Metoda punktowej, d³ugookresowej satelitarnej interferometrii radarowej (PSInSAR
TM)
w rozpoznaniu geodynamiki NE czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego
Marek Graniczny
1, Magdalena Czarnogórska
1, Zbigniew Kowalski
1,
Andrzej Leœniak
2, Janusz Jureczka
3Permanent Scatterer Interferometry (PSInSARTM) technique for reco-gnizing geodynamics of northeastern part of the Upper Silesian Coal Basin. Prz. Geol., 56: 826–835.
A b s t r a c t . Polish Geological Insti-tute as a member of TerraFirma Con-sortium obtained PSInSAR dataset for the Sosnowiec area (Upper Silesian Coal Basin — USCB) in mid-March 2004 and in spring 2006. The area of dataset covers northeastern part of the Upper Silesian Coal Basin. Processing of the data has covered scenes both ERS-1, ERS-2 regis-tered between 1992 and 2006. The PSInSAR data were processed by TeleRilevamento Europa. Interpretation of the Sosnowiec scene has covered analysis of the multi-thematic data, including geostatistics, land use, mining, geology and seismicity. The most interesting results obtained in the Sosnowiec area are as follows: the indicated subsidence values in the period from 1992 to 2003 vary between –39.63 mm to +25.12 mm. These values show tendencies of the slow ground motion with a very high accuracy. Preliminary interpreta-tion of the PSInSAR data of the Upper Silesian Coal Basin indicated strong correlainterpreta-tion between the recorded PS negative values and structural pattern of the Carboniferous strata. Clearly visible concentration of negative values is also noted at footwalls and hanging walls of the Bêdzin and K³odnica regional faults. Undoubtedly, the two mentioned faults of the Variscan origin were rejuvenated during the Alpine Orogeny (Triassic deposits were found in the hanging walls of the faults). The presence of the ground motion along its strike, can suggest neotectonic character of these faults. Linear anomalies oriented WNW-ESE were formed by changing values of the ground motions which are also parallel to the productive Carboniferous deposits forming the coal basin such as the Mudstone Series, Paralic Series and Upper Silesian Sandstone Series. The explanation of these phenomena (genesis and mechanisms) needs further studies. There is an evident correlation between linear negative anomalies and induced seismicity, mainly in the vicinity of the K³odnica fault. Interpretation of slow ground motions registered by PSInSAR method from the USCB indicates also probably prolongation of the Bêdzin fault in northwest direction and subsidence of the Upper Silesian Sandstone Series compared to the Mudstone Series and Paralic Series.
Keywords: satellite interferometry, subsidence, Upper Silesian Coal Basin
Na pocz¹tku lat 90. XX w. na podstawie danych sateli-tów ERS-1 i ERS-2 zaczêto generowaæ interferogramy radarowe umo¿liwiaj¹ce tworzenie cyfrowych modeli tere-nu oraz rejestracjê zmian powierzchni teretere-nu z centyme-trow¹ dok³adnoœci¹ (Graham, 1974; Zebker & Goldstein, 1986; Lin i in., 1994). W Polsce prace w dziedzinie interfe-rometrii podjêto na Uniwersytecie Œl¹skim (Perski, 1999). Ostatnie lata przynios³y dalszy rozwój tej dyscypliny (Fer-retti i in., 1999), opracowano system metody punktowej d³ugookresowej (Persistent Scatterer Interferometry — PSI).
Dane PSI s¹ uzyskiwane zaledwie przez kilka oœrod-ków w Europie i w Stanach Zjednoczonych. Jednym z nich jest konsorcjum TerraFirma, które d¹¿y do zorganizowania i wdro¿enia ogólnoeuropejskiego serwisu dostarczaj¹cego informacji na temat geozagro¿eñ powodowanych prze-mieszczeniami powierzchni ziemi, ich identyfikacji, oceny, zrozumienia oraz monitoringu. Nadrzêdnym celem tego serwisu informacyjnego jest: ochrona ¿ycia ludzi, poprawa systemu ochrony przed geozagro¿eniami i redukcja poten-cjalnych strat ekonomicznych.
Konsorcjum TerraFirma stosuje innowacyjn¹ technikê teledetekcyjn¹ PSI, która umo¿liwia satelitarn¹ rejestracjê milimetrowych przemieszczeñ powierzchni ziemi. Pocz¹wszy od roku 1991, kiedy wystrzelono na orbitê pierwszego sate-litê ERS-1, uzyskuje siê pomiary przemieszczeñ punktów referencyjnych (PS — persistent scatterer), rejestrowane w wyniku odbicia promieniowania radarowego od budyn-ków, mostów i innych obiektów. W rezultacie specjali-stycznego przetwarzania powstaje unikalny zbiór pomiarów przemieszczeñ punktów na du¿ym terenie. Za pomoc¹ metod konwencjonalnych uzyskanie takiego zbioru danych by³oby niezwykle trudne b¹dŸ wrêcz niemo¿liwe. Pomia-rów dokonuje siê przede wszystkim na terenach zurbanizo-wanych i przemys³owych, gdzie PS s¹ znacznie ³atwiej identyfikowane. Trudniejsze warunki wystêpuj¹ natomiast na obszarach pokrytych roœlinnoœci¹, która rozprasza wi¹zkê promieniowania radarowego (Feretti i in., 2001).
Wiêkszoœæ realizowanych obecnie projektów jest ukie-runkowana na identyfikacjê osiadañ na terenach zurbanizo-wanych oraz na badania osuwisk. W niedalekiej przysz³oœci planowane jest objêcie badaniami terenów sejsmicznych, pasów wybrze¿y oraz obszarów równinnych zagro¿onych powodziami.
Konsorcjum TerraFirma zaplanowa³o dzia³alnoœæ w trzech kilkuletnich etapach. Pierwszy etap, który trwa³ 2 lata, zakoñczy³ siê w 2005 r., drugi etap bêdzie trwaæ 3 lata, a trzeci 5 lat. Etap pierwszy mia³ na celu przede wszystkim
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
2
Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akade-mia Górniczo-Hutnicza, al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
3
Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosnowiec
konsolidacjê dostarczycieli danych oraz ich u¿ytkowni-ków. W ramach drugiego etapu przetwarzano dane z wyty-powanych aglomeracji miejskich i przemys³owych, jak równie¿ terenów osuwiskowych w Grecji, we W³oszech i Szwajcarii, wykonano tak¿e scenê na terenie Polski, obej-muj¹c¹ po³udniow¹ czêœæ GZW, ³¹cznie z przygranicznym rejonem Czech — Ostraw¹ i Karwin¹.
