. T o u t a i n, P re ssio n d é m o g r a p h i q u e et m a r c h é d u t r a v a i l à C o m i n e s au XVI l J è m é
s iè cle, „ R ev u e du N o rd ” 1979, t. 61; C. V a n d e n b r о e k e, C a r a c t é r is ti q u e s d e la n u p t ia l i té et d e la l é c o n d i t é en F la n d r e et en Bra ban t a u x X V I I l à m e _ x i X à n w Siècles, „ A n n a les d e D é m o g ra p h ie H istoriq u e" 1977,
a) p rz ę d z a ln ic tw o w iejsk ie, p o d p o rz ą d k o w a n e w fo rm ie o rg a n iz o w a neg o p rzez k u p có w s k u p u i n a k ła d u ,
b) tk actw o , p o przez d o m in u ją c y w szędzie n a k ła d ta k w p o staci d o s ta rc z a n ia p rz ę d z y i p rz e d p ła t, ja k i szero k o za k ro jo n eg o s k u p u tk a n in , c) c a ły d ział a p r e tu r y tk a n in (bielenie, m ag lo w an ie , fa rb o w an ie ), g dyż w sz y stk ie p rz e d się b io rstw a , zw ią zan e z k o ń co w ą fazą p ro d u k c ji tk a n in , z n a la z ły się w rę k a c h b u rż u a z ji.
4. P rz e jm o w a n ie p rzez lu d n o ść w ie jsk ą fu n k c ji p ro d u k c y jn y c h , n ie k ie d y zw an e d e in d u s tria liz a c ją m ia st, w za sad zie b y ło n ic z y m in n y m ja k z w ie lo k ro tn ie n ie m sił p ro d u k c y jn y c h m iast. C h ło p -rz e m ie śln ik izo lo w a n y od sk u p isk m iejsk ic h , n iezo rg an izo w a n y , a ró w n o c ześn ie zw ią zan y z ziem ią, ła tw ie j m ógł w y ż y w ić ro d z in ę niż rz e m ie ś ln ik m ie jsk i i d lateg o s k ło n n y by ł p ra co w ać za n iższe s ta w k i płacow e. Ł a tw ie j też m o żna go było u zależn ić za p o śre d n ic tw e m n a k ła d u , ja k też w iązać z po szczegól n y m i fa zam i p ro d u k c ji na ró ż n y c h e ta p a c h ro z w o ju p rz e m y słu te k s ty l nego.
5. Z w ięk sz en ie sił p ro d u k c y jn y c h p rz e m y s łu te k s ty ln e g o p o przez w łąc zen ie do p ro cesó w p ro d u k c y jn y c h lu d n o ści w ie jsk ie j p rz y czy n iło się nie ty lk o do p rz e ła m a n ia s ta ry c h sto su n k ó w p ro d u k c y jn y c h r e p r e z e n to w a n y c h p rzez k o rp o ra c je h a n d lo w e i c e ch y rz e m ie śln ic z e w m ia stach , a le p rz e d e w sz y stk im spow odow ało zw ię k szen ie te m p a a k u m u la c ji k a p ita łu . I n a ty m polega h isto ry c z n a ro la p rz e m y s łu ch łop skiego w e F ra n c ji.
6. R o zw ijając e się sc e n tra liz o w a n e m a n u fa k tu ry te k s ty ln e w m ia s ta c h w p ły w a ły p o b u d z a ją c o n a c h ło p sk ie rzem io sło , gd y ż p ra w ie w szy sc y m a n u fa k tu rz y ś c i szero ko k o rz y s ta li z sił p ro d u k c y jn y c h p rz ą d k ó w i t k a czy w iejsk ich . I o d w ro tn ie , zw iązek te n by ł c z y n n ik ie m d y n a m iz u ją c y m ro z w ó j i d alsze p rz e o b ra ż e n ia m a n u fa k tu r m iejsk ic h .
7. C ały h a n d e l tk a n in a m i — ta k w e w n ę trz n y , ja k i z a g ra n ic z n y — o p a n o w a n y został n ie p o d z ie ln ie p rzez k u p c ó w z m ia st, g łó w n ie p rzez w y sp e c ja liz o w a n e p rz e d s ię b io rstw a h an d lo w e , k tó re z re sz tą dość często ob o k fu n k c ji h a n d lo w y c h s p e łn ia ły ta k ż e ro lę o rg a n iz a to ró w sk u p u , n a k ła d u i a p r e tu r y tk a n in .
8. S iln e a k ty w n o śc ią b u rż u a z ji m ia sta fr a n c u s k ie p o d p o rz ą d k o w a ły sobie całko w icie ch ło p sk ie tk actw o . N igdzie ch ło p sk ie o środ ki p rz e m y s łu te k sty ln e g o n ie w y stę p o w a ły w ro li sa m o d zie ln y c h o rg a n iz a to ró w p ro d u k c ji i z b y tu , ale zaw sze zw ią zan e b y ły z p ro d u k c ją m ie jsk ą i k a p ita łe m h an d lo w y m .
