ARTYKUŁY I ROZPRAWY
Agnieszka Wałęga
Toruń
Antoni Karbowiak (1856-1919) - współtwórca polskiej
historii wychowania jako dyscypliny naukowej
Droga Antoniego Karbowiaka do historii wychowania
Antoni Karbowiak jest pierwszym w Polsce docentem w zakresie historii wychowa
nia, warto zatem prześledzić jego drogę edukacyjną, której uwieńczeniem była pamiętna
habilitacja z dnia 23 czerwca 1905 r. Karbowiak urodził się 10 stycznia 1856 r. w Dąbro
wie pod Krotoszynem, w Wielkim Księstwie Poznańskim, w rodzinie chłopskiej. Był
synem Kajetana i Róży z Kaczmarków1. Rodzina liczyła na wstąpienie Antoniego do
stanu duchownego, jednak on sam nie czuł powołania kapłańskiego, co stanowiło dla
niego źródło rozlicznych rozterek i niepokoju. Z obawy przed studiami teologicznymi
zaniedbał się nawet w nauce, jednak po uzyskaniu świadectwa dojrzałości zapisał się
w roku akademickim 1880/1881 na teologię na Uniwersytecie w Wiirzburgu. W swoich
późniejszych listach nie wspominał dobrze tego okresu w swoim życiu2. Po porzuceniu
teologii, już po pierwszym roku nauki, dalsze studia postanowił podjąć na Uniwersytecie
Jagiellońskim (dalej UJ)3. Jego sytuacja finansowa w czasie studiów była niezwykle
trudna4. Profesorowie docenili jednak szybko zdolnego studenta, czego poświadczeniem
1 Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego (dalej cyt. AUJ), Akta Wydziału Filozoficznego (dalej cyt. AWF), Akta doktorskie A. Karbowiaka, sygn. WF II 504, Autobiografia dołączona do podania o przeprowa dzenie egzaminów doktorskich z dnia 23 I 1886 roku (jej treść także w artykule H. Barycz, Zapomniany
historyk wychowania i oświaty polskiej. W czterdziestolecie zgonu Antoniego Karbowiaka garść uwag i ma teriałów, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1960, nr 1, s. 15); J. Jakubiec, Ś.p. D r Antoni Karbowiak,
„Muzeum” 1919, s. 36; A. K. Banach, Antoni Karbowiak (1856-1919), w: Złota Księga Wydziału Historycz
nego, pod red. J. Dybca, Kraków 2000, s. 98.
2AUJ, AWF, sygn. WF II 504, Akta doktorskie A. Karbowiaka, Autobiografia....
3 O tym, jak wielkie znaczenie miało dla Karbowiaka podjęcie studiów w Krakowie, najlepiej świadczą jego listy do J. I. Kraszewskiego, w których prosił on znanego pisarza o wsparcie swoich dążeń - Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego - Dział Rękopisów (dalej cyt. BUJ-DR), sygn. 6509, Korespondencja J. I. Kra szewskiego, list A. Karbowiaka z dnia 6 IV 1882 roku, k. 174-177.
4 Ojciec odmówił pomocy ze względu na porzucenie przez syna teologii. Z dokumentacji UJ wynika, że Karbowiak przez cały okres swoich studiów (lata 1882/83-1885/86) był zwolniony od opłacania czesnego w całości oraz otrzymywał różnorakie zapomogi finansowe. Patrz: AUJ, AWF, Katalogi uczniów zwyczaj nych UJ w Krakowie Wydziału Filozoficznego, sygn. WF II 280, 283, 286, 291, 294, 297, 300; Fundacje stypendialne pod zarządem Wydziału Krajowego Sejmu we Lwowie, sygn. WF II 99 oraz Akta Senatu (dalej cyt. AS), Zapomoga „Borkame” Akta ogólne 1849-1900, 1900-1939, sygn. S II 686.
było trzykrotne przyznanie mu nagrody z funduszu Kaspra Bieleckiego5. Była to nagroda
dla tych studentów krakowskiej uczelni, którzy osiągnęli sukcesy w dziedzinie badań
historyczno-literackich. Zakres studiów Antoniego Karbowiaka na Wydziale Filozoficz
nym UJ był niezwykle szeroki6. Najwięcej czasu poświęcił zgłębianiu historii, dziejów
sztuki i literatury oraz archeologii i filozofii. Należy podkreślić, że studia pierwszego
w Polsce docenta historii wychowania przypadły na okres wyjątkowego ożywienia nauk
historycznych w Polsce. Historycy krakowscy prowadzili wówczas intensywne badania
obejmujące niemal wszystkie okresy w dziejach i przez swoje prace, jak pisał H. Barycz,
zapewnili polskiej nauce światowy rozgłos7.
