Polska kartografia geologiczna w XX-leciu międzywojennym

MA£KOWSKI S. 1934 — W sprawie upoœledzenia nauk

geologicz-nych w Polsce. Nauka Pol., 19: 392–400.

MOROZEWICZ J. 1918 — Przyroda Polski wobec zadañ gospodar-czych pañstwa polskiego. Rocz. PAU 1917/1918, Kraków: 59–93. NOWAK J. 1927 — Zarys tektoniki Polski. II Zjazd s³ow. Geogr., Kra-ków.

NOWAK J. 1936 — Referat o stanie i potrzebach nauk mineralogicz-no-geologicznych i paleontologicznych w Polsce. Arch. PAN w Krako-wie, sygnatura I–150.

RÓZIEWICZ J. & RÓZIEWICZ H. 1974 — Z dziejów miêdzynarodo-wych kontaktów naukomiêdzynarodo-wych Polski w latach 1919–1939. Problemy Polonii Zagranicznej, 9.

RÛHLE E. 1960 — Przegl¹d dzia³alnoœci Instytutu Geologicznego (1919 –1959). Pr. Inst. Geol., 30, cz. 1.

RÛHLE E. 1984 — Udzia³ polskich uczonych w miêdzynarodowych kongresach geologicznych. Kwart. Geol., 28: 197–219.

SAMSONOWICZ J. 1948 — Historia geologii w Polsce. Historia nauki polskiej w monografiach, 6.

SAWICKI L. 1919 — Zak³ady pañstwowe a geografia ojczysta. Prz. Geogr., 1: 4–17.

SKOCZYLAS J. 1985 — Rozwój poznania budowy geologicznej Pol-ski w latach 1918–1939. Badania geologiczne, ich organizacja oraz

zwi¹zane z nimi problemy ochrony przyrody nieo¿ywionej. Ossolineum, Monografie z dziejów nauki i techniki, 133.

SKOCZYLAS J. 1986 — Uwagi o dorobku nauk geologicznych w Pol-sce w latach 1918–1939. Technika Poszukiwañ Geologicznych, 3. SZAJNOCHA W. 1904 — Nasze górnictwo, cz. II. Sól, wosk ziemny i olej skalny. Prz. Pol., 38: 322–323.

SZAJNOCHA W. 1907 — W sprawie krajowego zak³adu geologiczne-go. Prz. Polski, 41: 132–141.

SZAJNOCHA W. 1919 — Polski pañstwowy zak³ad geologiczny. Cza-s. Górn.-Hut., 4: 2–4.

TEISSEYRE W. 1893 — Ca³okszta³t p³yty paleozoicznej Podola galicyjskiego. Kosmos, 18.

TOKARSKI J. 1948 — Nauki mineralogiczne w Polsce. Historia nauki polskiej w monografiach, 5.

TORNQUIST A. 1908 — Die Feststellung des Suedwestrandes des baltisch-russichen Schildes und die geotektonische Zugehoerigkeit der Ostpreussichen Scholle. Schr. Phys.-oekon. Ges. Koenigsberg, 49: 1–12. WÓJCIK Z. 1970 — Kilka uwag o nieznanej pracy K. Bohdanowicza. Prz. Geol., 18: 433–435.

¯Ó£TOWSKI Z. 1964 — Prawo geologiczne. Wydaw. Geol.: 9–15. Praca wp³ynê³a do redakcji 11.12.2008 r.

Po recenzji akceptowano do druku 22.01.2009 r.

Polska kartografia geologiczna w XX-leciu miêdzywojennym

Janusz Skoczylas

geolo-gicznej XX-lecia miêdzywojennego obej-muje ponad 61 opublikowanych, samo-dzielnych map geologicznych. Wœród nich 43% stanowi¹ mapy szczegó³owe i plany, 25% — mapy przegl¹dowe, a 32% — mapy ogólne. Warto te¿ zwróciæ uwa-gê na to, ¿e 32% tych map poœwiêcono aspektom surowcowo-z³o¿owym. Mo¿na jeszcze dodaæ, ¿e oko³o 10% map wydano w atlasach.

Kartografia geologiczna okresu miêdzywojennego by³a ju¿ przedmiotem kilku opracowañ (Rühle, 1949, 1955, 1956, 1967, 1972, 1982; Tyska, 1960). Jednak niezbyt wiele uwagi poœwiêcono dotychczas mapom stanowi¹cym za³¹czniki do opracowañ tekstowych. Korzystaj¹c z Biblio-grafii i rejestru map oraz materia³ów kartograficznych z zakresu geologii Polski. Wiek XIX i XX autorstwa Ga³eckiej i in. (1956) obliczy³em, ¿e w publikacjach z okresu XX-le-cia miêdzywojennego, zawartych jest 611 map i szkiców geologicznych obszaru Polski w ówczesnych granicach, w tym 53% stanowi¹ regionalne i ogólne mapy geologicz-ne, a 47% — mapy szczegó³owe; a bior¹c pod uwagê podzia³ tematyczny 81% stanowi¹ mapy geologiczne, 14,5% — surowcowo-z³o¿owe, 3% — geofizyczne i nie-ca³y 1% — mapy hydrogeologiczne.

