Oral Health Behaviors of 4 to 5-Year-Old Children – Parent Questionnaire Survey

Prace oryginalne

agnieszka Bruzda-Zwiech

_{, renata Filipińska}

_,

Beata Szydłowska-Walendowska

_{, Beata lubowiedzka-gontarek}

_,

Magdalena Wochna-Sobańska

Stomatologiczne zachowania prozdrowotne

4–5-letnich dzieci w świetle badań ankietowych rodziców*

Oral Health Behaviors of 4 to 5-Year-Old Children

– Parent Questionnaire Survey

Katedra i Zakład Stomatologii Wieku rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – opracowanie statystyczne; D – interpretacja danych; E – przygotowanie tekstu; F – zebranie piśmiennictwa

Streszczenie

Wprowadzenie. Badania epidemiologiczne wskazują na dużą zapadalność na próchnicę dzieci w wieku

przed-szkolnym. czynnikami ryzyka wystąpienia próchnicy mogą być niekorzystne nawyki higieniczne i żywieniowe oraz mała świadomość prozdrowotna rodziców.

Cel pracy. ocena stomatologicznych zachowań prozdrowotnych 4–5-letnich dzieci przez ich rodziców w badaniu

ankietowym oraz określenie czynników mających wpływ na ich świadomość prozdrowotną.

Materiał i metody. W badaniu ankietowym wzięło udział 230 rodziców dzieci 4- i 5-letnich uczęszczających do

wybra-nych w drodze losowania łódzkich przedszkoli. W ankiecie zawarto pytania o wykształcenie rodziców, wiek rodziców w chwili urodzenia dziecka oraz o zachowania mogące mieć wpływ na zachorowalność dzieci na próchnicę.

Wyniki. W badanej grupie u prawie połowy dzieci rodzice wprowadzili zabiegi higieniczne jamy ustnej dopiero po

ukończeniu przez dziecko 1. r.ż., w tym u 8% dzieci dopiero w 3. r.ż. Mimo że rodzice w ankietach podają, że 75% dzieci szczotkuje zęby 2 razy dziennie i 94,7% używa pasty dla dzieci, to tylko u 42% dzieci szczotkowanie odbywa się z pomocą rodziców. codziennie spożywanie słodyczy odnotowano u 66% dzieci 4- i 5-letnich. W badanej gru-pie 23% dzieci było gru-pierwszy raz u stomatologa dogru-piero po ukończeniu 3. r.ż., a prawie 5% nigdy jeszcze nie było. ocena statystyczna danych uzyskanych z badania ankietowego wykazała, że wzrost poziomu wykształcenia zarów-no matki, jak i ojca, wiąże się z wcześniejszym zgłaszaniem się z dzieckiem na pierwszą wizytę do stomatologa. im starsza matka, tym wcześniejszy czas rozpoczęcia zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka. Wykształcenie ojca było istotnie statystycznie związane z pomocą dziecku podczas szczotkowania zębów.

Wnioski. Wyniki badań wskazują na potrzebę edukacji rodziców odnośnie do potrzeby nadzorowania

szczotko-wania zębów u dzieci w wieku przedszkolnym, prawidłowych nawyków żywieniowych i konieczności wczesnego zgłaszania się dzieci na wizyty u stomatologa. Wyższy poziom wykształcenia rodziców jest czynnikiem sprzyjają-cym zachowaniom prozdrowotnym (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, 272–278).

Słowa kluczowe: zachowania prozdrowotne, dzieci 4–5-letnie, badania ankietowe rodziców.

Abstract

Background. epidemiological studies indicate the high prevalence of caries in preschool children. among

oth-ers caries risk factors, the unfavorable hygiene and dietary habits or parental low awareness of health promoting practices should not be underestimated.

Objectives. The aim of this study was to determine oral health habits in 4- to 5-year-old children as reported by

their parents, and to evaluate what factors may modify dental health knowledge of parents.