Dokładna analiza programu studiów Antoniego Karbowiaka na Wydziale Filozoficznym
UJ skłania do wniosku, że właściwie, patrząc z dzisiejszej perspektywy, nie przygotowały go
one do badań historyczno-oświatowych. Co prawda uczęszczał łącznie na 23 zajęcia
(wykłady, ćwiczenia i seminaria specjalistyczne) z zakresu historii, prowadzone przez najwy
bitniejszych wówczas przedstawicieli tej dyscypliny, jednak jego wiedza pedagogiczna
bazowała jedynie na dwugodzinnym wykładzie Maurycego Straszewskiego. Zatem w tym
względzie duże znaczenie odegrała późniejsza praca samokształceniowa.
Dnia 23 stycznia 1886 r. Karbowiak złożył podanie o egzamin doktorski8. Prawdo
podobnie do podjęcia zagadnienia historii „Bursy Jerozolimskiej w Krakowie”, jako
tematu pracy doktorskiej, zachęcił go jeden z profesorów, Józef Łepkowski, który sam zbierał
liczne materiały dotyczące dziejów Uniwersytetu w Krakowie. Wydatnej pomocy udzielił
mu także profesor Kazimierz Morawski, udostępniwszy młodszemu koledze z Wielko
polski główne źródło, na którym ten oparł swoją rozprawę, a mianowicie rękopis statutów
5 Roczniki Zarządu Akademii Umiejętności w Krakowie za lata 1883, 1884, 1885; Archiwum Nauki Pol skiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności (dalej cyt. AN PAN i PAU), Korespondencja Sekre tarza Generalnego Akademii Umiejętności, sygn. KSG 61/1884; KSG 106/1885.
6 AUJ, AWF, Katalogi uczniów zwyczajnych UJ w Krakowie Wydziału Filozoficznego za lata 1882/82-1885/86, sygn. WF II 280, 283, 286, 291, 294, 297, 300; AS, Rodowody studentów UJ z lat 1882/83-1885/86, sygn. S II 471-474.
Wiele uwagi poświęcił zajęciom z zakresu archeologii i historii sztuki, uczęszczając na wykłady i semi naria do archeologa Józefa Łepkowskiego i historyka sztuki Mariana Sokołowskiego. Szczególnie te ostatnie zajęcia były dla niego inspiracją do poświęcenia kilku pierwszych prac właśnie dziedzinie sztuki. Filozofię studiował u księdza Stefana Pawlickiego, który wykładał na UJ historię filozofii, od starożytnej do nowożyt nej, uwzględniając także polskie dokonania na tym polu, etykę i estetykę oraz psychologię, logikę i socjolo gię. Filologię klasyczną u Kazimierza Morawskiego i Bronisława Kruczkiewicza. Kazimierz Morawski swoje zainteresowania starożytnością klasyczną łączył z badaniami w zakresie dziejów kultury polskiej okresu XV i XVI w. Obok K. Morawskiego na ukształtowanie się późniejszych zainteresowań badawczych Karbowiaka wpływ miały także wykłady z zakresu historii, których słuchał u Stanisława Smolki i Wincen tego Zakrzewskiego. Smolka, jako autor prac z zakresu średniowiecznych dziejów Polski za panowania Pia stów i Jagiellonów, ukierunkował zapewne i swojego studenta ku poszukiwaniom w obszarach tamtego okresu historycznego. Zajęcia u profesora Zakrzewskiego natomiast pogłębiły jego zainteresowania odrodze niem i reformacją. Dodatkowo zapisał się także na zajęcia z antropologii do Izydora Kopemickiego oraz na wykłady z geologii do Władysława Szajnochy. Uczęszczał na nie jedynie na I roku studiów i później porzucił na rzecz innych przedmiotów. Intrygują w planie jego studiów zajęcia z sadownictwa, na które uczęszczał w semestrze letnim roku akademickiego 1883/84.
7H. Barycz, Uniwersytet Jagielloński w życiu narodu polskiego, Warszawa 1948, s. 88, oraz: L. Hajdu- kiewicz, M. Karaś, Uniwersytet Jagielloński. Tradycje - Współczesność - Perspektywy, Kraków 1975, s. 54.