W po³owie marca 2004 r. oraz na wiosnê 2006 r. Pañ-stwowy Instytut Geologiczny jako partner konsorcjum
Ter-raFirma otrzyma³ zbiór danych PSInSAR z terenu
pó³noc-no-wschodniej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Scena ta nosi nazwê Sosnowiec. Przetworzony zbiór danych obejmuje sceny radarowe ERS-1 i ERS-2, zareje-strowane w latach 1992–2006. Dane PSInSAR zosta³y przetworzone przez firmê Tele Rilevamento Europa i pos³u¿y³y do realizacji projektu Metoda satelitarnej
inter-ferometrii radarowej PSInSAR w rozpoznaniu geodynami-ki pó³nocno-wschodniej czêœci GZW. Celem projektu by³o
przetestowanie u¿ytecznoœci interferometrycznych danych satelitarnych PSI do rozpoznawania zjawisk geodynamicz-nych na powierzchni terenu. Do obróbki dageodynamicz-nych wykorzy-stano metody geostatystyczne. Badania prowadzone w ramach projektu skupi³y siê przede wszystkim na analizie danych interferometrycznych w kontekœcie rzeŸby, u¿ytko-wania terenu, dzia³alnoœci górniczej oraz wystêpou¿ytko-wania wstrz¹sów górotworu, budowy geologicznej i tektoniki. Badania przeprowadzono na obszarze o powierzchni oko³o
1210 km2. Prawie ca³y obszar badawczy znajduje siê w
gra-nicach GZW (ok. 1000 km2), w tym znaczna jego czêœæ
(ok. 680 km2) znajduje siê w granicach pól
eksploatacyj-nych kopalñ wêgla kamiennego. Wiele z tych kopalñ zamkniêto w ci¹gu ostatnich dziesiêciu lat. Obszary
czyn-nych kopalñ zajmuj¹ ok. 260 km2
, co stanowi 21,5% terenu objêtego pomiarami.
Zbiór danych PSISosnowiec
Scena Sosnowiec zosta³a wykonana za pomoc¹
opro-gramowania PSInSARTM (Permanent Scatterer
Interfero-metry, trade mark Telerilevamento Europa), opatentowanego
przez w³osk¹ instytucjê Tele Rilevamento Europa (TRE) w Mediolanie. Pierwszy wstêpnie przetworzony zestaw danych przekazano w marcu 2004 r.; drug¹ wersjê, zawieraj¹c¹ punkty PS o wysokiej koherencji — na wiosnê 2006 r. (ryc. 1). Ze strony w³oskiej kierownikiem projektu by³ Aleksandro Ferreti. Dostarczony materia³ jest standar-dowym produktem TerraFirma H-1. Jest to „surowy”, geo-kodowany i sprawdzony pod k¹tem jakoœci zestaw danych PSI, wykonywany przez TerraFirma Operational Service
Provider (w tym wypadku TRE). Produkt H-1 powstaje w
wyniku integracji danych radarowych pozyskanych pod-czas trzech misji satelitarnych — ERS-1 (1991–1996), ERS-2 (1995 do chwili obecnej) i Envisat (2001 do chwili obecnej). Dostarcza informacji na temat przemieszczeñ powierzchni terenu w ci¹gu ostatnich 16 lat. Dane te s¹ przetworzone do poziomu umo¿liwiaj¹cego integracjê z GIS. Produkt H-1 obejmuje wy³¹cznie dane pomiarowe i nie zawiera ¿adnej interpretacji. Produkt ten mo¿e byæ nie-zwykle przydatny do identyfikacji zagro¿eñ zwi¹zanych z: osiadaniem, górnictwem i podziemnymi pracami in¿ynier-skimi, osuwiskami, powodziami, deformacjami skorupy ziemskiej, neotektonik¹, sejsmicznoœci¹ czy dzia³alnoœci¹ wulkaniczn¹. Œwiadcz¹ o tym liczne przyk³ady wykorzy-stywania tych informacji w ca³ej Europie.
G³ówne zalety technologii PSI to:
Mo¿liwoœæ wykonywania pomiarów ró¿nicowych o
du¿ej dok³adnoœci: wzglêdnego tempa przeciêtnego rocznego przemieszczenia pomiêdzy dwoma s¹sied-nimi punktami z dok³adn¹œci¹ do ± 0,1–0,5 mm/rok; pojedynczego pomiaru wzglêdnego
przemieszcze-TARNOWSKIE GÓRY BYTOM RUDA ŒL¥SKA KATOWICE D¥BROWA GÓRNICZA SOSNOWIEC JAWORZNO 0 2,5 5 10km 50 15 0 N° ' " 18 45 0 E° ' " 19 00 0 E° ' " 19 15 0 E° ' " 19 30 0 E° ' " 499 m 450 m 400 m 350 m 300 m 250 m 200 m 156 m
Ryc. 1. Rozmieszczenie przestrzenne zbioru PS o podwy¿szonej koherencji na tle numerycznego modelu terenu Fig. 1. Distribution of the high coherence PS dataset superimposed on digital elevation model
nia PS z dok³adn¹œci¹ do 1–4 mm wzglêdem kierun-ku przelotu satelity oraz do 1 cm w kierunkierun-ku prosto-pad³ym do niego.
Maksymalne, mo¿liwe do zmierzenia, tempo
prze-mieszczeñ, ograniczone przez zakres d³ugoœci fal satelitów ERS-1 i ERS-2, wynosi do 14 mm w trak-cie 35 dni.
Pomiar wartoœci sk³adowej pionowej z jest znacznie
dok³adniejszy ni¿ za pomoc¹ aparatury GPS.
Szybka i efektywna technika pomiarów
prze-mieszczeñ obszarów o powierzchni nie
przekra-czaj¹cej 2000 km2
.
Niski koszt monitoringu przemieszczeñ w
porówna-niu z innymi metodami pomiarowymi in-situ.
Bogactwo danych archiwalnych (zw³aszcza z
tere-nów europejskich), umo¿liwiaj¹ce odtworzenie historii przemieszczeñ od 1991 r.
Du¿a gêstoœæ punktów pomiarowych PS, zw³aszcza
na terenach zurbanizowanych — powy¿ej 100 PS/km2.
Dane mog¹ byæ ³atwo zaimportowane do GIS.
Zalecane komplementarne wykorzystanie z innymi
metodami monitoringu przemieszczeñ — GPS i niwelacj¹ precyzyjn¹ (optical levelling).