D alszy ro zw ó j ch ło p sk ich o śro d k ó w p rz e m y słu te k sty ln e g o w e F r a n cji poszedł w d w ó ch k ie ru n k a c h :
1) D roga su k c e su in d u s tria ln e g o — p o p rzez m a n u fa k tu rę s c e n tr a li zo w an ą do zm ec h a n iz o w a n e j fa b ry k i w io d ła d ro g a z a n ik a n ia i lik w id a c ji
za an g aż o w an ia rz e m ie śln ik ó w w ie jsk ic h w p ro c esy p rz em y sło w e; dla części ty c h rz e m ie śln ik ó w w ę d ró w k a do m ia s t i p ra c a w fa b ry k a c h s t a w a ła się koniecznością. P o w s ta w a ły fa b ry k i zm ec h an izo w a n e, a w okół n ic h szy b k o ro sn ą c e ludnościow o c e n tra p rz e m y sło w o -m ie jsk ie .
2) D roga d e in d u s tria liz a c ji — w fo rm ie u p a d k u c a ły c h re g io n ó w p rz e m y sło w y c h , w k tó ry c h z ró ż n y c h p rz y c z y n , a g łó w n ie słab eg o te m p a a k u m u la c ji k a p ita łu , n iech ę ci do in w e sto w a n ia , a w k o n se k w e n c ji sp ó źn io n ej m e c h a n iz a c ji n ie zdołano p rz e jść do zm ec h an izo w a n y ch p rz e d s ię b io rstw k a p ita listy c z n y c h . A gonia w ie lu o śro d k ó w p rz e m y s łu tk a c k iego trw a ła d łu g o i sięg ała g łęboko w w ie k X IX , a n ie k tó re z n ich u m ie ra ły n a w e t w p ie rw sz y c h dziesięcioleciach X X w .14
P o lsk ie b a d a n ia n a d c h ło p sk im p rz e m y słe m tk a c k im są n a d w y ra z sk ro m n e . P ro b le m ten d o strze g ł F ra n c is z e k B u ja k , k tó r y w k ilk u sw o ich p ra c a c h zw ró cił u w a g ę n a za ję cia p o zaro ln icze m ieszk ań có w wsi g alicy jsk ich . T w ierd ził, że p rz e m y sł ten n ie d ał się w całości za m k n ą ć w m u ra c h m iejsk ic h , a a p o g e u m sw o jeg o ro d z a ju o siąg n ął w s c h y łk o w e j fazie fe u d a liz m u , w la ta c h 1750— 1850. D o strz eg ł ch ło p sk ie p łó c ie n n ictw o , su k ie n n ic tw o , g a rb a rs tw o , k a m ie n ia rs tw o , g a rn c a rstw o i p a rę in n y c h sp ec ja liz acji. W y su w a ją c k o n c e p c ję b a d a ń n a d d z ie w ię tn a sto w ie czną w sią g a lic y jsk ą , B u ja k n ie za p o m n ia ł o p rz e m y ś le i h a n d lu c h ło p skim . N ie p o m ija ł ta k ż e ty c h z a g a d n ie ń w sw oich s tu d ia c h m o n o g ra fic z n y c h 15.
P o za m o n o g ra fic z n y m o p ra c o w a n ie m an d ry c h o w sk ie g o o śro d k a płó - cien n ic zeg o 11’, za le d w ie k ilk a a r ty k u łó w d o ty k a d ziejó w chło p sk ieg o tk a c
14 Por, S. С h a s s a g n e, I n d u s tr a lis a tio n e t d e s i n d u s l r a l is a ll o n d a n s l e s c a m p a g n e s fran çaises. Q u e l q u e s r é lle x lo r is à p a r tir du t e x t i le , „ R ev u e du N ord" 1981,
t. 63; G. D e s e r t , U n e s o c i é t é ru r a le au si ècle. L es p a y s a n s du C a l v a d o s 1815— 1895, N e w Y ork 1977.