8 AUJ, AWF, sygn. WF 504, Akta doktorskie Antoniego Karbowiaka, życiorys dołączony do podania o dopuszczenie do egzaminu doktorskiego.
bursy, odnaleziony w Bibliotece Krasińskich w Warszawie9. Recenzentami jego pracy
doktorskiej zostali profesorowie S. Smolka i J. Łepkowski10. W „Liber promotionum
Universitatis Jagellonicae” z lat 1872-1893 pod numerem 851 umieszczono wpis dokto
ratu Antoniego Karbowiaka z datą 5 maja 1886 r.11
W roku 1901 podjął formalne starania o dopuszczenie go do otwarcia przewodu habi
litacyjnego12. Zabiegi podjęte w tym kierunku rozpoczął od złożenia do Akademii Umie
jętności w Krakowie wniosku o stypendium na wyjazd zagraniczny, w czasie którego
zamierzał pogłębić swoją wiedzę z zakresu historii wychowania i szkół13. Odmowa Aka
demii nie zmieniła jego planów14 i dnia 19 lutego 1905 r. Karbowiak złożył podanie
o dopuszczenie go do przewodu habilitacyjnego, uzasadniając, że:
Poznawszy w ciągu 20 lat i ja k o nauczyciel szkól średnich, i ja k o badacz całą niwę pedago giczną i j e j dzieje, pokochaw szy gorąco wychowanie i dzieje wychowania i szkół w Polsce, pragnąłby podpisany zyskać sposobność do szerzenia sw ej wiedzy i zdobyczy naukowych z katedry uniwersyteckiej za pom ocą żywego słowa w śród młodzieży przygotowującej się do stanu nauczycielskiego, a w szczególności pragnie gorąco spośród nich bodaj kilku pozyskać i zapalić do badania ojczystej niwy wychowania, od dawna tak zaniedbanej, a jed n a k tak p ię k nej, tak zajmującej, tak pouczającej'5.
Do podania, zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami, dołączył publikację pt.
Wychowanie fizyczne Komisji Edukacji Narodowej w świetle historii pedagogii jako pracę
habilitacyjną16 oraz spis wykładów, które mógłby wygłosić w najbliższych półroczach17.
9H. Barycz, Antoni Karbowiak - człowiek i dzieło. W pięćdziesięciolecie zgonu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1969, nr 2, s. 263.
10AUJ, AWF, sygn. WF 504, Akta doktorskie Antoniego Karbowiaka, Opinia prof. Smolki oraz prof. Łepkowskiego o rozprawie doktorskiej A. Karbowiaka „Bursa Jerozolimska w Krakowie”.
11 AUJ, AS, sygn. S II 519, „Liber promotionum Universitatis Jagellonicae”, nr 851; Także AW F, sygn. WF II 507, „Album Doctorum Philosophie”, k. 78, zawiera odnośny wpis na ten temat.
12 Jak podaje w swojej pracy pt. Kształtowanie się zespołu naukowego w Uniwersytecie Jagiellońskim U. Perkowska (s. 67), w latach 1860-1920 liczba przeprowadzonych w Krakowie habilitacji nie odpo wiadała zapotrzebowaniom Uniwersytetu. Do powodów małej liczby habilitacji w tamtym okresie zaliczyła m.in. brak zabezpieczenia materialnego dla docentów, politykę rządu austriackiego utrudniającą wielu oso bom podjęcie studiów na UJ oraz atmosferę na uczelni, gdzie przeważali konserwatywni profesorowie nie chętni wobec uczonych reprezentujących bardziej demokratyczne poglądy.
13 AN PAN i PAU, Korespondencja Sekretarza Generalnego, sygn. 628/1901, list A. Karbowiaka z dnia 19 VI 1901 roku. Interesujących informacji na temat starań Karbowiaka o stypendium zagraniczne dostarcza list jego żony Zofii, wysłany, nazajutrz po złożeniu przez niego podania do Akademii Umiejętności, do wiceprezydenta Rady Szkolnej Krajowej M. Bobrzyńskiego - BUJ-DR, sygn. 8087, Korespondencja M. Bobrzyńskiego, List Z. Karbowiakowej z dnia 20 VI 1901 roku, k. 151-154.