Mapy geologiczne wydane w latach 1919–1939 s¹ dowo-dem na to, ¿e poznane fakty geologiczne i tworzone kon-cepcje budowy geologicznej kraju starano siê przedstawiæ nie tylko w formie tekstowej, ale tak¿e w postaci ujêæ karto-graficznych, uzupe³nianych niekiedy przekrojami i profila-mi geologicznyprofila-mi.

Przekonanie o celowoœci przedstawiania wyników badañ geologicznych w formie kartograficznej znalaz³o równie¿ wyraz w statutowych obowi¹zkach Pañstwowego Instytutu Geologicznego. W myœl Rozporz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 28 lutego 1921 r. do zadañ PIG nale¿a³o m.in.:

Uk³adanie i wydawanie map geologicznych Polski (Moro-zewicz, 1921, str. 306). Ju¿ w inauguracyjnym przemówie-niu w dprzemówie-niu otwarcia PIG jego pierwszy dyrektor prof. Józef Morozewicz stwierdzi³, ¿e ziemie polskie trzeba [...] meto-dycznie zbadaæ, opracowaæ, skartowaæ i opisaæ (Moroze-wicz, 1920, str. 79). W przedmowie do I tomu Sprawozdañ Polskiego Instytutu Geologicznego stwierdzono zaœ, i¿ wydawnictwa PIG powinny obejmowaæ: monografie, wyczerpuj¹ce opisy i opracowania ze wszystkich dziedzin geologii, tak stosowanej, jak i teoretycznej, oraz mniejsze rozprawy, komunikaty i notatki, a tak¿e seriê map geolo-gicznych Rzeczpospolitej Polskiej w skali 1 : 100 000.

W³aœnie z utworzonym 7.05.1919 r. Pañstwowym Insty-tutem Geologicznym wi¹zano nadzieje, ¿e postêp wiedzy o budowie geologicznej Polski znajdzie odzwierciedlenie w sys-tematycznej publikacji map geologicznych, nawi¹zuj¹cych do nowoczesnych rozwi¹zañ geologicznej kartografii œwiatowej. Nadzieje te by³y tym bardziej uzasadnione, ¿e ju¿ w 1919 r. zosta³a wydana Mapa geologiczna œrodkowej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich w skali 1 : 100 000, opracowana przez Jana Czarnockiego. Mog³a ona stanowiæ wzór dla serii Ogólnej mapy geologicznej Polski w tej samej skali. Jednak w ci¹gu ca³ego XX-lecia miêdzywojennego spo-œród prawie 500 arkuszy obejmuj¹cych terytorium ówcze-snej Polski wydrukowano tylko cztery arkusze — Opatów, Kielce, Skole i Nadwórna — i to dopiero w latach 1934–1938, a w dniu wybuchu wojny by³y przygotowane do druku jeszcze dwa nastêpne z tej serii — Wadowice i Mizocz (Bolewski & Rühle, 1978).

Szczególne znaczenie dla rozwoju polskiej kartografii geologicznej w latach 1918–1939 mia³ rok 1934. W³aœnie w tym roku, mimo niepomyœlnej sytuacji gospodarczej kraju i g³êbokiego kryzysu, Pañstwowy Instytut Geolo-giczny wyda³ drukiem dwie mapy: arkusz Opatów Ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 100 000, opracowany przez J. Samsonowicza (ryc. 1), oraz arkusz Grodziec Szczegó³owej mapy geologicznej Polskiego Zag³êbia Wêglowego w skali 1 : 25 000, autorstwa Stanis³awa Dok-torowicza-Hrebnickiego (ryc. 2).

1

Instytut Geologii, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, ul. Maków Polnych 16, 60-686 Poznañ; skocz@amu.edu.pl

W 2009 roku mija 75 lat od tego wa¿nego momentu w dziejach kartografii geologicznej Polski, który w ocenie ówczesnego dyrektora PIG, Józefa Morozewicza (1934, str. XIX), stanowi³ prawdziw¹ epokê. Warto wiêc przy tej rocznicowej okazji ponownie zastanowiæ siê nad rezultata-mi prac geologiczno-kartograficznych w tamtym okresie.