15 F. B u j a k , Rzut o k a na h i s t o r ię s t o s u n k ó w g o s p o d a r c z y c h w P o ls ce , [w .]
Z o d l e g ł e j i b l i s k i e j p r z e s z ł o ś c i , L w ów 1924; F. B u j a k , W i e ś z a c h o d n i o g a l i c y j s k a u s c h y ł k u X I X w i e k u , „P rzegląd P raw a i A d m in istracji" 1904, R. 29, s. 365__ 385,
4 1 8 - 4 3 3 , 502— 523; por. ta k że t e g o ż , R o z w ó j g o s p o d a r c z y G a lic ji 1772— 1914, L w ów 1917 oraz P o d s t a w y r o z w o j u p r z e m y s ł u w G a lic ji [referat z 1916 r.], [w :] Z o d
l e g ł e j i b l i s k i e j p rz es z ło ś c i. .. Za F. B u jak iem p o d o b n e p o g lą d y p r e z e n tu je W . S a -
r y u s z - Z a l e s k i , D z i e j e p r z e m y s ł u w b. G a l i c j i 1804— 1929, K rak ów 1930 — o c z y w iś c ie w p ie rw sz y m o g ó ln y m ro zd zia le, g d y ż k sią ż k a p o ś w ię c o n a je st d ziejo m firm y S. A. Z ie le n ie w s k i — F itzn er — G am per.
10 M. K u l c z y k o w s k i , A n d r y c h o w s k i o ś r o d e k p ł ó c i e n n i c z y w X V I I I i X I X w i e k u , W ro cła w 1972; t e n ż e , C h ł o p s k i e t k a c t w o b a w e ł n i a n e w o ś r o d k u a n d r y - c h o w s k i m w X I X w i e k u , K ra k ó w 1976; por. też t e g o ż , D w a w i e k i m ia s ta A n d r y c h o w a , K rak ów 1967; I n d u s tr ie p a y s a n n e et l o r m a ti o n du m a r c h é na tional, „ A n n a
les . É co n o m ies, S o c ié té s, C iv ilisa tio n s " 1969, nr 1; E tu d e su r l 'in d u s tr ie p a y s a n n e
en P o lo g n e. C e n t r e d e l i s s a g e d ' A n d r y c h o w X V I I — X X s iè c le s , „ Z e sz y ty N a u k o w e
-tw a w M ałopolsce. R o zp ra w a F. K o tu li o o śro d k u ła ń c u c k im 17, w c ześ n ie jsz e szkice Z. G a rg a sa , S. A nczyca, W. S zy d ło w sk ieg o 18 o raz k ilk a a r ty k u łó w n a p isa n y c h p rzez e tn o g ra fó w — M. G otk iew icza, J. S to k ło sę i R. R e in fu s a 19 — z a m y k a ją listę n aszego d o ro b k u w te j d ziedzinie.
N ie m o żn a p o m in ąć k ilk u p ra c o o g ó ln iejszy m c h a ra k te rz e , ja k Z a
r y s h isto rii w łó k ie n n ic tw a na ziem ia ch p o lskich do końca X V I I I w ie k u -0,
s tu d ia I. T u r n a u 21 czy W. S o b isiak a n a d w ie jsk im w łó k ie n n ic tw e m w W ielkopolsce. P ra c a S o b isia k a 22 je s t cie k a w y m i p io n ie rsk im s tu d iu m h isto ry c z n o -e tn o g ra fic z n y m , a co dla n a s n a jw a ż n ie js z e , d o ty czy w ie j skiego w łó k ie n n ic tw a . O d te j p ra c y k ro k do li te r a t u r y etn o g ra fic z n e j. P rz y z n a ć trz e b a , że je st to n a jb o g a ts z y d ział o p ra c o w a ń d o ty czą cy ch tk a c tw a , a o b e jm u ją c y sw y m zasięg iem k ilk a re jo n ó w k ra ju : K u rp io w szczyznę, O poczyńskie, Ł ó d zk ie i in .23 J e d n a k ż e p rz y d a tn o ś ć te j lite r a
n e w c h ł o p s k i m p r z e m y ś l e t k a c k i m w o ś r o d k u a n d r y c h o w s k i m , „ Z e sz y ty N a u k o w e
U n iw e r sy te tu Ł ód zk iego" 1979, N a u k i H u m a n isty c z n o -S p o łec zn e, z. 43.
17 F. K o t u l a , Ł a ń c u c k i o ś r o d e k t k a c k i w X V I I i X V II I w i e k u , „K w artaln ik
H isto rii K u ltu ry M aterialn ej" 1954, R. 2, nr 4.
18 Z. G a r g a s, T k a c t w o d o m o w e w Galicj i, K rak ów 1910; S. A n с z у с, O p r z e
m y ś l e t k a c k i m w G alicji, K rak ów 1903,- W . S z y d ł o w s k i , P r z e m y ś l t k a c k i w Ga- lic jl, K rak ów 1901.