14 AN PAN i PAU, Korespondencja Sekretarza Generalnego, sygn. 698/1901. 1SAUJ, AWF, sygn. WF II 121, Akta habilitacyjne A. Karbowiaka.
16 Praca ta została opublikowana na łamach lwowskiego czasopisma „Muzeum” (1901, 1902). Autor wyróżnił tam następujące części: 1. Źródła; 2. Określenie i podział wychowania w duchu KEN; 3. Zadania i doniosłość wychowania fizycznego w rozumieniu Komisji; 4. Praca około wychowania fizycznego obowiązkiem rodziców i szkoły; 5. Zasady i środki wychowania fizycznego w domu rodzicielskim; 6. Zasady i środki wychowania fizycznego w szkole; 7. Szkoła wobec choroby ucznia; 8. Higiena jako przedmiot nauki szkolnej; 9. Rzut oka na stan wychowania fizycznego w Polsce aż do czasów Komisji; 10. Ślady wpływów obcych w systemie edukacji fizycznej KEN; 11. Oryginalność i wartość systemu edukacji fizycznej KEN.
17 Program obejmował następujące zagadnienia: Przegląd i ocena literatury pedagogicznej polskiej; Wpływy obce w kształtowaniu się pojęć pedagogicznych w Polsce w XVIII wieku i XIX wieku; Historia
Rada Wydziału Filozoficznego wyznaczyła termin wykładu habilitacyjnego Karbo-
wiaka na dzień 23 czerwca 1905 r.18
Przed kolokwium habilitacyjnym profesor filozofii UJ, Maurycy. Straszewski, przed
stawiał dotychczasowe dokonania naukowe kandydata. Jego rozprawa habilitacyjna za
wierała, zdaniem Straszewskiego, opracowanie niezwykle cennego materiału, który
dotychczas nie był właściwie wykorzystany, i była:
ważnym przyczynkiem do historii szkól, wychowania i oświaty u nas, a posiada dla czasów obecnych, w których wychowanie fizyczne coraz większego dochodzi znaczenia, wartość bardzo aktualną.
Dlatego w podsumowaniu swojej opinii Maurycy Straszewski uznał, że:
D oktor Karbowiak będzie niewątpliwie ja k o docent historii pedagogiki i szkól nader cennym
dla Wydziału Filozoficznego nabytkieml9 .
Jak pisze Jerzy Matemicki, swoją habilitacją Antoni Karbowiak wpisał się w tak
charakterystyczne dla lat 1900-1918 pogłębianie się specjalizacji i wyłanianie nowych
dyscyplin w zakresie wielu nauk, a szczególnie nauk historycznych, z którymi dzieje wy
chowania były zawsze ściśle związane20. Po habilitacji Karbowiak został prywatnym do
centem UJ, nie pobierał właściwie żadnego wynagrodzenia za prowadzone przez siebie
zajęcia na uniwersytecie i główne źródło jego utrzymania stanowiła praca w szkolnictwie
średnim21.
Uzyskując veniam legendi w 49 roku życia Antoni Karbowiak powiększył szeregi
tzw. starszych docentów, czyli osób, które habilitowały się w późniejszym okresie swo
pedagogiki w zarysie; Wychowanie moralno-religijne i narodowe w dawnych i dzisiejszych szkołach pol skich; Historia wychowania kobiet w Polsce przed- i porozbiorowej; Historia dydaktyki w Polsce przed- i porozbiorowej; Historia wychowania fizycznego w Polsce przed- i porozbiorowej; Dzieje ofiarności pry watnej na rzecz wychowania młodzieży w Polsce przed- i porozbiorowej; Dzieje nauki języka niemieckiego w szkołach polskich; Dzieje szkół akatolickich w Polsce; Historia uniwersytetów polskich w zarysie; Przegląd i rozbiór najważniejszych ustaw, przepisów i rozporządzeń wydanych dla gimnazjów i szkół śred nich realnych galicyjskich; Szczegółowy przegląd i rozbiór literatury filozoficzno-pedagogicznej polskiej; Kanon wiedzy filozoficzno-pedagogicznej i fachowej wymagany od nauczyciela szkół średnich galicyjskich.
18AUJ, AW F, sygn. WF II 121, Akta habilitacyjne A. Karbowiaka, Zawiadomienie Rady Wydziału Filo zoficznego o wykładzie habilitacyjnym Karbowiaka.