Zbiór danych sceny Sosnowiec zawiera 30 869 wyse-lekcjonowanych punktów pomiarowych o podwy¿szonej koherencji (spójnoœci sygna³u) — w przedziale od 0,72 do 0,98. W tym punktów o koherencji od 0,72 do 0,8 jest 21 695, co stanowi 70,3% ca³ego zbioru, punktów o koherencji w przedziale 0,8–0,9 znajduje siê w bazie 7932, to jest 25,7%, natomiast punktów o najwy¿szej koherencji, tj. powy¿ej 0,9, jest 1242, co stanowi 4% zbioru.
Na badanym obszarze GZW wartoœæ œredniej szybkoœci przemieszczania siê punktów (mm/rok) waha siê od – 23 do + 7,6 mm. Jeœli chodzi o wartoœci skrajne, to zarejestrowa-no 2 punkty o wartoœciach poni¿ej – 20 mm, 28 punktów o wartoœciach mieszcz¹cych siê w granicach od – 20 mm do – 15 mm oraz 7 punktów o wartoœciach powy¿ej 3 mm.
Analiza statystyczna zbioru danych PSISosnowiec
Do analizy danych PSI odpowiednie s¹ metody geosta-tystyczne, które stosuje siê we wszystkich tych przypad-kach, gdzie wartoœci parametru zosta³y pomierzone tylko w wybranych punktach przestrzeni lub czasu i wartoœci te s¹ zale¿ne od wartoœci parametru w punktach s¹siednich (oddalone od siebie wartoœci parametru s¹ skorelowane).
Szczegó³owa analiza geostatystyczna przemieszczeñ terenu zarejestrowanych dziêki technice PSI zosta³a prze-prowadzona na obszarach górniczych kopalñ: Sosnowiec,
Saturn, Grodziec, Pary¿, Por¹bka-Klimontów oraz Kazi-mierz-Juliusz, znajduj¹cych siê w Zag³êbiu D¹browskim.
Teren ten nie zosta³ wybrany przypadkowo. Czêœæ z tych kopalñ znajduje siê w strefie uskoku bêdziñskiego, w rejo-nie którego odnotowano znacz¹ce osiadania terenu. Dok³adne przeœledzenie danych umo¿liwi wy³onienie czynników, które mog³y mieæ decyduj¹cy wp³yw na uru-chomienie procesu przemieszczeñ gruntu.
Dla wybranego obszaru badañ charakterystyczne jest osiadanie terenu, które najwiêksze wartoœci przyjmuje na terenie obszaru górniczego czynnej kopalni
Kazimierz-Ju-liusz, ale równie¿ w rejonach, gdzie eksploatacja wêgla ju¿
od kilku lub kilkunastu lat nie jest prowadzona (ryc. 2). Tylko kilka punktów PS wskazuje na podnoszenie siê tere-nu. S¹ to pojedyncze obserwacje rozrzucone po ca³ym obszarze i nie tworz¹ce wiêkszego skupiska. Pó³nocna czêœæ obszaru badañ to tereny o stosunkowo niewielkich szybko-œciach przemieszczeñ, w granicy 0–1 mm/rok.
W celu analizy przebiegu przemieszczeñ w rejonie Zag³êbia D¹browskiego w latach 1992–2003, zbadano
trendy przemieszczeñ charakterystycznych zbiorów
danych A, B, C, D, zaznaczonych na ryc. 2. Ka¿dy z czte-rech wskazanych zbiorów danych zawiera punkty PS o charakterystycznych wartoœciach œredniej szybkoœci prze-mieszczeñ terenu. Zbiór A (czerwony) zawiera punkty, któ-rych szybkoœæ osiadañ jest wiêksza ni¿ 5 mm/rok. Zbiór B
prêdkoœæ pr zemieszczeñ [mm/rok] avarage velocity [mm/yr] 1km -5 -3 -1 1 3 5 25,1 -28,1 GRODZIEC PARY¯ KAZIMIERZ-JULIUSZ SOSNOWIEC SATURN POR¥BKA-KLIMONTÓW B C A D
Ryc. 2. Rozmieszczenie przestrzenne punktów PS na obszarach górniczych wybranych kopalñ Zag³êbia D¹browskiego (A, B, C, D — zbiory punktów o charakterystycznej prêdkoœci osiadania)
Fig. 2. Distribution of PS points superimposed on the selected mining areas of the D¹browa Coal Basin (A, B, C, D — point datasets with characteristic velocity of subsidence)
(pomarañczowy) to punkty, w których szybkoœæ osiadañ zawarta jest w przedziale 3–5 mm/rok. Zbiór C (¿ó³ty) zawiera punkty, których szybkoœæ osiadañ jest wiêksza ni¿ 1 mm/rok, ale mniejsza ni¿ 3 mm/rok, a zbiór D (zielony) zawiera punkty o szybkoœci przemieszczeñ mniejszej ni¿ 1 mm/rok. Na ryc. 3. przedstawiono œrednie wartoœci prze-mieszczeñ ka¿dego ze zbiorów punktów (A, B, C, D), obli-czane osobno dla ka¿dego momentu wykonania obrazu radarowego. Dla kolejnych przelotów satelity oddzielnie uœredniane by³y wartoœci przemieszczeñ zarejestrowane we wszystkich punktach nale¿¹cych do poszczególnych zbiorów (A, B, C, D).
W przybli¿eniu prostolinijny wykres œrednich prze-mieszczeñ wybranych zbiorów punktów A, B, C, D (ryc. 3) œwiadczy o tym, ¿e w latach 1992–2003 nie nastêpowa³y wiêksze zmiany w przebiegu przemieszczeñ terenu. Dok³adna analiza trendu wskazuje jedynie na niewielkie zmiany w wartoœciach zarejestrowanych po roku 2001. Zmiany te ujawniaj¹ siê na przyk³ad na wykresie odzwier-ciedlaj¹cym przebieg przemieszczeñ zbioru punktów A —
o najwiêkszym tempie osiadania. Mo¿na równie¿ zaobser-wowaæ, i¿ po roku 1996 szybkoœæ przemieszczeñ terenu nieznacznie zmala³a. Zmiana ta mo¿e mieæ zwi¹zek z zaprzestaniem eksploatacji wêgla kamiennego w kopal-niach: Pary¿ (czerwiec 1995), Saturn (grudzieñ 1995),
Sosnowiec (grudzieñ 1997) i Grodziec (grudzieñ 1998).
Ponadto mo¿na te¿ stwierdziæ, ¿e liniowy przebieg prze-mieszczeñ PS wybranych zbiorów œwiadczy o poprawnym przetworzeniu danych interferometrycznych.