'* M. G o t k i e w i c z , O „ k n a p a c h i p l ó c l e n n i k a c h " w C h o c h o l o w i e , „Lud" 1954, t. 41; t e n ż e , O p l ó c l e n n i k a c h na G ó r n e j O r a w ie , „Lud” 1954, t. 41 [ta osta tn ia rozp raw a d o ty c z y han dlu płótn em , a n ie p łó c ie n n ic tw a ] ,• J. S t o k ł o s a , T k a c t w o l u d o w e w G r u s z o w c u i J u r g o w i e , 1909, „Prace 1 M a ter ia ły A n tr o p o lo g ic /n ó -A r c h e o lo -
g ic z n e i E tn ograficzn e" |K ra k ó w | 1920, t. li R. R e i n f u s s, Z a ję c ia p o z a r o ln i c z e , [w:] N a d r z e k ą Ro pa , Z a r y s k u l t u r y l u d o w e j , K rak ów 1965, t e n ż e , P o l s k i e d r u k i l u d o w e na p ł ó tn ie , W arsza w ,i 1953. 80 Z a r y s h is to r ii w ł ó k i e n n i c t w a na z i e m i a c h p o l s k i c h d o k o ń c a X V II I w i e k u , red. J. K a m i ń s k a , W r o cła w 1966. *ł I- T u r n a u , Z m i a n y p o l s k i e j p r o d u k c j i w ł ó k i e n n i c z e j X V II I w i e k u W r o cła w 1962. ** W . S o b i s i a k, W i e j s k i e w ł ó k i e n n i c t w o w W i e l k o p o l s c e . P o r ó w n a w c z e s t u d iu m h i s t o r y c z n o - e t n o g r a i l c z n e , P ozn ań I960 oraz t e n ż e , Z b a d a ń n a d n a r z ę d z i a m i o b r ó b k i lnu i k o n o p i X V / — X V I I I w i e k u , „K w artaln ik H isto rii K u ltu ry M aterialn ej"
1960, R. 8, nr 1.
28 Dla p rzyk ład u podam : K. K o n d r a t i u k ó w a, L u d o w e t k a c t w o o p o c z y ń s k ie , Łodż 1958( I. L e c h o w a , T k a c z e g r o c h o l i c c y , „P race 1 M a ter ia ły M uzeum
A r c h e o lo g ic z n e g o 1 E tn o g r a ficz n e g o w Łodzi" 1966, S eria E tn ograficzn a, nr 10; t e j ż e , E k o n o m i c z n e i s p o ł e c z n e p o d s t a w y t k a c t w a c h a ł u p n i c z e g o w D ł u t o w i e ( w o j :
ł ó d z k i e ) , „Ł ódzkie Stu d ia E tn ograficzn e" 1960, t. 2; T. M a ń k o w s k i , O r g a n i z a c ja p r o d u k c j i w t k a c t w i e a r t y s t y c z n y m d a w n e j R z e c z y p o s p o l i t e j , „K w artaln ik H istorii
K u ltu ry M a teria ln ej 1954, R. 2, nr 3; М. M i s i ń s к a. T k a c t w o w R z e c z y c y , S tu d ia
l M a t e r i a ł y d o H is to r ii K u l t u r y W s i P o l s k i e j w X I X i X X w., W a rsza w a 1956;
O. M u l k i e w i c z - G o l d e n b e r g o w a , W i e j s k i e t k a c t w o c h a ł u p n ic z e w Belcha - t o w s k i e m , „E tnografia P olsk a" 1966, t. 10; J. O r y n ż y n a , P r z e m y s ł l u d o w y w Pol sc e , W a rsza w a 1938; W . P a p r o c k a , P r z e m y s ł d o m o w y , r z e m i o s ł o i c h a ł u p n i c t w o
t u r y do b a d a ń h isto ry c z n y c h w asp e k cie sp o łeczn o -g o sp o d arczy m , a ty m b a rd z ie j do u jęć m o n o g ra fic z n y c h je s t b ard zo sk ro m n a . Z n aczn ie bliższe b ad aczo m p rz e m y słu chło p sk ieg o są s tu d ia n a d za ję ciam i p o z a ro ln ic z y m i lu d n o ści w ie js k ie j24. S zczególnie ubogo p re z e n tu ją się w y n ik i s t u d ió w n a d tk a c tw e m o b sza ró w n iz in n y c h P olski. J e d n a ro z p ra w a W . K u li2* n a te n te m a t i to sp rz e d pół w ie k u n ie zm ien ia ogólnego o brazu.
W y d a je m i się, że ta k ż e w z a k re s ie stu d ió w n a d p rz e m y słe m c h ło p sk im w e F r a n c ji i P o lsc e is tn ie je zasad n icza ró ż n ic a. W e F r a n c ji a k t y w ność p ro d u k c y jn a rz e m io sła w iejsk ieg o , o rg a n ic z n ie zw ią zan a z p rz e m y słe m te k s ty ln y m o rg a n iz o w a n y m p rz ez b u rż u a z ję , u ja w n iła się od r a z u p rz y s tu d ia c h n a d in d u s tria liz a c ją k r a ju i w y m a g a ła n ie k ie d y j e d y n ie p o w ażn iejszeg o z a a k c e n to w a n ia , ja k n p . p rz y b a d a n ia c h n ad p ro - to in d u s tria liz a c ją . W P o lsc e — de facto — zja w isk o p rz e m y s łu c h ło p sk ieg o w y m a g a ło o so b n eg o o d k ry c ia i o p is a n ia go. D lateg o n asz e b a d a n ia
są n ie ty lk o sk ro m n ie jsz e , a le też spó źn io n e w p o ró w n a n iu z fr a n c u s k i m i.