Opublikowane przed II wojn¹ œwiatow¹ arkusze Ogól-nej mapy geologiczOgól-nej Polski w skali 1 : 100 000 skartowa-no na obszarach Karpat i Gór Œwiêtokrzyskich, a wiêc na terenach, gdzie nasilenie badañ geologicznych w okresie miêdzywojennym by³o najwiêksze. Obszarom tym po-œwiêcono równie¿ najwiêcej publikacji — Karpatom fli-szowym i ich przedgórzu oko³o 37,5%, a Górom Œwiêto-krzyskim oko³o 10,3% (Skoczylas, 1985, 1986).

Wydany w 1934 r. arkusz Opatów Ogólnej mapy geo-logicznej Polski w skali 1 : 100 000 (ryc. 3) obejmuje wschodni¹ czêœæ Gór Œwiêtokrzyskich o powierzchni oko³o 1025 km2. Do druku mapy u¿yto 11 kolorów. Barw¹ czarn¹ zosta³y wykonane nadruki poza ramk¹ mapy — tytu³ i objaœnienia znaków. Na samej mapie kolorem czarnym zaznaczono granice geologiczne i symbole literowe jedno-stek stratygraficznych. Kolorem szarym zaznaczono nato-miast warstwice. Pozosta³ych 9 barw u¿yto do oznaczenia formacji geologicznych, przy czym nale¿y podkreœliæ, ¿e autor uwzglêdni³ skalê barw ustalon¹ dla miêdzynarodo-wej mapy geologicznej Europy, przyjêt¹ uchwa³¹ Miêdzy-narodowego Kongresu Geologicznego w 1926 r. podczas obrad w Madrycie. J. Samsonowicz wykorzysta³ do badañ geologicznych podk³ad topograficzny arkusza Opatów wydrukowany w 1927 r. przez Wojskowy Instytut Geogra-ficzny. Prace terenowe wykona³ w latach 1922–1926 i w roku 1931, a mapa geologiczna by³a gotowa w roku 1932. WIG wydrukowa³ j¹ w 1934 r. (Samsonowicz, 1934). Mapa ta szybko zyska³a pochlebn¹ opiniê. Jak podkreœla³ K. Bohdanowicz (1935), nie ustêpowa³a ona podobnym mapom niemieckim, a niektóre nawet przewy¿sza³a czytel-noœci¹. Integraln¹ czêœci¹ mapy s¹ wydane w tym samym roku objaœnienia, opublikowane w jêzyku polskim i fran-cuskim (ryc. 3).

W 1938 r. z serii Ogólnej mapy geologicznej Polski Pañstwowy Instytut Geologiczny wyda³ mapê geologiczn¹ Kielce, opracowan¹ przez Jana Czarnockiego. Stanowi ona przyk³ad nowoczesnego ujêcia wg³êbnej budowy geolo-gicznej. Poza obszarami wychodni ska³ na arkuszu tym, poprzez usuniêcie pokrywy plejstoceñskiej, a zostawienie

tylko w dolinach rzek aluwiów, przedstawiono wg³êbn¹ budowê geologiczn¹ (Leszkiewicz-Biedowa & Rühle, 1968).

Pozosta³e dwa arkusze Ogólnej mapy geologicznej Pol-ski dotyczy³y obszaru Karpat. W 1935 r. zosta³ opubliko-wany przez PIG, a wydrukoopubliko-wany przez WIG, 11-kolorowy arkusz Skole — w opracowaniu Konstantego To³wiñskie-go we wspó³pracy ze Stanis³awem Krajewskim. Tekst objaœniaj¹cy do mapy ukaza³ siê dopiero w 1937 r. Jak zauwa¿y³ M. Ksi¹¿kiewicz (1960), arkusz ten stanowi³ pierwsz¹ seryjn¹ mapê geologiczn¹ Karpat od czasu wyda-nia w 1912 r. Atlasu geologicznego Galicji. Nastêpnie w 1938 r. zosta³ wydrukowany 13-kolorowy arkusz Nadwór-na, opracowany przez Boles³awa Bujalskiego.

Zamierzeniem PIG by³o równie¿ wydanie drukiem serii szczegó³owych map geologicznych w skali 1: 25 000 obszarów zasobnych w surowce mineralne, g³ównie wêgiel kamienny. Rezultatem tego kierunku dzia³alnoœci kartograficznej by³o wydanie drukiem w 1934 r. arkusza Grodziec (ryc. 4) — pierwszego i jedynego arkusza serii Szczegó³owej mapy geologicznej Polskiego Zag³êbia Wêglo-wego w skali 1 : 25 000. Mapa ta zosta³a opracowana przez Stanis³awa Doktorowicza-Hrebnickiego (ryc. 2), który geologiczne prace kartograficzne wykona³ ju¿ w latach 1923–1925, a uzupe³ni³ je w 1932 r. Brak jednak odpo-wiedniego podk³adu topograficznego (WIG wykona³ go dopiero w 1933 r.) spowodowa³, ¿e mapê tê mo¿na by³o wydrukowaæ dopiero rok póŸniej (Doktorowicz-Hrebnic-ki, 1935).