Ostatecznie temat jego wykładu habilitacyjnego dotyczył prób podziału dziejów wychowania publicz nego w Polsce przed- i porozbiorowej na okresy. Karbowiak wygłosił go o czwartej po południu w sali nr 66 w Collegium Novum.
19 Ibidem, Opinia o pracy naukowej A. Karbowiaka.
20 J. Matemicki, Polskie środowisko historyczne w latach 1900-1918, „Przegląd Humanistyczny”, 1980, nr 4, s. 11.
211. Homola, Nauczycielstwo krakowskie w okresie autonomii (1867-1914), w: Inteligencja polska X IX
i X X wieku. Studia, pod red. R. Czerpulis-Rastenis, Warszawa 1981, s. 92-93.
Pracował kolejno jako nauczyciel języka polskiego i niemieckiego w Gimnazjum św. Jacka w Krako wie, Gimnazjum w Wadowicach oraz w Państwowej Wyższej Szkole Przemysłowej w Krakowie. Od dnia 15 X 1913 r. był także członkiem Państwowej Komisji Egzaminów Nauczycielskich w Krakowie. Będąc drugim egzaminatorem fachowym sprawdzał tam wiedzę kandydatów na nauczycieli w zakresie pedagogiki. Zrezygnował z tej funkcji już w 1916 r. ubolewając nad bagatelizowaniem przez Komisję wiedzy z zakresu narodowej historii oświaty i szkolnictwa. Patrz: AUJ, AS, sygn. S II 619, Teczka osobowa A. Karbowiaka, Wykaz służby docenta prywatnego... oraz J. Jakubiec, Ś.p. D r Antoni Karbowiak, „Muzeum” 1919, s. 488.
jego życia, między 45 a 50 rokiem życia22. Należał też do tego, dość licznego, grona
docentów, którzy przez wiele lat wykładali ważne przedmioty czekając długo na nomina
cję profesorską23. W roku 1914 Ministerstwo Wyznań i Oświecenia w Wiedniu nie
zatwierdziło pierwszego wniosku Wydziału Filozoficznego UJ w sprawie nadania Karbo-
wiakowi tytułu nadzwyczajnego profesora UJ24. Uczelnia ponowiła prośbę w styczniu
1919 r., tym razem adresatem pisma było już Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświece
nia Publicznego w Warszawie25. Wniosek spotkał się z przychylnym przyjęciem władz
państwowych i postanowieniem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia 8 lutego
1919 r. nadano Antoniemu Karbowiakowi tytuł nadzwyczajnego profesora UJ26. Niestety
nie cieszył się on zbyt długo tym zasłużonym wyróżnieniem, dnia 27 lipca tego roku
bowiem zmarł nagle w Makowie Podhalańskim, gdzie razem z rodziną wyjechał na urlop27.
Poglądy na historię wychowania jako dyscyplinę naukową
A. Karbowiak wielokrotnie zabierał głos w sprawie rozwoju historii wychowania
jako dyscypliny naukowej28. Według niego dla podniesienia rangi historii wychowania
niezbędne było jak najszybsze zebranie, krytyczny rozbiór, opracowanie i umiejętne w y
korzystanie rozproszonych materiałów19. Na ich podstawie można bowiem stworzyć licz
ne opracowania monograficzne, które z kolei utorują innym badaczom drogę ku syntezie
dziejów wychowania i szkół w Polsce30.
22 Ibidem, s.57. 23 Ibidem, s.76.
24AUJ, AWF, sygn. WF II 186, Wykłady pedagogiki i dydaktyki, materiały z lat 1875-1922, Podanie Wydziału Filozoficznego c.k. UJ do Ministerstwa Oświaty w Wiedniu z dnia 2 IV 1914 roku w sprawie profesury dla A. Karbowiaka (rękopis) oraz Teczka osobowa A. Karbowiaka, sygn. S II 619 (maszynopis).
25 Ibidem, AS, Teczka personalna A. Karbowiaka, sygn. S II 169, Wniosek w sprawie udzielenia docen towi prywatnemu dr Antoniemu Karbowiakowi tytułu profesora nadzwyczajnego UJ, z dnia 23 I 1919 roku.
26 Ibidem, Pismo Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Jana Łukasiewicza z dnia 6 III 1919 roku.
27 Pogrzeb odbył się dnia 30 lipca 1919 roku na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Uczestniczyli w nim profesorowie UJ, nauczyciele Szkoły Przemysłowej oraz członkowie koła krakowskiego Towarzy stwa Nauczycieli Szkół Wyższych, którego był aktywnym członkiem Patrz: W. Koch, Ś.P. prof. D r Antoni
Karbowiak, „Przegląd Pedagogiczny” 1919, s. 326.