N iew ie le jeszcze m ożem y pow iedzieć — o czyw iście w sk ali całej P o lsk i — n a te m a t d y slo k a c ji chło p sk ieg o p rz e m y s łu tk ack ie g o . W iem y n a pew no, że w z d łu ż całego P o d k a rp a c ia sz e ro k im p ase m ciąg n ą ł się o k rę g p rz e m y słu tk ack ie g o złożony z se te k w si28. P o tę ż n e sk u p isk a w si tru d n ią c y c h się tk a c tw e m le ż a ły w okół B iałej, A n d ry c h o w a , G o rlic, J a sła, P rz e w o rsk a , Ł a ń c u ta i — d a le j n a w scho dzie — S am b o ra. B ył to n a jw ię k s z y re g io n p ro d u k c ji p łó cien n icz ej w Polsce.
N a to m ia st n a te re n a c h n iz in n y c h n ie je s te śm y w s ta n ie w sk azać z ca łą pew n o ścią n a istn ie n ie ch ło p sk ich o śro d k ó w p rz e m y s łu tk ackieg o. W iadom o, że w k o ń cu la t p ię ć d z ie sią ty c h X IX w. n a jw ię k sz a liczba k r o sie n zlo k alizo w an a b y ła w p ó łn o cn o -w sch o d n iej części K ró le s tw a P o l skiego, w p o w ia ta c h sied lec k im , łu k o w sk im , b ielsk im , o stro łęck im , ło m ży ń sk im , a u g u sto w sk im , se jn e ń sk im , k a lw a ry js k im i m a ria m p o lsk im . N a to m ia st p o w ia ty p o łu d n io w o -w sc h o d n ie : m iecho w ski, sto p n ick i, s a n d o m ie rsk i, lu b e lsk i, k ra s n y sta w s k i, za m o y sk i i h ru b ie sz o w sk i c h a r a k te r y z o w a ły się n a jw y ż sz y m n a tę ż e n ie m p ro d u k c ji p rz y p a d a ją c e j na je d e n w a rs z ta t tk a c k i27. N iem n iej je d n a k n isk a tow aro w o ść tego „ tk a c tw a w ło śc ia ń sk ie g o ” w sk az u je, iż trz e b a w ą tp ić czy w y trz y m a ło b y ono k o n
w s l k u r p i o w s k i e j P u s z c z y Z ie lo n e j, W r o cla w 1967; W . S o b i s i a k, P r z e m y ś l w ł ó k i e n n i c z y , [w:] K u ltu r a L u d o w a W i e l k o p o l s k i , red. J. B u r s z t a , P ozn ań 1960, t. 1.
M J. S m i a l o w s k i , - Z a r o b k o w a n i e p o z a r o l n i c z e l u d n o ś c i r o l n i c z e j w K r ó l e s t w i e P o ls k im w la ta c h p r z e d u w l a s z c z e n i o w y c h 1815— 1864, Łódź 1973. и W . K u l a , W ł o ś c i a ń s k i p r z e m y s ł d o m o w y t k a c k i w K r ó l e s t w i e P o ls k im w la l a c h 1846— 1865, „P rzegląd S o c jo lo g ic z n y " 1938, t. 6, z. 1— 2. 10 H. M a d u r o w i c z , A. P o d r a ż a , R e g i o n y g o s p o d a r c z e M a ł o p o l s k i z a c h o d n i e j w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w i e k u , W r o cla w 1958, s. 111— 114, 17 K u l a , W ł o ś c i a ń s k i p r z e m y s ł .. .
fro n ta c ję z k ry te r ia m i o k re ś la ją c y m i p o jęcie — „p rz e m y sł c h ło p sk i” . P rz y p u sz c z a m , że było to ty p o w e rz em io sło w ie jsk ie p ro d u k u ją c e g łó w n ie n a p o trz e b y r y n k u lokalneg o. S p ra w a w y m a g a o d rę b n eg o zb a d an ia. N a p ie rw sz y r z u t oka w y d a w a ć b y się m ogło, że ch ło p sk i p rz em y sł te k s ty ln y w P o lsc e i F ra n c ji b y ł z ja w isk ie m p ra w ie id e n ty c z n y m . W rz e c z y w isto śc i o k az ało się, że są to w zn a c z n y m s to p n iu p o d o b ie ń stw a p o zo rn e i w ięk sze zn aczen ie m a ją p o w a żn e o d rę b n o ści i ró żn ice. Z a jm ijm y się z a te m b liżej ty m z a g a d n ie n ie m n a jp ie r w e k sp o n u ją c p o d o b ie ń stw a i zbieżności m ię d z y fra n c u s k im i p o lsk im ch ło p sk im p rz e m y słe m tk ack im .