Material and Methods. a questionnaire survey was conducted in 230 parents of 4- and 5-year-old children from

Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, 272–278

iSSn 1644-387X © copyright by Wroclaw Medical University and Polish Dental Society

Badania epidemiologiczne wskazują na dużą za-padalność na próchnicę dzieci w wieku przedszkol-nym [1–5]. W piśmiennictwie podkreśla się jednak, że próchnica nie jest już chorobą dotyczącą więk-szości dzieci, lecz poszczególnych grup w popula-cji. W konsekwencji u 25–30% dzieci dotkniętych próchnicą jej nasilenie jest bardzo duże [6], podczas gdy pozostałe dzieci są wolne od próchnicy lub jej intensywność jest mała. Ta tendencja jest określa-na mianem polaryzacji próchnicy. określenie czyn-ników ryzyka zachoro wania na próchnicę jest klu-czowym elementem w zapobieganiu i ograniczeniu za awansowania tej choroby [7]. Próchnica jest cho-robą o wieloczynnikowych uwarunkowaniach etio-patologicznych, wśród których wymienia się m.in.: niekorzystne nawyki higieniczne i żywieniowe, ma-łą dostępność fluoru, czynniki socjodemograficzne, ekonomiczne, a w przypadku dzieci istotny wpływ mają także wykształcenie i wiedza prozdrowotna rodziców [8–13].

amerykańska akademia Stomatologii Dziecię-cej (aaPD), przedstawiając strategie ograniczenia próchnicy u małych dzieci, zwraca uwagę, że wizy-ta u stomatologa przed 12. miesiącem życia dziecka daje możliwość wprowadzenia profilaktyki próch-nicy w okresie wyrzynania się mlecznych zębów. Podkreślono tam znaczenie rozpoczęcia zabiegów higienicznych z chwilą pojawienia się pierwszych zębów w jamie ustnej dziecka i szczotkowania 2 ra-zy dziennie pastą z fluorem, w ilości dostosowanej do wieku dziecka. Zwraca się także uwagę na edu-kację rodziców w zakresie prawidłowych nawyków żywieniowych z uwzględnieniem kariogenności poszczególnych produktów i wpływu częstości ich spożywania na zachodzące w jamie ustnej procesy demineralizacji i remineralizacji [14–17].

należy również podkreślić, że zwyczaje ży-wieniowe i higieniczne oraz inne zachowania pro-zdrowotne kształtują się i utrwalają się w wieku przedszkolnym. Wykształcone niekorzystne

za-chowania mogą być trudne do zmiany w później-szym okresie życia dziecka [18].

celem pracy była ocena zachowań prozdro-wotnych dotyczących 4–5-letnich dzieci przez ich rodziców w badaniu ankietowym oraz określenie czynników mających wpływ na świadomość pro-zdrowotną rodziców.

Materiał i metody

Badanie ankietowe przeprowadzono wśród rodziców 230 dzieci 4- i 5-letnich (116 dziewcząt i 114 chłopców) uczęszczających do wybranych w drodze losowania łódzkich przedszkoli. W an-kiecie były zawarte pytania o wykształcenie, wiek rodziców w chwili urodzenia dziecka oraz o za-chowania prozdrowotne dotyczące czasu wprowa-dzenia i częstości zabiegów higienicznych u dzie-ci, nawyków żywieniowych i zgłaszania się na wi-zyty do stomatologa.

W celu analizy statystycznej posłużono się ko-relacjami rang Spearmana (r). istotność statystycz-ną przyjmowano na poziomie istotności p < 0,05.