Kartograficzne dzie³o S. Doktorowicza-Hrebnickiego sk³ada siê z trzech tablic — z 9-kolorowej mapy geologicz-nej, 10-kolorowej mapy strukturalnej oraz czterech 8-kolo-rowych przekrojów geologicznych. Tablica I (ryc. 4) to mapa geologiczna zakryta, na której po raz pierwszy gra-ficznie przedstawiono podzia³ osadów karbonu, triasu i czwartorzêdu. Tablica II zawiera mapê strukturaln¹. Zaznaczone na niej warstwice obrazuj¹ ukszta³towanie sp¹gu pok³adu zwanego Reden lub Karolina, dzisiaj okre-œlanego jako pok³ad 510, a tak¿e ukazuj¹ czêœciowo morfo-logiê sp¹gu pok³adów zwanych przez autora grup¹

Ryc. 1. Jan Samsonowicz (1888–1959)

Ryc. 2. Stanis³aw Doktorowicz-Hrebnicki

Ryc. 3. Fragment arkusza Opatów Ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 100 000 (okolica Glinian) oraz ok³adki polskiej i

Grodziec i grup¹ Flory. Na mapie zaznaczono równie¿ wychodnie pok³adów wêgla kamiennego o mi¹¿szoœci prze-kraczaj¹cej 0,5 m, uskoki o amplitudzie powy¿ej 10 m oraz wa¿niejsze otwory wiertnicze. Jak stwierdzi³ K. Bohdanowicz (1935), druk arkusza Grodziec w WIG œwiadczy o wysokim poziomie techniki kartograficznej tej instytucji, a tablice mog¹ konkurowaæ z najlepszymi wydawnictwami tego rodzaju.

Z rocznym opóŸnieniem PIG wydrukowa³ objaœnienia do mapy S. Doktorowicza-Hrebnickiego (ryc. 5). W pracy tej w sposób wszechstronny opisano rzeŸbê powierzchni, stratygrafiê, tektonikê, kopaliny u¿yteczne i wody pod-ziemne. W objaœnieniach zamieszczono równie¿, licz¹cy 101 pozycji, spis literatury oraz spis i opis otworów wiertni-czych (Doktorowicz-Hrebnicki, 1935). Przed wybuchem II wojny œwiatowej przygotowano jeszcze z tej samej serii dwa arkusze: Z¹bkowice i Katowice (Bolewski & Rühle, 1978).

W okresie miêdzywojennym wydrukowano równie¿ kilka syntetycznych map geologicznych ca³ego terytorium Polski. Dwie z nich zas³uguj¹ na wiêksz¹ uwagê. Pierwsza to Mapa geologiczna Rzeczypospolitej Polskiej w skali 1 : 750 000, opublikowana przez PIG w 1926 r. wraz z krótk¹ czêœci¹ tekstow¹ (o objêtoœci 16 stron). Sporz¹dzono j¹ na podsta-wie stosunkowo sk¹pych materia³ów. Redaktor mapy, Czes³aw KuŸniar, po³udniow¹ czêœæ kraju (do po³udnio-wych wy¿yn) przedstawi³ w formie mapy odkrytej, tzn. bez utworów czwartorzêdowych, a œrodkow¹ i pó³nocn¹ — na mapie zakrytej. W celu zobrazowania budowy geologicz-nej obszaru Polski zastosowa³ 17 kolorów i 23 oznaczenia. Redaguj¹c tê mapê, korzysta³ z materia³ów rêkopiœmien-nych 28 autorów (Rühle, 1967; Tyska, 1960). W 1934 roku mapa ta zosta³a wydrukowana w skali 1: 2 500 000 jako za³¹cznik do materia³ów na 14. Miêdzynarodowy Kongres Geograficzny, który odby³ siê w Warszawie. Ponownie w

1938 r. Ksi¹¿nica Atlas we Lwowie wydrukowa³a j¹ w ska-li 1 : 1 000 000 jako Mapê geologiczn¹ Polski do u¿ytku szkolnego. Wed³ug Kamieñskiego (1928) i Rühlego (1967) mapa ta by³a dowodem postêpu w rozwoju geologicznej kartografii w Polsce.