Nastêpnie porównano i przeanalizowano procentowy udzia³ PS z poszczególnych klas u¿ytkowania terenu przy-jêtych w bazie CORINE (tab. 1).
Zgodnie z oczekiwaniami, zdecydowanie najwiêkszy udzia³ w zbiorze danych PS maj¹ punkty zlokalizowane na terenach zurbanizowanych i przemys³owych (81,5%). Jest natomiast zaskakuj¹ce, ¿e kolejn¹ grupê pod wzglêdem wielkoœci udzia³u stanowi¹ punkty po³o¿one na terenach u¿ytków rolnych i pastwisk (6,5%). Nale¿y jednak pamiê-taæ, ¿e co do wielkoœci zajmowanego obszaru klasa ta zaj-muje drugie miejsce. Nieco mniejszy udzia³ maj¹ punkty Tab. 1. Analiza statystyczna zbioru danych o podwy¿szonej koherencji
Tab. 1. Statistical analysis of the high coherence PS dataset Typy u¿ytkowania terenu
Landuse
Liczba punktów PS
Number of points PS
Udzia³ procentowy
Percentage
Tereny zurbanizowane i przemys³owe
Urban and industrial areas 25182 81,5
Drogi
Roads 153 0,5
Górnictwo odkrywkowe i sk³adowiska odpadów
Mineral extraction and dump sites 144 0,5
Zielone obszary zurbanizowane, infrastruktura sportowa i rekreacyjna
Green urban areas, sport and leisure facilities 1228 4,0
U¿ytki rolne i pastwiska
Agricultural areas and pastures 2022 6,5
Inne uprawy oraz rozproszona zabudowa
Complex cultivation pattern with scattered development 1533 5,0
Obszary leœne Forests 583 1,9 Wody powierzchniowe Waters 24 0,1 Suma Total 30869 100,0
Wartoœci przemieszczeñ zbiorów punktów PS (patrz ryc. 2): Displacement values of PS datasets (see Fig. 2):
zbiór A A dataset zbiór B B dataset zbiór C C dataset zbiór D D dataset 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 data rejestracji date of recording 92-05-17 93-02-17 93-11-17 94-08-17 95-05-17 96-02-17 96-11-17 97-08-17 98-05-17 99-02-17 99-11-17 00-08-17 01-05-17 02-02-17 02-11-17 œrednia warto œæ pr zemieszczenia [mm] average displacement value [mm]
Ryc. 3. Wartoœci przemieszczeñ wybranych zbiorów punktów PS (okreœlonych na ryc. 2) Fig. 3. Displacement values of selected PS dataset (explained in Fig. 2)
PS zarejestrowane na terenach innych upraw i rozproszo-nej zabudowy (5%) oraz zielonych obszarów zurbanizowa-nych (4,0%). W zbiorze dazurbanizowa-nych odnotowano zdecydowanie mniejszy udzia³ PS na obszarach leœnych (1,9%), co by³o zgodne z przewidywaniem. Stosunkowo s³abo jest repre-zentowana klasa terenów górniczych i sk³adowisk odpa-dów oraz dróg (po 0,5% udzia³u). Nale¿y to wyt³umaczyæ niewielk¹ powierzchni¹ obu klas uzytkowania terenu. Zgodnie z oczekiwaniem bardzo ma³y udzia³ przypada punktom PS na obszarach wód powierzchniowych (0,1%). Mo¿na uznaæ, ¿e wynik ten mieœci siê granicach b³êdu.
Interpretacja wyników
Analiza spadków terenu w obrêbie sceny Sosnowiec.
Przestrzenne rozmieszczenie PS porównano z numerycz-nym modelem terenu DTED 2, opracowanumerycz-nym na podstawie wektoryzacji diapozytywów wojskowych map topogra-ficznych w skali 1 : 50 000. Na podstawie tych danych wygenerowano mapy nachyleñ w trzech przedzia³ach — powy¿ej 8, 15 i 22°.
Na analizowanym terenie obszary nachylone wystê-puj¹ jedynie sporadycznie, a spadki terenu nie przekraczaj¹ na ogó³ 15°. Dlatego te¿ nie zauwa¿ono wyraŸniejszych zwi¹zków pomiêdzy przemieszczeniami punktów PS a wystêpowaniem terenów nachylonych. NajwyraŸniejsza zale¿noœæ zaznacza siê w strefie o przebiegu NW-SE, pomiêdzy Bêdzinem, Grodkowem i Wojkowicami, która
odpowiada w przybli¿eniu przebiegowi uskoku bêdziñ-skiego. Pewne lokalne zwi¹zki zaznaczaj¹ siê równie¿ w strefie uskoku grodzieckiego (NNW-SSE), na pó³noc od Grodkowa oraz na po³udnie od Mys³owic.
Analiza sceny Sosnowiec w kontekœcie obszarów górniczych i geologii. Porównanie lokalizacji obszarów
górniczych kopalñ czynnych, kopalñ zamkniêtych oraz kopalñ czynnych o ruchach zamkniêtych z przestrzennym rozk³adem PS charakteryzuj¹cych siê przemieszczeniami < – 1 oraz > + 1 mm/rok wskazuje (ryc. 4), ¿e nie ma oczy-wistych zale¿noœci pomiêdzy rozk³adem przemieszczeñ a lokalizacj¹ obszarów górniczych. Przemieszczenia o ró¿-nych zwrotach wystêpuj¹ zarówno na obszarze kopalñ czynnych, jak i zamkniêtych, a tak¿e poza obszarami gór-niczymi. Mo¿na jednak zauwa¿yæ, ¿e na pewnych obsza-rach górniczych, m.in. kopalñ Sobieski, Halemba, Murcki,
Wujek, Staszic, Kazimierz Juliusz i w pó³nocnej czêœci
obszaru górniczego Piekary-Andaluzja oraz Pokój, prze-wa¿aj¹ ujemne ruchy pionowe. Znaczna koncentracja PS œwiadcz¹cych o osiadaniu znajduje siê równie¿ na terenach zamkniêtych kopalñ Sosnowiec, Saturn, Pary¿,
Katowi-ce-Kleofas i Centrum-Szombierki.