A. Karbowiak spoczął w rodzinnym grobowcu Karbowiaków i Gierszów - pas 12, narożnik północno- -wschodni Cmentarza Rakowickiego.
28 W 1900 r. podjął te kwestie dwukrotnie: w związku z jubileuszem UJ wystąpił z ramienia Akademii Umiejętności z odezwą pt. W sprawie badania dziejów wychowania i szkół w Polsce, „Muzeum” 1901, s. 309-316, oraz na III Zjeździe Historyków Polskich w Krakowie, gdzie wygłosił referat Stan badań na
polu dziejów wychowania, sztuk i nauk w Polsce, „Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie”.
Protokoły obrad, Kraków 1901, s. 1-11. Większość z zawartych tam wniosków powtórzył w 1907 r. we „Wstępie” do swojej pracy Pedagogika Komisji Edukacji Narodowej w świetle systemów pedagogicznych
XVIII wieku, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1907, s. 207-209. Trzecie jego niezmiernie istotne
wystąpienie, związane z koncepcją historii wychowania jako nauki, miało charakter podsumowujący. W 1919 r. napisał on na ten temat artykuł pt. Uwagi o wartości, naszem znawstwie i badaniu ojczystych
dziejów nauczania i wychowania,„Nauka Polska” 1919, R. 2, s. 473-479.
29 A. Karbowiak, Stan badań..., s. 11. 30 Ibidem.
Stwierdził, że badania w tym zakresie prowadzone są dorywczo, bez konkretnego
planu, i ożywiają się z reguły w związku z różnymi jubileuszami i zjazdami naukowymi.
Aby nadać badaniom historyczno-pedagogicznym pewien jasno określony kierunek, nie
zbędne - zdaniem Karbowiaka - było: przedstawienie stanu badań w poszczególnych ob
szarach badawczych historii wychowania31 oraz skupienie się badaczy, przynajmniej
w początkowym okresie rozwoju tej dyscypliny w Polsce, na pewnych wybranych okre
sach historycznych32.
Wielokrotnie podkreślał potrzebę bardzo gruntownych studiów nad dziejami polskiej
edukacji narodowej, by wykorzystać później tę wiedzę dla budowania systemu szkolnic
twa i wychowania czasów jemu współczesnych33. Za niezmiernie szkodliwe uważał
założenie, iż wszystkie rozwiązania stosowane dawniej w tym zakresie uległy dezaktuali
zacji. Wiedza o przeszłości edukacyjnej powinna - jego zdaniem - służyć prognozowaniu
oświaty34.
Nieustannie uzasadniał konieczność rozwoju historiografii pedagogicznej i podejmo
wał próby określenia jej zakresu. Zalecał gromadzenie materiałów do biografii wybitnych
pedagogów oraz dokumentów do dziejów towarzystw młodzieżowych i życia studenckie
go. Wskazał na potrzebę zajęcia się dziejami szkół35, podkreślał też konieczność jedno
czesnego prowadzenia badań w zakresie dziejów polskiej historii oświaty i wychowania
oraz historii poszczególnych dyscyplin naukowych36.
Dążył zatem do rozszerzenia zakresu studiów historyczno-oświatowych i w roku
1910 zaproponował, by objąć nimi nie tylko właściwą historię poszczególnych szkół,
lecz także historię polskiej pedagogiki, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień histo
rycznej ewolucji rodzimych pojęć pedagogicznych, zwłaszcza w okresie porozbioro-
wym37.
Sam podjął taką próbę w roku 1900 na III Zjeździe Historyków Polskich, gdzie omówił wyniki badań dotyczące poszczególnych szczebli szkolnictwa Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem szkół wyższych. Uznał, iż im niższy stopień edukacji i szkoły, tym mniej postąpiono w badaniach jego dziejów. Wskazał na potrzebę zbadania dziejów seminariów duchownych świeckich i zakonnych, różnorakich szkół specjalistycz nych i zawodowych, problematyki edukacji kobiet, dokładniejszego wyświetlenia historii szkół średnich gimnazjalnych, szkół stopnia elementarnego oraz szkół polskich poza granicami kraju.