Druga syntetyczna geologiczna mapa Polski dotyczy³a bogactw mineralnych. W 1931 r. PIG opublikowa³ 13-ko-lorow¹, przegl¹dow¹ Mapê bogactw kopalnych Rzeczypo-spolitej Polskiej w skali 1 : 750 000, opracowan¹ przez Stefana Czarnockiego. Zosta³a ona opatrzona obszernym tekstem wyjaœniaj¹cym, wydanym w formie ksi¹¿kowej (Czarnocki, 1932). Na przyk³adzie Mapy bogactw kopal-nych Rzeczypospolitej Polskiej udowodniono, ¿e mapa geo-logiczna mo¿e stanowiæ integraln¹ czêœæ dokumentacji i œwiadczyæ o postêpie wiedzy o geologii Polski i jej kopali-nach. W monografii tej uwzglêdniono po³o¿enie geogra-ficzne, sytuacjê geologiczn¹, zasoby i wydobycie g³ównych bogactw kopalnych, a wiêc wêgla kamiennego, wêgla bru-natnego, torfu, ropy naftowej, gazu ziemnego, ozokerytu, ³upków bitumicznych, rud ¿elaza, rud cynkowo-o³owio-wych, rud miedzi, pirytu, soli, fosforytów, siarki, barytu, glinek ogniotrwa³ych, z³ota, rud manganowych, grafitu, a tak¿e wód mineralnych. Nie zosta³y uwzglêdnione jedynie surowce budowlane i drogowe.

Znaczna liczba opublikowanych w XX-leciu miêdzy-wojennym samodzielnych map geologicznych obejmuje obszary zasobne w kopaliny. Do tej grupy mo¿na zaliczyæ opisywany ju¿ arkusz Grodziec, a tak¿e ca³y zespó³ map obszarów pó³nocno-zachodniej Polski zasobnych w wêgiel brunatny, opracowany przez Arnolda Makowskiego (1936). Jest to arkusz IV: Mogilno, Jerka, Rogów, i arkusz V: Koro-nowo, Goœcieradz, Bydgoszcz miasto, Rosko, Ciszkowo, Sieraków i W³oc³awek, w skali 1 : 100 000. Mapy te sk³adaj¹ siê z trzech plansz przedstawiaj¹cych:

‘rozmieszczenie i mi¹¿szoœæ wêgla brunatnego — mapa 2-kolorowa (arkusz A);

‘strukturê pod³o¿a czwartorzêdu i pliocenu — mapa 3-kolorowa (arkusz B);

‘czarno-bia³e przekroje serii wêglonoœnej i profile geologiczne (arkusz C).

Arkusz IV zosta³ wydrukowany przez Polski Komitet Energetyczny w 1935 r., a arkusz V w roku 1936.

Przedsta-wione na mapach dane s¹ rezultatem d³ugoletnich prac A. Makowskiego. Mo¿na na przyk³ad przypomnieæ, i¿ opra-cowuj¹c arkusz IV autor zebra³ profile 500 wierceñ i prze-studiowa³ 3000 aktów dotycz¹cych nadañ górniczych na eksploatacjê wêgla brunatnego, a tak¿e wiele planów, szki-ców, profilów i przekrojów. Z praktycznego punktu widze-nia wa¿ne jest równie¿ obliczenie zasobów wêgla brunatnego, które na obszarze mapy Jerka wynosz¹ 2400 mln ton (Makowski, 1936). Niestety, do arkuszy tych nie zosta³a do³¹czona czêœæ tekstowa, dotycz¹ca g³ównie pro-fili otworów wiertniczych.

Stosunkowo znaczny rozwój kartografii geologicznej by³ zwi¹zany z postêpem prac nad poznaniem naftowych obszarów Karpat. Rezultaty geologicznych i geofizycz-nych oraz wiertniczych badañ tego obszaru zosta³y ujête tak¿e w postaci syntetycznych i szczegó³owych map geolo-gicznych wydanych drukiem wspólnie przez Stacjê Geolo-giczn¹ w Borys³awiu i PIG. Dla przyk³adu warto wymieniæ Mapê geologiczn¹ polskich Karpat wschodnich w skali 1 : 200 000, wydrukowan¹ przez Ksi¹¿nicê Atlas, a przygo-towan¹ przez B. Bujalskiego, E. Jab³oñskiego, K. To³wiñ-skiego i S. Weignera, z tekstem objaœniaj¹cym K. To³-wiñskiego (1927). Te same instytucje opublikowa³y w 1939 r. mapê pt. Karpaty wschodnie. Mapa geologiczna w skali 1: 200 000, zredagowan¹ przez K. To³wiñskiego. Obejmuje ona obszar pomiêdzy po³udnikiem Przemyœla a Czeremo-szem oraz od ówczesnej po³udniowej granicy pañstwa a¿ po p³ytê podolsk¹ na pó³nocy. Podk³ad topograficzny do tej mapy przygotowano na podstawie dawnych map General-nego Sztabu Austriackiego, jak równie¿ nowo wydrukowa-nych map WIG, a wiêc map w skali 1 : 750 000, 1 : 100 000 i 1 : 300 000 (To³wiñski, 1938). Ta 13-kolorowa mapa zawiera 44 objaœnienia oraz dodatkowo mapkê w skali 1 : 750 000 przedstawiaj¹c¹ geologiê Europy miêdzy Ba³-tykiem a Morzem Czarnym. Zosta³a ona opracowana jako mapa odkryta. Przedstawiony geologiczny obraz kartogra-ficzny Karpat wschodnich by³ rezultatem terenowych zdjêæ kartograficznych dokonanych przez geologów pol-skich i dokumentuje w pewnym zakresie postêp wiedzy o budowie geologicznej tego obszaru w okresie niemal ca³ego dwudziestolecia miêdzywojennego.