Za bardzo interesuj¹ce mo¿na uznaæ spostrze¿enia odnoœnie do przemieszczeñ punktów PS na terenach kopalñ
Bielszowice i Polska-Wirek. Obie kopalnie s¹ czynne,
jed-nak maj¹ te¿ obszary ruchów zamkniêtych. W³aœnie na tych obszarach obok osiadania nastêpuje równie¿
podno-kopalnie czynne
operating mines
kopalnie zamkniête
closed down mines
zamkniête ruchy kopalñ czynnych
closed activity of operating mines
obszar badawczy test-site 0 2,5 5 10km 50 15 0 N° ' " 18 45 0 E° ' " 19 00 0 E° ' " 19 15 0 E° ' " PS > 1 mm/rok PS > 1 mm/yr PS < -1 mm/rok PS < -1 mm/yr PSTROWSKI GLIWICE BOBEREK-MIECHOWICE POWSTAÑCÓW ŒL¥SKICH JOWISZ HALEMBA MURCKI WESO£A SOBIESKI JAN KANTY BIELSZOWICE MAKOSZOWY STASZIC WUJEK WIECZOREK NIWKA-MODRZEJÓW SOŒNICA KNURÓW SZCZYG£OWICE SIEMIANOWICE GRODZIEC PARY¯ KAZIMIERZ-JULIUSZ ROZALIA SOSNOWIEC BARBARA-CHORZÓ W SATURN PIEKARY-ANDALUZJA POKÓJ KATOWICE-KLEOFAS POLSKA-WIREK BOBEREK-CENTRUM WOJKOWICE BYTOM II JULIAN CENTRUM-SZOMBIERK I JADWIGA SILTECH POR¥BKA-KLIMONTÓW BYTOM I MYS£ OWICE ROZBARK ŒL¥SK MATYLDA
Ryc. 4. Przestrzenny rozk³ad wybranych punktów PS na tle obszarów górniczych Fig. 4. Distribution of selected PS points superimposed on the mining areas
50 20 0 N °' " 18 40 0 E °' " 19 00 0 E °' " 19 20 0 E °' " 50 10 0 N °' " 18 50 0 E °' " 19 10 0 E °' " 19 30 0 E °' " krakowska seria piaskowcowa Cracow Sandstone Series seria mu³owcowa Mudstone Series górnoœl¹ska seria piaskowcowa Upper Silesian Sandstone Series seria paraliczna Paralic Series uskoki faults obszar badawczy test-site 02 ,5 5 10 km PS > 2 mm/rok PS > 2 mm/yr PS < -2 mm/rok PS < -2 mm/yr R yc. 5. Przestrzenny rozk³ad wybranych punktów PS na tle utworów karbonu produktywnego (jednostki litostratygraficzne wed³ug Jureczki i in., 2005) Fig. 5. Distribution of selected PS points superimposed on the Carboniferous coal-bearing deposis (lithostratigraphic units after Jureczka et al., 2005)
szenie siê terenu. Jest to dobrze widoczne w zachodniej czêœci obszaru KWK Bielszowice oraz na styku obszarów górniczych kopalni Polska-Wirek oraz zamkniêtej kopalni
Barbara-Chorzów. Byæ mo¿e podnoszenie siê gruntu
mo¿na wi¹zaæ ze zmianami poziomu wód podziemnych w czêœciowo zamkniêtych kopalniach. Problem ten wymaga dalszych, szczegó³owych badañ.
W skali regionalnej zbie¿noœæ przestrzennego roz-mieszczenia obszarów podlegaj¹cych osiadaniu z uk³adem strukturalnym utworów karbonu produktywnego jest zbyt oczywista, by mog³a byæ efektem przypadku (ryc. 5). Kilka liniowych stref PS bez w¹tpienia wskazuje na ich zwi¹zek z geologi¹. Byæ mo¿e zgodnoœæ rozmieszczenia obszarów osiadañ z uk³adem strukturalnym GZW wynika równie¿ z „dopasowania siê” eksploatacji wêgla do uk³adu struktu-ralnego.
Równole¿nikowy przebieg uskoku k³odnickiego, który stanowi wa¿n¹ strukturê regionaln¹, jest wyraŸnie podkre-œlony przez punkty PS wskazuj¹ce na ujemne ruchy piono-we. Koncentruj¹ siê one zw³aszcza na dwóch odcinkach uskoku — zachodnim, w rejonie Rudy Œl¹skiej (kopalnia
Halemba) oraz wschodnim, rejon Ligoty. Co ciekawe,
punkty wskazuj¹ce na obni¿anie siê terenu s¹ skoncentro-wane przede wszystkim w obrêbie po³udniowego zrzuco-nego skrzyd³a uskoku (w którym wystêpuj¹ utwory
triasowe). Uskok ten ma genezê waryscyjsk¹ i zosta³ odm³odzony w czasie ruchów alpejskich. Zarejestrowane przemieszczenia punktów PS mog¹ œwiadczyæ o istnieniu wspó³czesnych ruchów tektonicznych w jego strefie.
W rejonie Ligoty rozmieszczenie punktów PS przybie-ra formê klina ogprzybie-raniczonego liniami uskoków: k³odnic-kiego (od pó³nocy), Wojciech (od wschodu) oraz œrodkowego (od zachodu). Nale¿y wspomnieæ, ¿e jest to rejon KWK Wujek, KWK Murcki oraz KWK Staszic.
Inn¹ wa¿n¹ stref¹, wyraŸnie odzwierciedlon¹ przez uk³ad punktów PS, jest regionalny uskok bêdziñski. Jest interesuj¹ce, ¿e rozk³ad PS sugeruje przed³u¿enie tego uskoku zarówno w kierunku NW (po okolice Piekar Œl¹skich), jak i SE (do Sosnowca). Tutaj równie¿ wiêk-szoœæ ujemnych PS jest zlokalizowana po stronie po³udnio-wego (zrzuconego) skrzyd³a uskoku (ryc. 6). Uskok bêdziñski ma podobn¹ genezê do uskoku k³odnickiego, mo¿na wiêc za³o¿yæ, ¿e i w tym przypadku PS wskazuj¹ na przejawy wspó³czesnej tektoniki. Ujemne PS wystêpuj¹ tak¿e w obrê-bie struktury synklinalnej w rejonie Bytomia, na obszarze wychodni serii mu³owcowej.