Wyniki

W badanej grupie tylko u połowy dzieci (51,09%) rodzice wprowadzili zabiegi higieniczne jamy ustnej w okresie wyrzynania się pierwszych zębów mlecznych (między 6. a 12. miesiącem ży-cia). U 40,61% dzieci rodzice rozpoczęli szczotko-wanie zębów dopiero po ukończeniu przez dziec-ko 1. r.ż., w tym u 8,3% dzieci dopiero w 3. r.ż. lub później (ryc. 1). Średni wiek dziecka (w latach) w chwili wprowadzenia pasty z fluorem wynosił 1,88 ± 0,86. rodzice w ankietach podali, że 75,77% dzieci szczotkuje zęby 2 razy dziennie, jednakże szczotkowanie po śniadaniu i po kolacji odnoto-randomly chosen kindergartens in lodz. The following data, which may have an impact on caries prevalence, were collected: parents’ education level, parents’ age at the child’s birth and a young patient’s oral health related behaviors.

Results. almost in half of the evaluated children, the parents have introduced oral hygiene practices to their

chil-dren in age of over 1 year and in 8.3% of them within third year of life. Despite parental responses, that 75% of children brush their teeth twice a day and 94.7% of them use toothpaste for children, only in 42% toothbrushing is performed with parental help. 66% of 4- and 5-year-old children eat sweets every day. in the examined group, 23% of the children were on the first dental visit at the age of 3 years or later and almost 5% have never been at the dentist. The statistical evaluation of data obtained from the survey showed that the higher education level of both, mother and father, the earlier time of a child’s first visit to the dentist was. The higher mother’s age contributed to the earlier introduction of oral hygiene practices in children. The level of father’s education was a factor that positively correlated with parental supervision of toothbrushing in children.

Conclusions. The results suggest the necessity of parents’ education implicating the increase of their awareness in

regard to the need of parental help and supervision during toothbrushing in preschool children, the improvement of hygienic and nutritional habits of their offspring and of the early dental attendance. a higher parents’ educational level is a factor which contributes to oral health promoting practices (Dent. Med. Probl. 2012, 49, 2, 272–278).

wano u mniejszego odsetka dzieci – 60,8%. Trzy razy dziennie lub częściej szczotkuje zęby 6,61% dzieci. Ponad 18% dzieci szczotkuje zęby tylko raz

dziennie (tab. 1). Wykazano, że 94,7% używa pasty dla dzieci, 2,62% pasty dla dorosłych, a pozostałe dzieci używają obu rodzajów past. Tylko u 42,48% dzieci szczotkowanie odbywa się przy pomocy ro-dziców. aż 40,27% dzieci szczotkuje zęby bez żad-nego nadzoru ze strony rodziców, a u pozostałych 17,26% pomoc rodziców jest okazjonalna. co-dziennie spożywanie słodyczy (raz co-dziennie lub kilka razy dziennie) odnotowano ogółem u ponad 66% dzieci 4- i 5-letnich. Z badania ankietowego wynika, że 3% dzieci spożywa słodycze tylko raz, a 29% kilka razy w tygodniu. Tylko w jednej an-kiecie uzyskano odpowiedź, że dziecko nie je sło-dyczy. częstość spożywania słodyczy w ocenianej grupie dzieci zestawiono w tabeli 2. rodzice po-dali, że między posiłkami podjada 65,25% dzieci, a 7,61% podjada po wieczornym myciu zębów.

W badanej grupie 23% dzieci było na pierw-szej wizycie u stomatologa dopiero po ukończeniu 3. r.ż., a prawie 5% nigdy jeszcze nie było. Stwier-Tabela 1. częstość szczotkowania zębów u dzieci 4–5-letnich

Table 1. Frequency of toothbrushing in 4–5-year-old children

częstość szczotkowania

(Frequency of toothbrushing) Pora szczotkowania(Time of toothbrushing) liczba uzyskanych odpowiedzi(number of answers) 1 raz dziennie

(once a day) _{przed śniadaniem} n %

(before breakfast) 8 3,52 po śniadaniu (after breakfast) 2 0,88 po obiedzie (after lunch) 1 0,44 po kolacji (after supper) 29 12,77 razem (total) 40 17,62 2 razy dziennie

(Twice a day) przed śniadaniem i po kolacji(after breakfast and after supper) 33 14,53 po śniadaniu i po kolacji