Postêp w poznaniu geologii obszarów naftowych Bo-rys³awia zosta³ równie¿ udokumentowany w Nowym atlasie geologicznym Borys³awia, który wraz z tekstem objaœ-niaj¹cym ukaza³ siê w 1930 r. (To³wiñski, 1930). W sk³ad tego atlasu wchodz¹ 4 arkusze 2-kolorowej mapy struktu-ralnej okolic Borys³awia w skali 1 : 5000 z 18 objaœnienia-mi, z 1 arkusza 4-kolorowej Mapy wydajnoœci otworów, wed³ug formacji geologicznych w skali 1 : 10 000 z 21 objaœnieniami oraz z 5 arkuszy zawieraj¹cych 19 przekro-jów geologicznych w skali 1 : 10 000. S¹ to 8-kolorowe arkusze zawieraj¹ce po 17 objaœnieñ.

Niemniej wa¿ny i cenny nurt kartografii geologicznej sta-nowi¹ mapy, szkice, profile i przekroje geologiczne bêd¹ce za³¹cznikami do publikacji dotycz¹cych budowy geolo-gicznej obszaru œl¹sko-krakowskiego, Wo³ynia, Podola, Karpat, Polesia i ca³ego Ni¿u Polskiego. Szerszy oddŸwiêk w œwiecie znalaz³y mapy wydane w materia³ach 14. Miê-dzynarodowego Kongresu Geograficznego w Warszawie w 1934 r., w tym równie¿ mapy wykonane przez zespo³y badawcze Poleskiego Komitetu Geologicznego (Lence-wicz, 1934).

W 1937 r. E. Rühle w monografii przyrodniczej pt. Stu-dium powiatu kowelskiego przedstawi³ oryginaln¹ mapê geologiczn¹ w skali 1 : 300 000, sporz¹dzon¹ na pe³nym podk³adzie topograficznym. Mapa ta stanowi³a pierwsze

Ryc. 5. Strona tytu³owa objaœnieñ arkusza

tego typu wydawnictwo w Polsce i by³a wzorem dla podjê-tych 10 lat póŸniej prac nad przegl¹dow¹ map¹ geolo-giczn¹ ca³ego obszaru Polski (Malinowski, 1981).

Oryginalne, ze wzglêdu na obszar, a tak¿e metodykê przedstawiania geologii wg³êbnej, by³y wielobarwne mapy i przekroje geologiczne w skali 1 : 20 000, bêd¹ce za³¹czni-kami do pracy Sujkowskiego i Ró¿yckiego pt. Geologia Warszawy, stanowi¹cej czêœæ monografii pt. Wodoci¹gi i kanalizacja M.St. Warszawy 1886–1936, wydanej w 1937 r.

W dziele Sujkowskiego i Ró¿yckiego wykorzystano analizy 2000 profili wierceñ, wkopów, studni oraz wiado-moœci o istnieniu glinianek, stawów i innych odkrywek naturalnych i sztucznych. Orygina³ kartograficzny opraco-wano w skali 1 : 25 000, a zestawiono w skali 1 : 10 000, publikuj¹c go w skali 1 : 20 000. W sk³ad tego opracowania wchodzi piêæ arkuszy Mapy geologicznej Warszawy, uka-zuj¹cych budowê geologiczn¹: A — na powierzchni (po zdjêciu gleby), B — na g³êbokoœci 5 m od powierzchni zie-mi, C — na g³êbokoœci 10 m od powierzchni oraz D — mapê i³ów poznañskich i E — dawne glinianki i stawy Warszawy. Praca Sujkowskiego i Ro¿yckiego stanowi³a dzie³o pionierskie w skali kraju i w skali Europy (£oziñ-ska-Stêpieñ & Stochlak, 1979).