Niezwykle wyraŸnie zaznacza siê regionalna granica, przebiegaj¹ca na wielokilometrowym odcinku pomiêdzy Rud¹ Œl¹sk¹ a Mys³owicami, pomiêdzy wychodniami sp¹gu serii mu³owcowej a górnoœl¹sk¹ seri¹ piaskowcow¹.
niecka bytomska Bytom Basin 50 15 0 N° ' " 18 45 0 E° ' " 19 00 0 E° ' " 19 15 0 E° ' " 0 2,5 5 10km uskoki faults obszar badawczy test-site PS > 2 mm/rok PS > 2 mm/yr PS < -2 mm/rok PS < -2 mm/yr
Ryc. 6. Porównanie przestrzennego rozk³adu wybranych punktów PS i g³ównych uskoków na tle rzeŸby terenu (uskoki wg Herbicha, 1981) Ryc. 6. Comparison of the distribution of selected PS points and the main faults superimposed on shaded relief. (faults after Herbich, 1981)
Przewa¿aj¹ca liczba ujemnych PS wystêpuje po stronie górnoœl¹skiej serii piaskowcowej. Odzwierciedlenie tej regionalnej granicy w przestrzennym rozmieszczeniu PS mo¿e œwiadczyæ o aktywnoœci procesów tektonicznych. Ich rozpoznanie wymaga przeprowadzenia szczegó³owej ana-lizy danych z wierceñ i przekrojów geologicznych oraz badañ geofizycznych.
W sposób wyraŸny zaznacza siê równie¿ regionalna granica pomiêdzy wychodniami sp¹gu górnoœl¹skiej serii piaskowcowej a seri¹ paraliczn¹, przebiegaj¹ca od Byto-mia przez Piekary Œl¹skie do Bêdzina. Obszary wystêpo-wania utworów górnoœl¹skiej serii piaskowcowej cechuje przewaga ujemnych PS, natomiast w obrêbie serii paralicz-nej dominuj¹ dodatnie PS, mo¿na wiêc zaryzykowaæ twier-dzenie, ¿e obszary wystêpowania górnoœl¹skiej serii piaskowcowej (pomiêdzy Zabrzem, Bytomiem, Bêdzinem i Chorzowem) w znacznej mierze podlegaj¹ osiadaniu.
Poza granicami GZW, na pó³noc od D¹browy Górni-czej oraz Strzemieszyc, wystêpuj¹ zarówno dodatnie, jak i ujemne PS. Z kolei w rejonie miejscowoœci Tarnowskie Góry mamy do czynienia ze zdecydowan¹ przewag¹ ruchów wznosz¹cych. Nie jest jasne, czy ruchy te maj¹ zwi¹zek z odci¹¿eniem krawêdzi GZW, czy s¹ zwi¹zane ze star¹ eksploatacj¹ górnicz¹ z³ó¿ cynku, o³owiu i ¿elaza oraz
zmianami warunków hydrogeologicznych. Rozwi¹zanie tej kwestii wymaga przeprowadzenia odrêbnych badañ.
W ró¿nych czêœciach GZW stwierdzono liczne korelacje pomiêdzy liniami uskokowymi a ujemnymi PS. Dotycz¹ one miêdzy innymi uskoku: Arkona (odnoga uskoku k³odnickiego), uskoków K¹ty–Byczyna i mys³owickiego w rejonie Jaworzna, uskoku Saary w rejonie Rudy Œl¹skiej i Chorzowa oraz wielu innych.
Analiza scenySosnowiec w kontekœcie danych sejs-micznych. Eksploatacja pok³adów wêgla kamiennego,
prowadzona na obszarze GZW od przesz³o 200 lat, stwo-rzy³a skomplikowany stan naprê¿enia i deformacji, który jest przyczyn¹ powstawania zjawisk dynamicznych, obja-wiaj¹cych siê w postaci wstrz¹sów górotworu. Obserwacje sejsmologiczne s¹ systematycznie prowadzone na terenie GZW od oko³o 60 lat. Na podstawie danych nadsy³anych przez Górnoœl¹sk¹ Regionaln¹ Sieæ Sejsmologiczn¹ (GRSS) oraz kopalniane sieci sejsmologiczne (KSS) G³ówny Instytut Górnictwa prowadzi i opracowuje Bank Silnych Wstrz¹sów Górniczych. Rejestrowana intensyw-noœæ sejsmicznoœci indukowanej jest bardzo zró¿nicowana i waha siê od ods³abych wstrz¹sów, niewyczuwalnych przez ludzi, do wstrz¹sów o sile s³abych trzêsieñ ziemi, powoduj¹cych straty materialne (ryc. 7).
epicentra wysokoenergetycznych wstrz¹sów sejsmicznych > 10 J7
epicenters of high energy tremors > 10 J7
uskoki
faults
oœ niecki bytomskiej
axis of Bytom basin uskok bêdziñski Bêdzin fault uskok k³odnicki K³odnica fault 0 2,5 5 10km PS > 2 mm/rok PS > 2 mm/yr PS < -2 mm/rok PS < -2 mm/yr
Ryc. 7. Rozmieszczenie przestrzenne wybranych punktów PS i wysokoenergetycznych wstrz¹sów sejsmicznych — rozk³ad wysoko-energetycznych wstrz¹sów sejsmicznych wed³ug Stec (2001) i Pileckiej (2005)
Fig. 7. Distribution of selected PS points and epicenters of high-energy tremors (distribution of epicenters of high-energy tremors after Stec (2001) and Pilecka (2005)
Dotychczasowe badania rozk³adów czasowo-energe-tycznych oraz mechanizmów powstawania trzêsieñ ziemi w rejojnie GZW wskazuj¹ na wystêpowanie dwóch rodzajów wstrz¹sów, charakteryzuj¹cych siê ró¿nymi mechanizma-mi (Pilecka, 2006). Pierwsze z nich wystêpuj¹ w bezpo-œrednim s¹siedztwie wyrobisk górniczych i s¹ œciœle zwi¹zane ze stanem naprê¿enia i deformacji wynikaj¹cym z naruszenia górotworu wskutek prac górniczych. Zazwy-czaj s¹ to wstrz¹sy s³absze, oddzia³uj¹ce w ma³ej odleg³oœci od frontu robót górniczych. Drugi typ wstrz¹sów powstaje w wyniku na³o¿enia siê dwóch czyn-ników — górniczego i tektonicznego. S¹ to wstrz¹sy wyso-koenergetyczne, wystêpuj¹ce w wiêkszych odleg³oœciach od frontu prac górniczych. Mog¹ te¿ wystêpowaæ w s¹siedztwie ró¿nych form tektonicznych lub na terenach z³ó¿ czêœciowo wyeksploatowanych. Na ogó³ s¹ one gro-Ÿniejsze. W tej grupie wstrz¹sów dominuje mechanizm poœlizgowy normalny, w niektórych przypadkach z zazna-czaj¹cym siê poziomem przemieszczenia w ognisku wstrz¹su. Zdarza siê równie¿, ¿e azymuty p³aszczyzn roz-rywu i ich upady koreluj¹ siê z rozci¹g³oœci¹ i upadem uskoków.