(before breakfast and after supper) 138 60,8

po obiedzie i po kolacji

(after lunch and after supper) 1 0,44

razem

(total) 172 75,77

3 razy dziennie lub częściej

(3 times a day or more) przed śniadaniem, po obiedzie i po kolacji (before breakfast, after lunch and after supper) 2 0,88 po śniadaniu, po obiedzie i po kolacji

(after breakfast, after lunch and after supper) 2 0,88 przed śniadaniem, po śniadaniu i po kolacji

(before and after, and brealfast) 1 0,44

po każdym posiłku

(after every meal) 10 4,41

razem

(total) 15 6,61

Ryc. 1. Wiek dzieci (w latach) w chwili rozpoczęcia

zabiegów higienicznych w jamie ustnej

Fig. 1. age of children (in years), at which oral hygiene

practices were introduced

< 1 roku (< 1 year) > 2 lata (> 2 year) 1–2 lata (1–2 years)

dzono, że 6,75% rodziców nie pamięta terminu pierwszej wizyty u stomatologa (ryc. 2).

częstość wizyt u stomatologa w grupie dzieci 4–5-letnich pokazano na ryc. 3. rodziców zapyta-no również o powód ostatniej wizyty z dzieckiem u stomatologa. W celu dokonania przeglądu uzę-bienia zgłosiło się 59,6% dzieci, a 27,33% z powo-du ubytku próchnicowego. Z przyczyn nagłych, tj. bólu zęba lub urazu, zgłosiło się odpowiednio 8,07 i 4,97% dzieci.

ocena statystyczna danych uzyskanych z ba-dania ankietowego wykazała, że wzrost poziomu wykształcenia, zarówno matki (r = –0,306; p = = 0,000), jak i ojca (r = –0,196; p = 0,025) wiąże się z wcześniejszym zgłaszaniem się z dzieckiem na pierwszą wizytę do stomatologa. im starsza mat-ka, tym wcześniejszy czas rozpoczęcia zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka (r = –0,35; p = 0,00). Wykształcenie ojca było czynnikiem dodatnie korelującym z pomocą dziecku podczas szczotkowania zębów (r = 0,18; p = 0,04).

Omówienie

czynniki ryzyka wystąpienia próchnicy mo-gą być usuwane lub modyfikowane przez rodzi-ców/opiekunów w wyniku wprowadzenia dzia-łań profilaktycznych wynikających z wiedzy pro-zdrowotnej. Badania ankietowe i obserwacja matek podczas szczotkowania zębów dzieciom, prze-prowadzone przez Blinkhorna et al. [19], wska-zują jednak, że wiedza opiekunów dzieci w wie-ku przedszkolnym jest niewystarczająca, a prze-prowadzane zabiegi higieniczne niedostatecznie staranne. Tylko 71% matek wiedziało, że szczot-kowanie u dziecka powinno odbywać się 2 razy dziennie, a u 40% umiejętność szczotkowania była zadowalająca. Wyniki badań Szczepańskiej et al. [6] potwierdziły, że niewykonywanie zabiegów hi-gienicznych w ob rębie jamy ustnej lub niedokład-ne usuwanie resztek pokarmowych z zębów przed snem, zwłaszcza po wieczornym posiłku, lub pod-jadanie przed pójściem spać są głównymi przy-czynami choroby próchnicowej u dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa.

niezwykle istotna w tym zakresie wydaje się zatem rola lekarza stomatologa, który podczas pierwszej wizyty dziecka powinien udzielić wska-zań żywieniowych i higienicznych, a podczas

ko-Ryc. 2. Wiek dziecka (w latach) w chwili pierwszej

wizyty u stomatologa

Fig. 2. age of children (in years) at introducing to the

dentist

Tabela 2. częstość spożywania słodyczy przez dzieci 4–5-letnie Table 2. Frequency of sweets consumption in 4–5-year-