Z kolei z obszaru Karpat nowoczesnym ujêciem, nawi¹zuj¹cym do osi¹gniêæ geologicznej kartografii alpej-skiej, cechuj¹ siê mapy geologiczne Bohdana Œwiderskiego z rejonu Czarnohory (Œwiderski, 1938; Soko³owski, 1952). Oczywiœcie w zale¿noœci od punktu widzenia i kierun-ku potrzeb mo¿na wspomnieæ jeszcze o wielu mapach geo-logicznych wydrukowanych jako tytu³y samodzielne lub te¿ stanowi¹cych za³¹czniki graficzne do tekstów. Zauwa-¿yæ mo¿na, i¿ wœród prezentowanych map okresu miêdzy-wojennego obok tzw. kartografii rejestracyjnej rozwin¹³ siê równie¿ nurt kartografii problemowej. Wyrazem tej tendencji rozwoju by³y m.in. mapy strukturalne i stratygra-ficzne przedstawiaj¹ce wg³êbn¹ budowê geologiczn¹. Wymieniæ tu mo¿na omawiany ju¿ arkusz Kielce J. Czar-nockiego czy te¿ wœród map strukturalnych arkusz Gro-dziec lub Nowy atlas geologiczny Borys³awia.

Dokonuj¹c krótkiego podsumowania kartografii geolo-gicznej tego okresu mo¿na stwierdziæ, ¿e pod wzglêdem poziomu rzeczowego i technicznego mapy geologiczne mog³y spe³niaæ oczekiwania odbiorców. Natomiast oce-niaj¹c zakres drukowania map seryjnych, szczególnie w skali 1 : 100 000, kartografia geologiczna w minimalnym stopniu spe³ni³a swoje zadania. Cztery mapy geologiczne Polski w skali 1 : 100 000 obejmowa³y ponad 400 km2, czy-li nieco ponad 1% powierzchni kraju. Je¿eczy-li dodaæ, ¿e miernikiem rozwoju wiedzy o geologii danego obszaru s¹ opracowania map geologicznych, to nale¿y przyznaæ, ¿e sytuacja geologii w Polsce nie przedstawia³a siê optymi-stycznie (Nowak, 1936; Skoczylas, 1985, 1986). W porów-naniu z wydawnictwami arkuszowymi iloœæ map geo-logicznych stanowi¹cych za³¹czniki graficzne opracowañ tekstowych rzuca znacznie korzystniejsze œwiat³o na polsk¹ kartografiê XX-lecia miêdzywojennego.

Literatura

BOHDANOWICZ K. 1935 — Przegl¹d czasopism i wydawnictw z dzia³u górniczego. Prz. Gór.-Hut., 27: 604–606.

BOLEWSKI A. & RÜHLE E. 1978 — Na rocznicê wydawnictw geolo-gicznych. Prz. Geol., 26: 204–211.

CZARNIECKI S. & MARTINI Z. 1972 — Retrospektywna bibliogra-fia geologiczna Polski. 1750–1950. Uzupe³nienia. Wydaw. Geol. CZARNOCKI J. 1938 — Ogólna mapa geologiczna Polski. Arkusz 4. Kielce. Pañstw. Inst. Geol.

CZARNOCKI S. 1932 — Objaœnienie do mapy bogactw kopalnych Polski. Pañstw. Inst. Geol.

DANYSZ-FLESZAROWA R. 1920–1947 — Bibliografia geologiczna Polski. Nr 1–18. Pañstw. Inst. Geol.

DANYSZ-FLESZAROWA R. 1963 — Retrospektywna bibliografia geologiczna Polski. Cz. I. 1900–1950. T. II. z. 2. Wydaw. Geol. DOKTOROWICZ-HREBNICKI S. 1934 — Arkusz Grodziec.Szcze-gó³owa mapa geologiczna Polskiego Zag³êbia Wêglowego, 1: 25 000. Tablice I–III. Pañstw. Inst. Geol.

DOKTOROWICZ-HREBNICKI S. 1935 — Arkusz Grodziec. Obja-œnienie. Z.2. Pañstw. Inst. Geol.

GA£ECKA I., KACZKOWSKA Z., KALNIET A. & SOKO£OWSKA M. 1956 — Bibliografia i rejestr map oraz materia³ów kartograficznych z zakresu geologii Polski. Wiek XIX i XX. Wydaw. Geol.

KAMIEÑSKI M. 1928 — Mapa geologiczna Rzeczypospolitej Pol-skiej. 1 : 750 000. Prz. Kartogr., 3: 79–91.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1960 — Badania geologiczne w Karpatach. Pr. Inst. Geol., 30: strony?.

KUNIAR C. 1926 — Mapa geologiczna Rzeczypospolitej Polskiej. Pañstw. Inst. Geol.