P o z o sta w ia ją c n a uboczu ró ż n ic e sp o łe c z n o -u stro jo w e w ob u k ra ja c h m ożna stw ie rd z ić , że ta k ja k i w e F ra n c ji, w p o lsk ich ch ło p sk ich o śro d k a c h p rz e m y słu tk ack ie g o m asow o z a tru d n ia n o lu d n o ść w iejsk ą. P r o d u k c ja m iała c h a ra k te r w y b itn ie to w aro w y , w y tw a rz a n o p ro d u k ty dla n ie z n a n e g o n a b y w c y i o śro d k i te b y ły siln ie p o w iąz an e z ry n k ie m poza- re g io n a ln y m , a ta k ż e m ięd zy n a ro d o w y m .
W o m a w ia n y c h o śro d k a ch p rz e m y sło w y c h u ja w n ił się ró w n ie ż p rz e p ły w siły ro b o czej z m a ły c h g o sp o d a rstw ch ło p sk ich do p ra c y w r z e m io śle, ja k ró w n ie ż — w o k re sie le tn ic h p ra c p o lo w y ch — w w ięk sz y ch g o sp o d a rstw a c h ro ln y c h . Z a p e w n e w w a ru n k a c h g o sp o d a rk i p a ń sz c z y ź n ia n e j sk a la tego z ja w isk a b y ła m n ie jsz a niż w E u ro p ie zach o d n iej.
C hoć po lskie b a d a n ia d em o g ra ficzn e , szczególn ie d la te re n ó w G alicji, są n a d e r sk ro m n e , śm iem je d n a k tw ierd z ić, że w id e n ty c z n y ja k w e F r a n c ji sposób u ja w n iły się s k u tk i d em o g ra fic z n e z a a n g aż o w an ia się lu d n o ści w ie jsk ie j w d ziała ln o ść p rz em y sło w ą. U z y sk a n ie d o d atk o w e g o ź ró d ła d o chodu i to p rzez lu d n o ść uboższą, p rz e rw a ło d o ty ch cz aso w e z a s a d y a u to re g u la c ji d e m o g ra fic z n e j i sp ow o dow ało szy b k i w z ro s t liczb y lud n o ści. W sie położone w re g io n a c h chło p sk ieg o p rz e m y s łu tk ack ieg o n a le ż a ły do n a jb a rd z ie j z a lu d n io n y c h .
K o n se k w e n c ją tak ieg o s ta n u rzeczy było zjaw isk o d alek o p o s u n ię te go i ciąg le p o stę p u ją c e g o ro z d ro b n ie n ia g ru n tó w . Z w ięk sz en ie się li czby lu d n o śc i sty m u lo w a ło w z ro st p o p y tu n a śro d k i żyw nościow e. O ż y w iło to lo k a ln y h a n d e l ży w n o ścią o raz w y m ia n ę h a n d lo w ą m ięd zy t e re n a m i g ó rsk im i i p o d g ó rsk im i d o tk n ię ty m i d e fic y te m zbożow ym a r e g io n am i u p ra w y zbóż p o łożonym i w d o lin ie W isły.
T a k ja k w e F ra n c ji, ch ło p sk ie o śro d k i p rz em y sło w e w P o lsc e p r z y c z y n iły się do oży w ien ia w y m ia n y h a n d lo w e j n a r y n k u w e w n ę trz n y m i p o d trz y m a n ia k o n ta k tó w m ięd zy n a ro d o w y ch . A k ty w n o ść p rz em y sło w a lu d n o ści w ie js k ie j p rz y c z y n iła się do p o w s ta n ia w w ie lu re g io n a c h n a
szego k r a ju w y k w a lifik o w a n e j siły rob oczej.
Z a a n g ażo w an ie się ty sięcy ro d zin ch ło p sk ich w d ziała ln o ść p rz e m y sło w ą o czyw iście n ie pozo staw ało bez w p ły w u n a sto su n k i sp ołeczne
i życie w e w n ę trz n e w si w obu k ra ja c h . W P o lsc e p rz e d e w sz y stk im d ą żono do lib e ra liz a c ji i łag o d ze n ia ry g o ró w sy s te m u fo lw a rc z n o -p a ń sz c z y - źn ianego, g łó w n ie p o p rzez za stę p o w a n ie p ań sz czy z n y d n ió w k o w e j c z y n szem , na ogół w p o staci n a jm ó w za p ań sz czy z n ę, d a ją c y m ch ło p u w ię k szą sw obodę d z iała ln o śc i g o sp o d arcze j oraz p o p rzez w p ro w a d z a n ie z a k u p ie ń stw a , k tó re zw ięk szało poczucie s ta b iliz a c ji g o sp o d arczej, a w e w siac h tk a c k ic h d aw ało m ożliw ość za b ezp iec zan ia k r e d y tu n a za k u p n y c h g o sp o d arstw a ch .