-old children

częstość spożywania słodyczy

(Frequency of sweets consumption) n % nie spożywa słodyczy wcale

(never) 1 0,44

1 raz w tygodniu

(once a week) 7 3,06

Kilka razy w tygodniu

(Several times a week) 68 29,69

1 raz dziennie

(once a day) 98 42,79

Kilka razy dziennie

(Several times a day) 55 24,02

Ryc. 3. częstość zgłaszania się do stomatologa w grupie

dzieci 4–5-letnich

Fig. 3. Dental visit frequency in 4–5-year-old children

Ryc. 4. Powód ostatniej wizyty u stomatologa Fig. 4. reason of the last dental visit

lejnych wizyt kontrolować prawidłowość zachowań zdrowotnych. optymalnie pierwsza wizyta w ga-binecie stomatologicznym powinna mieć miejsce w ciągu 6 miesięcy od wyrżnięcia pierwszego zę-ba mlecznego i nie później niż w 12. m.ż. dziecka [15–17, 20–22]. Wyniki badania ankietowego wska-zują, że rodzice zgłaszają się z dzieckiem na pierw-szą wizytę do stomatologa znacznie później, co jest zgodne z obserwacjami innych autorów. Z ogólno-polskich badań dotyczących dzieci 3-letnich wynika, że 61,5% nie było jeszcze u stomatologa [23]. rów-nież grzesiak i Kaczmarek [24] podają, że pierwszy kontakt ze stomatologiem miało jedynie 33% dzie-ci 1,5–3-letnich. najbardziej zbliżone wyniki do uzyskanych w obserwacji własnej odnotowała To-polska et al. [25]. odsetek dzieci, które odwiedzi-ły stomatologa między 1. a 3. r.ż. wynosił 66,5%, po ukończeniu 3. r.ż. 24,8%, a najmniejszy był odsetek pierwszorazowych pacjentów w wieku poniżej 1. r.ż. – 8,7%. również autorzy z innych krajów nie obser-wują prawidłowych zachowań zdrowotnych i poda-ją, że odsetek dzieci zamieszkałych w Stanach Zjed-noczonych, które były u stomatologa przed ukoń-czeniem 1. roku wynosi 2–10% [26, 27].

Badania kontrolne stanu uzębienia powin-ny być przeprowadzane co 6 miesięcy lub czę-ściej, w zależności od indywidualnej oceny ryzyka próchnicy u dziecka. W ocenie własnej mniej niż połowa dzieci 4–5-letnich zgłaszała się co 6 mie-sięcy lub częściej na wizyty kontrolne. Badania iwanickiej-grzegorek et al. [28] wskazują na więk-szy odsetek dzieci w wieku przedszkolnym regu-larnie zgłaszających się do stomatologa – 63,3%.

ocena nawyków higienicznych wykazała, że tylko połowa rodziców rozpoczęła zabiegi higie-niczne jamy ustnej dziecka w okresie wyrzynania się pierwszych zębów mlecznych. Większy odse-tek prawidłowych zachowań higienicznych odno-towały grzesiak i Kaczmarek [29], które poda-ją, że 48% matek wykonywało zabiegi w bezzęb-nej jamie ustbezzęb-nej dziecka, a 71% po wyrżnięciu się pierwszego zęba. również w badaniach colleena i riedy [28] 63% ankietowanych rodziców poda-ło, że rozpoczęli szczotkowanie zębów u dziec-ka przed ukończeniem przez nie 1. r.ż. Większość dzieci 4–5-letnich szczotkuje zęby 2 razy dziennie. Dane z piśmiennictwa wskazują, że odsetek dzie-ci szczotkujących zęby 2 razy dziennie wynosi 45– –82,3% [17, 25, 27, 28, 30]. Jednak wśród tej grupy dzieci, co jest zgodne z obserwacjami innych auto-rów, znacznie mniejszy odsetek wykazuje właściwy model zachowań higienicznych i szczotkuje zęby po śniadaniu i po kolacji – 37,5–55% [28, 31]. odsetek dzieci myjących zęby po każdym posiłku w ocenie własnej jest również zbliżony do podawanego przez innych autorów – 3,4–15% [25, 31]. W przypadku dzieci myjących zęby tylko raz dziennie,

podob-nie jak w badaniach coleena i riedy [27], częściej pomijanym zabiegiem było poranne niż wieczorne szczotkowanie zębów.