Dobrym przyk³adem korelacji ognisk wstrz¹sów z kie-runkiem rozci¹g³oœci uskoku k³odnickiego i uskoków towarzysz¹cych s¹ badania prowadzone w kopalni
Halem-ba (Dubiñski & Stec, 2001). Analiza objê³a grupê zjawisk
sejsmicznych o energii > 106J z lat 1999–2000,
zlokalizo-wanych w rejonie uskoku k³odnickiego i czterech innych uskoków towarzysz¹cych. W toku analizy wyró¿niono trzy grupy wstrz¹sów zwi¹zanych z uskokami, w tym tylko jed-na z nich by³a zgodjed-na z rozci¹g³oœci¹ uskoku k³odnickiego (E-W).
Lasocki i Idziak (1998), analizuj¹c relacje pomiêdzy ogniskami kolejnych zjawisk sejsmicznych, stwierdzili kie-runkowe zale¿noœci wystêpowania ognisk wstrz¹sów i to zarówno nale¿¹cych do tego samego, jak i do ró¿nych sku-pisk. Przestrzenno-czasowe zale¿noœci silnych wstrz¹sów autorzy ci t³umacz¹ jako efekt procesów dynamicznych zachodz¹cych na skalê regionaln¹.
Jura (1995, 1999) podj¹³ próbê odtworzenia pola naprê¿eñ wzd³u¿ tzw. m³odych uskoków na podstawie metod struk-turalno-geomorfologicznych oraz szczegó³owego badania wstrz¹sów górotworu w s¹siedztwie stref uskokowych. Za g³ówne wspó³czesne struktury sejsmogeniczne uzna³ on dwie hipotetyczne brze¿ne nieci¹g³oœci, przebiegaj¹ce równole¿nikowo wzd³u¿ strefy granicznej miêdzy segmen-tami masywu górnoœl¹skiego — blokami Bytomia i cen-tralnym. Na pó³nocy jest to nieci¹g³oœæ pod osi¹ synkliny Bytomia, a na po³udniu nieci¹g³oœæ w rejonie uskoku k³odnickiego. Wyniki badañ w pó³nocnej czêœci uskoku wskazuj¹ na wystêpowanie m³odoalpejskich naprê¿eñ tek-tonicznych, które maj¹ wp³yw na indukowane przez eks-ploatacjê górnicz¹ wstrz¹sy górotworu.
strefy podnoszenia
uplifting zones
krakowska seria piaskowcowa
Cracow Sandstone Series
seria mu³owcowa
Mudstone Series
strefy osiadania
subsidence zones
górnoœl¹ska seria piaskowcowa
Upper Silesian Sandstone Series
seria paraliczna Paralic Series g³ówne uskoki main faults obszar badawczy test-site TARNOWSKIE GÓRY BYTOM RUDA ŒL¥SKA KATOWICE D¥BROWA GÓRNICZA SOSNOWIEC JAWORZNO 0 2,5 5 10km 50 20 0 N° ' " 18 40 0 E° ' " 19 00 0 E° ' " 19 20 0 E° ' " 50 10 0 N° ' " 18 50 0 E° ' " 19 10 0 E° ' " 19 30 0 E° ' " 50 30 0 N° ' " uskok bêdziñski Bêdzin fault uskok k³odnicki K³odnica fault
Ryc. 8. Obraz inetrpretacji zbioru PSInSAR w aspekcie danych geologicznych Fig. 8. Interpretation of PSInSAR dataset based on geological data
Na badanym obszarze wstrz¹sy sejsmiczne grupuj¹ siê w trzech rejonach — na pó³noc od uskoku k³odnickiego, na pó³noc od osi niecki bytomskiej oraz w po³udniowo--wschodnim odcinku uskoku bêdziñskiego. Uk³ad prze-strzenny PS o przemieszczeniach < – 2 mm oraz > + 2 mm wskazuje na pewne powi¹zania z lokalizacj¹ epicentrów wstrz¹sów o energii > 107
J, zarejestrowanych w latach 1985–2004 (ryc. 7). Jedynie w strefie uskoku bêdziñskiego s¹ one zwi¹zane z ujemnymi PS. W pozosta³ych dwóch lokalizacjach wstrz¹sy sejsmiczne wystêpuj¹ dok³adnie pomiêdzy strefami o ujemnych punktach PS. Trudno jed-noznacznie wyjaœniæ przyczyny tego stanu rzeczy. Byæ mo¿e wysokoenergetyczne wstrz¹sy generuj¹ przemiesz-czenia wiêksze od tych, które mo¿na zarejestrowaæ za pomoc¹ SAR pasma C (5,66 cm). Byæ mo¿e równie¿ sys-tem nie mo¿e ich zarejestrowaæ z uwagi na zbyt szybkie tempo przemieszczeñ.
Wnioski
Próbê interpretacji przemieszczeñ na terenie GZW w aspekcie danych geologicznych przedstawiono na ryc. 8. Zwraca uwagê mo¿liwoœæ przed³u¿enia uskoku bêdziñ-skiego i szybsze osiadanie terenów objêtych wychodniami górnoœl¹skiej serii piaskowcowej (powierzchni stropowej karbonu produktywnego) w odniesieniu do obszarów, gdzie wystêpuj¹ wychodnie serii mu³owcowej i paralicznej.
Analiza danych PSI ma istotne znaczenie dla wytypo-wania newralgicznych miejsc lub stref dla przeprowadze-nia badañ szczegó³owych za pomoc¹ innych metod. Miejsca wskazuj¹ce na podwy¿szon¹ mobilnoœæ pod³o¿a powinny byæ bezwzglêdnie brane pod uwagê w trakcie pro-wadzenia dzia³alnoœci górniczej oraz opracowywania pla-nów zagospodarowania przestrzennego. Terenami, które powinny byæ objête badaniami w pierwszej kolejnoœci, s¹: rejon KWK Halemba przyleg³y do uskoku k³odnickiego, rejon KWK Murcki, wyznaczony liniami uskoków: k³odnickiego (od pó³nocy), Wojciech (od wschodu) oraz nie nazwanego (od zachodu), strefy uskokowe w rejonie KWK Sobieski-Jaworzno III oraz ca³a strefa uskoku bêdziñskiego.