32 O tym wspomniał w zredagowanej przez siebie odezwie z roku 1901 (s. 312-313):
Dla badania dziejów pedagogicznych i szkolnych, każda ich epoka, każdy ich okres ma równorzędne znaczenie, to też Komisja z wdzięcznością przyjmuje wiadomości o materiałach, a względnie same materiały z danego okresu. Mając jednak wzgląd na małą liczbę pracowników i na ogrom wielki pracy, pragnie Komi sja, nie zapominając o całych dziejach, skupić na razie siły w pierwszej linii około zbadania dziejów i szkól wieku X V i X VI oraz czasów 1740-1867.
33 A. Karbowiak, Stan badań... s. 3.
34 A. Karbowiak, O wychowaniu młodzieży naszej w duchu narodowym. „Muzeum” 1895, s. 416. A. Karbowiak, W sprawie badań..., s. 311, Patrz także: W. Szulakiewicz, Historia oświaty i wychowa
nia..., s. 19.
36 A. Karbowiak, Stan badań..., s. 5. Patrz także: idem, W sprawie badań..., s. 313.
W odezwie z 1901 r. pisał: Mówiąc o dziejach uniwersytetów polskich Komisja podkreśla z naciskiem
piekącą potrzebę opracowania dziejów poszczególnych nauk w Polsce, które bądź co bądź zawsze w tych najważniejszych szkołach miały swoich najświetniejszych przedstawicieli. Historie uniwersytetów wydane nowszymi czasy, z małymi wyjątkami, tym między innymi kuleją, że nie określają ściśle stanu nauk udziela nych z katedr uniwersyteckich.
Raz jeszcze podjął ten temat w roku 1919, wówczas postulował, by badania history
czno-pedagogiczne objęły:
cale dzieje wychowania i nauczania narodowego w najszerszym ich zakresie, tak czasu, ja k i obszaru, a więc od zawiązków polskiej myśli pedagogicznej ujawnionej w literaturze do dni dzisiejszych i nie tylko w granicach historycznej Polski, lecz także w Polonii emigracyjnej, a w gra nicach państwa polskiego nie tylko samo szkolnictwo narodowe, lecz także pozanarodowe.
Sprecyzował wtedy także kierunki badań, takie jak:
wszystkie zakłady i ogniska nauczania i wychowania, od uniwersytetów p o szkółki ludowe wiej skie, wszystkie fo rm y edukacji prywatnej, studia zagraniczne, wychowanie dziewcząt, każdora zowe teorie i rzeczywisty stan wychowania, życie i obyczaje młodzieży, pozycję społeczną, ekonomiczną i wykształcenie nauczycieli itp.u
Uważał, że dotąd niewiele zrobiono w tym zakresie i zaniedbania te mają swoje nega
tywne następstwa. Zwrócił uwagę na nikłą znajomość polskich tradycji wychowawczych
i edukacyjnych zarówno wśród laików, jak i w środowiskach pedagogicznych39.
Związane z tym nieustanne powoływanie się na zagraniczne wzorce wychowania uważał
za zjawisko niesłychanie niekorzystne nie tylko w kontekście dbałości o zachowanie
własnego ducha narodowego. Wskazywał, że takie lekceważenie polskiego dorobku w tej
dziedzinie spowodowało powstanie wśród innych narodów, szczególnie niemieckich,
fałszywego przekonania o stanie i osiągnięciach naszej rodzimej pedagogiki40.
Apelował zatem o zmianę tego niekorzystnego stanu rzeczy i zachęcał do badań
historyczno-oświatowych uczonych z innych dziedzin oraz kadrę nauczycielską i ducho
wieństwo41. Zwrócił się do całego społeczeństwa z apelem o pomoc w tym zakresie42
i opracował też specjalny kwestionariusz do zbierania podstawowych informacji o dzie
jach edukacyjnych poszczególnych miejscowości w Polsce43. Wiadomości te miały
służyć za punkt wyjścia dla profesjonalnych badaczy44.
Inaczej bowiem, jak pisał mniemanie innych narodów, że nie musieliśmy mieć świet
nych dziejów edukacyjnych, gdy o ich badanie tak mało się troszczymy nie ulegnie zmia
nie. Karbowiak pragnął bowiem, aby Polacy zamiast przejmowania konkretnych
wzorców pedagogicznych i wychowawczych zaczerpnęli od innych krajów europejskich
świadomość roli refleksji historycznej w pedagogice i otoczyli te kwestie większą niż do
tychczas opieką i uwagą45.