LENCEWICZ S. 1934 — Résultats des recherches sur le Quaternaire entre le Bug et la Prypeæ. Congrès Interanational de Géographie. Varsovie. LESZKIEWICZ-BIEDOWA Z. & RÜHLE E. 1968 — Polska kartogra-fia wg³êbna i drogi jej rozwoju. Kwart. Geol., 12: 1001–1019. £OZIÑSKA-STÊPIEÑ H. & STOCHLAK J. 1979 — Dzia³alnoœæ pro-fesora Dr Stefana Ró¿yckiego dla potrzeb praktycznych. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW, 23: 17–20.

MAKOWSKI A. 1936 — Wêgiel brunatny w Polsce. Obszar Pó³nocno-Zachodni. 1: 100 000. Polski Komitet Energetyczny, Warszawa. MALINOWSKI J. 1981 — Edward Rühle — geolog — kartograf i badacz czwartorzêdu. Biul. Inst. Geol., 321.

MOROZEWICZ J. 1920 — Kronika Instytutu. Spraw. Polskiego Insty-tutu Geologicznego, T. 1, z. 1.

MOROZEWICZ J. 1921 — Kronika Instytutu. Spraw. Polskiego Insty-tutu Geologicznego, T. 1, z. 2.

MOROZEWICZ J. 1934 — Kronika Instytutu za rok 1934. Spraw. Pol-skiego Instytutu Geologicznego, T. 8, z. 2.

NOWAK J. 1936 — Referat o stanie i potrzebach nauk mineralogicz-no-geologicznych i paleontologicznych w Polsce. Arch. PAN w Krako-wie, nr arch. I–150.

RÜHLE E. 1937 — Studium powiatu kowelskiego. Rocz. Wo³yñski. TV/VI.

RÜHLE E. 1949 — Wojskowa kartografia geologiczna w okresie dwu wojen œwiatowych. Wiad. S³u¿by Topogr., 1949: 15–28.

RÜHLE E. 1955 — Dzia³alnoœæ Instytutu Geologicznego w latach 1945–1955. Prz. Geol., 3: 305–315.

RÜHLE E. 1956 — Kartografia geologiczna pañstw Demokracji Ludo-wej i ZSRR. Prz. Geol., 4: 292–303.

RÜHLE E. 1967 — 40-lecie wydania mapy geologicznej Rzeczypo-spolitej Polskiej. Prz. Geol., 15: 410–412.

RÜHLE E. 1972 — 50 lat polskiej kartografii geologicznej. Pol. Prz. Kartogr., 4: 58–68.

RÜHLE E. 1982 — Dzia³alnoœæ Prof. Stanis³awa Ma³kowskiego na polu kartografii geologicznej. Prz. Geol., 30: 656–658.

SAMSONOWICZ J. 1934 — Arkusz Opatów. Ogólnej mapy geolo-gicznej Polski w skali 1: 100 000. Pañstw. Inst. Geol.

SAMSONOWICZ J. 1934 — Objaœnienie arkusza Opatów ogólnej mapy geologicznej Polski w skali 1: 100 000. Pañstw. Inst. Geol. SKOCZYLAS J. 1985 — Rozwój poznania budowy geologicznej Pol-ski w latach 1918–1939. Badania geologiczne, ich organizacja oraz zwi¹zane z nimi problemy ochrony przyrody nieo¿ywionej. Monogra-fie z dziejów nauki i techniki, 133.

SKOCZYLAS J. 1986 — Uwagi o dorobku nauk geologicznych w Pol-sce w latach 1918–1939. Tech. Poszuk. Geol., 25: 42–45.

SOKO£OWSKI S. 1952 — Bohdan Œwiderski. ¯yciorys. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 8: V–XI.

ŒWIDERSKI B. 1937 — Geomorfologia Czarnohory. Kasa im. Mianowskiego, Warszawa.

TO£WIÑSKI K. 1927 — Geologia polskich Karpat wschodnich od Borys³awia do Prutu. Tekst objaœniaj¹cy do Mapy geologicznej polskich Karpat wschodnich, 1: 200 000. Biul. Stacji Geol., 10: 1–33.

TO£WIÑSKI K. 1930 — Nowy Atlas Geologiczny Borys³awia. Tekst objaœniaj¹cy ze szczegó³owym wykazem otworów rejonu borys³awskie-go. Biul. Stacji Geologicznej w Borys³awiu, 19: 1–7, 17–46.

TO£WIÑSKI K. 1938 — Karpaty wschodnie. Mapa geologiczna, 1: 200 000. Kopaln. Naft. Pol., 5: 374–375.

TYSKA M. 1960 — Kartografia geologiczna. [W:] Czterdzieœci lat Instytutu Geologicznego, 1919–1959. Wydaw. Geol., Pr. Inst. Geol., T. 30, Cz. 1.

WARDÊSKA C. 1949–1950 — Bibliografia geologiczna Polski. Inst. Geol. Z. 20–21.