Badanie własne pokazało, że tylko u 42,48% dzieci szczotkowanie odbywa się z pomocą rodzi-ców, co stawia pod znakiem zapytania skuteczność przeprowadzanych zabiegów higienicznych. Znaj-duje to potwierdzenie w obserwacjach innych au-torów. Z badań Daszkowskiej et al. [31] wynika, że z pomocy rodziców przy myciu zębów korzysta 25–45% dzieci w wieku 5–6 lat. iwanicka-grzegorek et al. [28] podają, że 46,6% ankietowanych matek po-maga dzieciom w wieku przedszkolnym w oczysz-czaniu zębów. również w badaniach White [30] po-twierdzono, że tylko połowa matek 5-letnich dzieci pomaga dziecku w zabiegach higienicznych. W ba-daniach colleena i riedy [27], dotyczących dzieci do 5. r.ż. 28% rodziców aktywie uczestniczyło w ciu zębów dziecka, 55% było obecnych podczas my-cia zębów przez dziecko, a 18% podało, że dziecko szczotkuje zęby samodzielnie, bez żadnego nadzo-ru. Powyższe dane świadczą o braku zrozumienia przez rodziców, że umiejętność szczotkowania roz-wija się z wiekiem. Skuteczne szczotkowanie zębów wymaga dojrzałości motorycznej oraz odpowied-niego poziomu rozwoju umysłowego, by zrozumieć potrzebę oczyszczania wszystkich powierzchni zę-ba (the concepts of zę-back and front, inside and out-

side toothbrushing). Wraz z rozwojem dziecka

udział rodziców w zabiegach higienicznych w ja-mie ustnej powinien zja-mieniać się od szczotkowa-nia zębów dziecku, przez pomoc podczas szczot-kowania do nadzoru dziecka podczas samodziel-nego szczotkowania. Dzieci do 7. r.ż. potrzebują pomocy ze strony rodziców, aby mycie zębów było skuteczne. U dzieci, które taką pomoc otrzymu-ją, ilość płytki nazębnej i odsetek stanów zapal-nych dziąseł jest znamiennie mniejszy niż u dzieci szczotkujących zęby bez nadzoru rodziców [30].

Pojadanie po wieczornym myciu zębów jest również czynnikiem ryzyka próchnicy. Uzyskany w badaniach własnych odsetek dzieci podjadają-cych po myciu zębów, choć jest mniejszy niż poda-wany w piśmiennictwie – 14–45% [25, 31], wska-zuje jednak na potrzebę edukacji rodziców i dzie-ci w tym zakresie.

niepokojące jest również to, że ponad 60% dzieci 4–5-letnich codziennie spożywa słodycze. Badania innych autorów wskazują, że słodycze są jednym z najczęściej podjadanych produktów przez dzieci w wieku przedszkolnym, a 50% dzieci spożywa słodycze codziennie [31, 32]. Wykształco-ne w tym okresie nawyki żywieniowe będą miały wpływ na rozwój i stan zdrowia w okresie dzieciń-stwa, ale i mogą być też przyczyną niekorzystnych skutków dla zdrowia w życiu dorosłym [32].

pod-noszenia wiedzy prozdrowotnej rodziców. Według Williamsa et al. [7] czynnikiem mającym największy wpływ na poziom wiedzy i nastawienie rodziców do opieki stomatologicznej jest poziom wykształcenia. również w badaniach własnych poziom wykształ-cenia rodziców wiązał się z wcześniejszym zgłasza-niem się z dzieckiem na pierwszą wizytę u stoma-tologa, a także z pomocą dziecku podczas szczotko-wania zębów. Badania innych autorów potwierdzają istotną statystycznie zależność między poziomem wykształcenia rodziców a higieną jamy ustnej i in-tensywnością próchnicy u dzieci [3, 8, 33].