N a jisto tn ie jsz a ró ż n ic a b y ła — je ś li m o żn a ta k p ow iedzieć — ty p o w o p o lsk a i d o ty c z y ła ro li m ia s t w ekonom ice p o lsk iej w ogóle. Ś w ia d o m ie a g r a rn y p ro g ra m ro z w o ju p o lsk iej g o sp o d ark i n a ro d o w e j, re a liz o w a n y z k o n se k w e n c ją p rzez p o lsk ą szlac h tę od p rz e ło m u X V i X V I w., ja k u w a żan o od d a w n a w p o lsk iej h is to rio g ra fii28, sp o w o d o w ał u p a d e k m ia s t i m ie s z c z a ń stw a o ra z k a ta s tro f a ln ie n ie k o rz y s tn ą s y tu a c ję w ro z w o ju p rz e m y słu i h a n d lu . P o lsk a b y ła je d y n y m k ra je m e u ro p e js k im ,
w k tó ry m a n ty m ie js k a p o lity k a s z la c h ty św ięc iła triu m fy p rzez s to s u n kow o d łu g i o kres. B y ła to zre sz tą n a jw a ż n ie jsz a , a le n ie je d y n a p r z y czy n a u p a d k u m iast. G d y b o w iem z pow odzi w o jen X V II w. m ia sta w y szły zniszczone, n ie b y ły w s ta n ie o d b u d o w ać w ty c h w a ru n k a c h sw o jego p o te n c ja łu ekonom icznego. D lateg o — ja k w iem y — począw szy co n a jm n ie j od p rz e ło m u X V I i X V II w. m ia sta p o lsk ie n ie ro s ły w siłę, ro d z in y m ieszc zań sk ie n ie g ro m a d z iły k a p ita łó w , n ie p o w sta w a ły w ie lk ie firm y h a n d lo w e an i b an k i, o słab ła p o w ażn ie p ro d u k c y jn o ś ć m iejsk ieg o rz em io sła .
K o n se k w e n c je tak ieg o s ta n u rz ecz y b y ły rozliczn e. O k azało się, że m ia sta n ie m o g ły in icjo w ać p rz e m y sło w e j ak ty w n o śc i lu d n o ści w ie jsk ie j. R zem iosło w ie jsk ie n ie zw iększało ich sił p ro d u k c y jn y c h i nie p o g łę b ia ło p o d ziału p ra c y m ię d z y m ia ste m a w sią. C h ło p sk ie o śro d k i p rz e m y s ło w e w P o lsc e fu n k c jo n o w a ły sam o d zieln ie, bez w sp ó łd z ia ła n ia z m ia s ta m i. M iejscy k u p c y n ie b y li o rg a n iz a to ra m i p ro d u k c ji a n i z b y tu to w a ró w poch o d zący ch z ty ch ośrodków . D oty czy to w ró w n y m s to p n iu d u ży ch o rg a n iz m ó w m iejsk ic h , ja k i m ia s t m ały ch . P o lsc y m ieszczan ie, p o d u p a d li go spodarczo, z g n ę b ie n i p o lity c zn ie, ży li ra c z e j w sp o m n ien iam i d a w n e j c h lu b n e j p rz eszło ści o ra z p o d trz y m a n ie m z d e z a k tu a liz o w a n y c h s ta ry c h p rz y w ile jó w fe u d a ln y c h i n ie b y li w s ta n ie d o strze c w ch ło p sk im p rz e m y śle sz a n sy n a zro b ie n ie d ob reg o in te re s u 29.
U p a d ek sił p ro d u k c y jn y c h rz em io sła m iejsk ie g o sp ow od ow ał w z ro st
“ O statn io: M. B o g u c k a i H. S a m s o n o w i c z , D z i e j e m ia s l i m i e s z c z a ń s t w a w P o ls c e p r z e d r o z b i o r o w e j , W r o cla w 1986.