Jak widaæ na przyk³adzie rejonu GZW, technika PSI dostarcza bardzo wa¿nych danych, niezbêdnych nie tylko do przewidywania zagro¿eñ zwi¹zanych z przemieszcze-niami terenu, ale istotnych równie¿ w procesie badania wspó³czesnej aktywnoœci tektonicznej. W celu zwiêksze-nia bezpieczeñstwa w obszarach górniczych, optymalnym rozwi¹zaniem jest integracja danych PSI z danymi Diff-SAR, GPS, a tak¿e danymi innego typu, jak np. mapy aktywnoœci sejsmicznej lub mapy lineamentów. Po³¹czenie tych danych pozwoli na dok³adniejsze poznanie typu deformacji wystêpuj¹cych w rejonie badañ. Technika PSI to niew¹tpliwie bardzo istotne Ÿród³o informacji przydatne do monitoringu terenów niestabilnych. Wyniki badañ zagranicznych naukowców, potwierdzone w trakcie wyko-nywania niniejszego opracowania, wskazuj¹ na ogromn¹ u¿ytecznoœæ tej metody. Wdro¿enie jej na sta³e jako techni-ki pomiarowej w badaniu niewieltechni-kich, permanentnych przemieszczeñ terenu mo¿e mieæ kluczowe znaczenie dla zwiêkszenia bezpieczeñstwa obszarów, na których takie ruchy wystêpuj¹. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e pomimo wie-lu bardzo wa¿nych spostrze¿eñ dotycz¹cych korelacji PSI z elementami geologii, rzeŸby, u¿ytkowania terenu, dzia³alno-œci górniczej itp., w wielu przypadkach analiza da³a wyniki niejednoznaczne, przyk³adem mog¹ byæ rezultaty
szcze-gó³owej analizy aglomeracji sosnowieckiej. Badania meto-dyczne powinny byæ wiêc prowadzone równie¿ na innych obszarach Polski, o odmiennych warunkach geologicznych i zagospodarowaniu.
Praca wykonana na zlecenie Ministerstwa Nauki w ramach grantu nr 4 T12B 070 28.
Literatura
BU£A Z., HABRYN R., PI¥TKOWSKA A., DOKTÓR S.,
GRANICZNY M. & KOWALSKI Z. 2007 — Plan strukturalny forma-cji osadowych Górnego Œl¹ska i zachodniej Ma³opolski w œwietle ana-lizy teledetekcyjnej. Prz. Geol., 55: 582–588.
CZARNOGÓRSKA M., GRANICZNY M., JURECZKA J., KOWALSKI Z. & PI¥TKOWSKA A. 2006 — Application of the PS interferometry for identification of geohazards — case study the Upper Silesian Coal Basin, The abiotic Environment — evaluation of changes and hazards — case studies. Abstracts and field trip guide-book, Centre of Excellence REA, Polish Geological Institute: 16–17.
DUBIÑSKI J. & STEC K. 2001 — Relationship between focal mecha-nism parameters of mine tremors and local strata tectonics, Dynamic rock mass response to mining. The South African Institute of Mining and Metallurgy, Johannesburg: 113–118.
FERRETTI A., PRATI C. & ROCCA F. 1999 — Permanent Scatterers in SAR interferometry. Proceedings of the IEEE International Geoscience and Remote Sensing Symposium (IGARSS 1999), Hamburg (Germany), 28 June–2 July 1999, 3: 1528–1530.
FERRETTI A., PRATI C. & ROCCA F. 2001 — Permanent Scatterers in SAR interferometry. IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing, 39: 8–20.
GRAHAM L.C. 1974 — Synthetic interferometer radar for topographic mapping. Proceedings of the IEEE, 62: 763–768.
GRANICZNY M., KOWALSKI Z., JURECZKA J. & CZARNOGÓRSKA M. 2005 — TerraFirma Project — Monitoring of subsidence of Northe-astern part of Upper Silesian Coal Basin. Sp. Papers Polish Geological Institute, 20: 59–63.
GRANICZNY M., KOWALSKI Z., JURECZKA J. & CZARNOGÓRSKA M. 2006 — Practical Application of TerraFirma PS-InSAR in Poland, 1st
Workshop of the EARSeL SIG on Geological Hazards, 2 June 2006. EARSeL and Institute of Geodesy and Cartography, Warsaw: 25–26. GRANICZNY M., KOWALSKI Z., JURECZKA J., CZARNOGÓRSKA M. & PI¥TKOWSKA A. 2008 — Preliminary interpretation of PSI data of the North Eastern part of the Upper Silesian Basin (Sosnowiec test site) TERRAFIRMA PROJECT. Sp. Papers Polish Geological Institute, 24: 29–35.
HERBICH E. 1981 — Analiza tektoniczna sieci uskokowej Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Rocznik PTG, 51: 383–434. IDZIAK F.I., TEPER L. & ZUBEREK W.M. 1999 — Sejsmicznoœæ a tektonika Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. Wyd. UŒ, Katowice. JURECZKA J., DOPITA M., GA£KA M., KRIEGER W.,
KWARCIÑSKI J. & MARTINEC P. 2005 — Atlas geologicz-no-z³o¿owy polskiej i czeskiej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglo-wego w skali 1 : 200 000. Pañstw. Inst. Geol.
LASOCKI S. & IDZIAK A.F. 1998 — Dominant directions of epicen-tre distribution of regional mining induced seismicity series in Upper Silesia Coal Basin. Pure Appl. Geophys., 153: 21–40.
LIN Q., VESECKY J.F. & ZEBKER H.A. 1994 — Comparison of elevation derived from INSAR data with DEM over large relief terrain, Intern. J. Remote Sensing,15: 1775–1790.
PERSKI Z. 1999 — Osiadanie terenu GZW pod wp³ywem eksploatacji podziemnej okreœlane za pomoc¹ satelitarnej interferometrii radarowej (InSAR). Prz. Geol. 47: 171–174.
PILECKA E. 2005 — Wstêpna analiza zwi¹zku wysokoenergetycznej sejsmicznoœci indukowanej z lineamentami na obszarze GZW. Mat. Symp. Zagro¿enia naturalne w górnictwie: 1–10.
PILECKA E. 2006 — Zwi¹zek lineamentów z sejsmicznoœci¹ induko-wan¹ na terenach górniczych Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. IGSMiE PAN.
STEC K. 2001 — Rozwój i wykorzystanie Górnoœl¹skiej Regionalnej Sieci Sejsmologicznej. [In:] Badania geofizyczne w kopalniach. Wyd. Sigmie PAN, Kraków: 179–183.
ZEBKER H.A. & GOLDSTEIN R.M. 1986 — Topographic mapping from interferometric synthetic aperture radar observations, J. Geophysical Res., 91: 4993–4999.
¯ABA J. 1995 — Uskoki przesuwcze strefy krawêdziowej bloków gór-noœl¹skiego i ma³opolskiego. Prz. Geol., 10: 838–842.
Praca wp³ynê³a do redakcji 05.03.2008 r. Po recenzji akceptowano do druku 28.07.2008 r.