Wydaje się, że wyższy poziom wykształce-nia może mieć korzystny wpływ na łatwość

do-cierania do źródeł informacji i pełniejszego ich zrozumienia. lekarz stomatolog powinien zwra-cać uwagę na jasność przekazu w czasie udziela-nia wskazówek prozdrowotnych, aby udzielane in-formacje były w pełni zrozumiane i zastosowane w codziennej praktyce [7].

Wyniki podjętych badań wskazują na potrze-bę edukacji rodziców odnośnie do potrzeby nad-zorowania szczotkowania zębów u dzieci w wieku przedszkolnym, prawidłowych nawyków żywie-niowych i konieczności wczesnego zgłaszania się dzieci na wizyty u stomatologa. Wyższy poziom wykształcenia rodziców jest czynnikiem sprzyja-jącym zachowaniom prozdrowotnym.

Piśmiennictwo

[1] Dybiżańska e., Zawadziński M., Pierzynowska e., ganowicz M., adamowicz-Klepalska M., Wierzbicka M.: The occurrence of caries in 3- and 6-year- old children in Poland. czas. Stomatol. 2003, 56, 510–515.

[2] Kruszyńska-rosada M., Borysewicz-lewicka M.: clinical evaluation of the progress of dental caries in decid-ous teeth in preschool children. czas. Stomatol. 2000, 13, 345–353.

[3] Proc P., Filipińska-Skąpska r., Wochna-Sobańska M.: Dental caries in children up to the age of 5 from lodz. i. incidence and prevalence of caries. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 249–253.

[4] Szafrańska B., Waszkiel D.: The incidence and intensity of caries in 3- to 7-year-old children living in Białystok. czas. Stomatol. 2008, 61, 345–353.

[5] Szydłowska-Walendowska B., lubowiedzka-gontarek B., Daszkowska M., Filipińska-Skąpska r., Hilt a., Wochna-Sobańska M., Bruzda-Zwiech a.: incidence of caries in preschool children living in lodz who were to participate in professional fluoride prophylaxis. czas. Stomatol. 2005, 58, 323–327.

[6] Szczepańska J., lubowiedzka B., Szydłowska B., Pawłowska e.: influence of dietary habits on the incidence of early childhood caries. czas. Stomatol. 2007, 60, 249–256.

[7] Williams n.J, Whittle J.g, gatrell a.c.: The relationship between socio-demographic characteristics and dental health knowledge and attitudes of parents with young children. Brit. Dent. J. 2002, 193, 651–654.

[8] Szczepańska J.: Prognosing of dental caries prevalence in children on the basis of multiple analysis of risk factors – part i. nowa Stomatol. 2001, 4, 3–12.

[9] Szczepańska J., Szydłowska B., lubowiedzka B., Pawłowska e.: analysis of risk factors for caries in 3-year old children. czas. Stomatol. 2007, 60, 3, 162–170.

[10] Proc P., Filipińska-Skąpska r., Wochna-Sobańska M.: Dental caries in children up to the age of 5 from lodz. ii. Mothers oral health care. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 4, 567–571.

[11] Tickle M., Wiliams M., Jenner T., Blinkhorn a.: The effect of socio-economical status and dental attendance on dental caries experience and treatment patterns in 5-year-old children. Brit. Dent. J. 1999, 186, 135–137. [12] Bedi r., lewsey J.D., gilthorpe M.S.: changes in oral health over ten years among children aged 4–5 years

liv-ing in a deprived multiethnic area. Brit. Dent. J. 2000, 189, 88–92.

[13] Furze H., Basso M.: The first dental visit: an argentine point of view. int. J. Paediatr. Dent. 2003, 13, 266–268. [14] american academy of Pediatrics Dentistry. guideline on caries-risk assessment and management for infants,

chil-dren and adolescents. Pediatr. Dent. 2010, 32, (Suppl. reference Manual), 101–108.