” M. K u l c z y k o w s k i , M. F r a n c i c, K r a k ó w j a k o o ś r o d e k t o w a r o w y M a ł o
p o l s k i z a c h o d n i e j w d r u g i e j p o ł o w i e X V / / / w i e k u , W a rsza w a 1963, s. 89— 99, 111—
p o p y tu na p ro d u k ty p rz em y sło w e, szczególnie w śró d w a rs tw p le te js k ic h sp o łecz eń stw a polskiego, k tó ry c h p o trz e b y n ie b y ły u w z g lę d n ia n e w p o lity c e im p o rto w e j firm k u p ie c k ic h z d u ży c h m iast. R zem iosło w ie jsk ie w n a tu r a ln y sposób w eszło w lu k ę p ro d u k c y jn ą sp o w o d o w a n ą r e g r e sem g o sp o d arczy m m iast. J e s t rzeczą c h a ra k te ry s ty c z n ą , że n a ogół ch ło p sk ie o śro d k i p rz em y sło w e, n ie ty lk o tk ack ie , w P o lsc e sw y m i p o c z ą tk a m i się g a ją d ru g ie j połow y X V II w., a w ięc o k re su , w k tó ry m a n ty m ie js k a p o lity k a sz la c h ty , ja k ró w n ie ż zn iszczenia w o je n n e zao w o co w ały siln y m k ry z y se m g o sp o d arczy m m iast, k tó r y p rz e ro d z ił się w d łu g o trw a ły o k re s ich u p ad k u .
S ię g ając do g e n e zy p rz e m y słu chło p sk ieg o m ożna w ięc stw ierd z ić , że b y ł on re z u lta te m k ry z y s u p o lsk ich m iast. W y n ik a z tego, że z u p e ł n ie o d m ien n e z ja w isk a leg ły u p o d staw ak ty w n o śc i p rz e m y sło w e j lu d ności w ie js k ie j w e F ra n c ji i P olsce.
U p a d e k m ia st i słabość b u rż u a z ji w y w a rły p rz em o żn y w p ły w n a k s z ta łt o rg a n iz a c y jn y p rz e m y słu chłopskiego w Polsce. C h ło p sk ie o ś ro d k i p rz e m y sło w e w n a sz y m k r a ju n ie m o g ły obyć się bez o rg a n iz a to ró w p ro c esu p ro d u k c y jn e g o . W y k sz ta łciła się w ięc, co u d o k u m e n to w a łe m w sw oich b a d a n ia c h n a d ch ło p sk im p rz e m y słe m te k s ty ln y m , n a m ia s tk a b u rż u a z ji r e k r u tu ją c a się z ch ło pów p ań sz c z y ź n ia n y c h , s p e łn ia ją c a z p o w o d z en iem fu n k c je o rg a n iz a to ró w p ro d u k c ji. Z p u n k tu w id zen ia fo r m aln eg o by li to ch ło p i o b arcze n i o b o w iązk am i p a ń sz czy ź n ia n y m i. F a k t y czne fu n k c je p rz e m y sło w o -h a n d lo w e te j sp ec y ficzn e j b u rż u a z ji cz y n iły z n ic h lu d zi n ie m ieszczących się w k a n o n a c h p ra w n y c h i zw y cza jo w y ch w si fe u d a ln y c h .
To co n a s n a jb a r d z ie j in te re su je , to odp ow iedź n a p y ta n ie — czy d ziałaln o ść te j sp ec y ficzn e j b u rż u a z ji b y ła w s ta n ie d o p ro w a d zić do p o w sta n ia k a p ita łu p o trz e b n e g o do z m ec h an izo w a n ia p ro d u k c ji i s tw o rz e n ia n o w o czesn y ch p rz e d się b io rstw . W w a ru n k a c h p o lsk ich k a p ita ł ta k i m u sia ł być w y tw o rz o n y lo k aln ie, w p o szczeg ólny ch w ie jsk ic h o śro d k a ch p rz e m y sło w y c h , p rz y p a sy w n e j p o sta w ie m ieszc zań stw a, a w ięc o p ie r a ją c się n a ro ln ic tw ie . M asow a p ro d u k c ja , a ta k ż e sze ro k ie k o n ta k ty h a n d lo w e p rz y n o siły w ielu ch ło p sk im ośro d k o m p ro d u k c y jn y m znaczn e z y ski. C h ło pscy k u p c y -n a k ła d c y ro b ili k a r ie ry fin an so w e i d o ra b ia li się znaczn eg o m a ją tk u . B y ły to je d n a k k a r ie ry jed n o p o k o len io w e. W raz ze zb liża ją cą się śm ie rc ią ty c h w ie jsk ic h bogaczy n a stę p o w a ło ro z d y sp o n o w a n ie p rz ez n ich m a ją tk u w ta k i sposób, k tó ry u n iem o żliw iał sp a d k o bierco m k o n ty n u o w a n ie dzieła zm arłego . W tro sce o z b a w ien ie sw o jej d u sz y p rz e k a z y w a li oni te s ta m e n te m K ościołow i K a to lic k ie m u p ra w ie c a ły d o ro b e k sw ego życia, g łó w n ie k a p ita ły . P o b o żn e le g a ty , w y s ta w n e p o g rz e b y i k o szto w n e d a r y dla kościołów b y ły bliższe ich se rc u an iżeli p ro w a d z o n y p rzez w iele la t in te re s h a n d lo w o -p rz e m y s ło w y i m yśl k o n