[15] american academy of Pediatric Dentistry. Policy on the dental home. Pediatr. Dent. 2008, 30 (Suppl. reference Manual), 22–23.

[16] american academy of Pediatric Dentistry. guideline on periodicity of examination, preventive dental service, an-ticipatory guidance/counseling, and oral treatment in children, and adolescence. Pediatr. Dent. 2010, 32, (Suppl. reference Manual), 93–100.

[17] Wiener r.c., crout r.J., Wiener M.a.: Toothpaste use by children, oral hygiene, and nutritional education: an assessment of parental performance. J. Dent. Hyg. 2009, 83, 6–9.

[18] BSPD and IADPD: British Society of Paediatric Dentistry: a policy document on health care in preschool children. int. J. Pediatr. Dent. 2003,13, 279–285.

[19] Blinkhorn a.S., Wainwright-Stringer y.M., Holloway P.J.: Dental health knowledge and attitudes of regu-larly attending mothers of high-risk preschool children. int. Dent. J. 2001, 51, 435–438.

[20] Poulsen S.: The child’s first dental visit. int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 264–265. [21] rayner J.a.: The first dental visit: a UK view point. int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 269.

[22] Widmer r.: The first dental visit – an australian perspective. int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 270.

[23] Wierzbicka M., Szatko F., Pierzynowska e., Zawadziński M., Dybiżańska e., Małkiewicz e., ganowicz M., Strużycka i., iwanicka-Frankowska e.: oral health knowledge and attitudes of mothers of small children in Poland at the beginning of the new century. Stomat. Współczesna 2003, 10, 4, 8–12.

[24] grzesiak i., Kaczmarek U.: The child’s first dental visit. Dent. Med. Probl. 2006, 43, 433–437.

[25] Topolska J., Bałanda W., Malicka M., rudnicka-Siwek K., Pels e., Borowska M.: analysis of parents’ health education and nutritional habits in relation to the state of the deciduous dentition of their children. Dent. Forum 2006, 34, 1, 37–41.

[26] nainar S.M.H., Strafon l.H.: Targeting of the year one dental visit for United States children. int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 258–263.

[27] coleen e.H., riedy ch.a.: Behavioral determinants of brushing young children’s teeth: implications for anticipa-tory guidance. Pediatr. Dent. 2010, 32, 48–55.

[28] iwanicka-grzegorek e., Kępa-Prokopieńko J., Pierzynowska e.: The health awareness of pre-school age children´ parents – questionnaire study. nowa Stomatol. 2007, 8, 1, 8–12.

[29] grzesiaak i., Kaczmarek U.: Predicting the oral hygiene in children. Dent. Med. Probl. 2005, 42, 255–260. [30] White D. a., chadwick B. l., nuttall n. M., chestnutt i. g. , Steele J. g.: oral health habits amongst

chil-dren in the United Kingdom in 2003. Br. Dent. J. 2006, 200, 487–491.

[31] Daszkowska M., lubowiedzka B., Szydłowska B., Wochna-Sobańska M.: The evaluation of Hygienic and nutritional Habits in Preschool children included in the Program of caries Prophylaxis. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 305–308.

[32] Kolarzyk e. Janik a., Kwiatkowski J.: nutritional habits of pre-school children. Prob. Hig. epidemiol. 2008, 89, 527–532.

[33] Petersen P.e.: Sociobehavioural risk factors in dental caries – international perspectives. commun. Dent. oral epidemiol. 2005, 33, 274–279.

Adres do korespondencji:

agnieszka Bruzda-Zwiech

Zakład Stomatologii Wieku rozwojowego UM ul. Pomorska 251

92-213 Łódź

tel./faks: +48 42 675 75 16

e-mail: agnieszka.bruzda-zwiech@umed.lodz.pl Praca wpłynęła do redakcji: 2.04.2012 r. Po recenzji: 2.05.2012 r.

Zaakceptowano do druku: 7.05.2012 r. received: 2.04.2012

revised: 2.05.2012 accepted: 7.05.2012