38 A. Karbowiak, Uwagi o wartości..., s. 477. 39 A. Karbowiak, W sprawie badań..., s.310. 40 Ibidem.
41 Ibidem, s. 313.
42 Wyraził też optymistycznie nadzieję, iż z chwilą rozbudzenia w społeczeństwie żywszego zainteresowa nia kwestiami kulturalno-oświatowymi pojawią się prywatni mecenasi, chcący wesprzeć badania histo- ryczno-oświatowe. Ponadto powołując się na przykłady zza granicy przypomniał, iż jednym z obowiązków władz miasta i gminy powinno być dążenie do naukowego opracowania dziejów lokalnych instytucji nauko wych, i to zarówno tych działających współcześnie, jak i tych z czasów minionych (ibidem, s. 314).
43 Ten kwestionariusz zawierał 13 punktów dotyczących głównie materiałów źródłowych dotyczących historii poszczególnych szkół. Patrz: A. Karbowiak, W sprawie badań..., s. 315-316 oraz W. Szulakiewicz,
Historia oświaty i wychowania...., s. 250-251.
44 A. Karbowiak, W sprawie badań..., s. 315. 45 Ibidem, s. 310.
We wszystkich swoich apelach podkreślał narodową orientacją dziejów wychowa
nia46. Jego zdaniem najlepiej zdefiniowała pojęcie narodowej edukacji Komisja Edukacji
Narodowej, która jej cel określiła następująco: dać społeczeństwu poczciwych, oświeco
nych ludzi, ojczyźnie zaś dobrych obywatelz47. A zatem tak zorganizować edukację
w szkołach publicznych, aby jej absolwenci stali się użytecznymi członkami społeczeń
stwa i pracowali dla jego ogólnego dobra, a jednocześnie zaszczepić w nich takie zasady,
które stanowią piękny charakter i taki sposób myślenia, który zwiemy narodowym, a więc
polskim48. Całą jego twórczość przenikało bowiem przekonanie o konieczności odbudo
wy polskiej, narodowej tradycji edukacyjnej. Jako członek Polskiego Towarzystwa Histo
rycznego starał się zwrócić również uwagę tego środowiska na sprawy związane
z historią szkolnictwa49.
Twórczość historyczno-oświatowa
Karbowiak zaliczał się do grona krakowskich polihistoryków, gdyż zakres chronolo
giczny jego badań był niezwykle szeroki. Obejmował nimi okres od średniowiecza do
czasów sobie współczesnych, jednak przedmiotem jego szczególnego zainteresowania
były wieki średnie, którym poświęcił 16 publikacji, oraz dzieje oświaty polskiej po roku
1772. Tego ostatniego okresu dotyczyły aż 32 jego prace. W sumie bibliografia jego prac
obejmuje 82 pozycje. Wśród głównych kierunków jego badań historyczno-oświatowych
można wyróżnić dzieje szkolnictwa polskiego50 i związane z nimi dążenie do stworzenia
W roku 1910, w zakończeniu jednej ze swoich prac, wysunął kolejną propozycję w celu ożywienia badań na tym polu. Zaproponował, aby ogłosić jeden rok mianem roku pedagogiczno-historycznego i po święcić pracom z tej dziedziny więcej miejsca w różnorakich wydawnictwach i czasopismach, jak choćby na łamach „Muzeum” i wydawanych przez to pismo dodatkach, czy w sprawozdaniach szkolnych. Ponadto, by zachęcić do podejmowania badań w dziedzinie historii wychowania, postulował ogłoszenie kilku nagród na najlepsze prace poruszające tę problematykę. Patrz: A. Karbowiak, Kazimierz Brodziński na niwie
wychowawczo-oświatowej, Dodatek 6 do „Muzeum” 1910, s. 206.
46 Sprawom wychowania narodowego poświęcił swój referat na I Kongresie Pedagogicznym we Lwowie w 1894 r., zatytułowany O stanie dotychczasowym i potrzebie, planie i środkach dalszych studiów nad dzie
jam i edukacji i szkól polskich oraz referat O wychowaniu młodzieży naszej w duchu narodowym, który
wygłosił rok później na walnym zgromadzeniu Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Patrz: C. Majo rek, W poszukiwaniu aksjomatów narodowego wychowania (Pierwszy Polski Kongres Pedagogiczny we
Lwowie w 1894 roku), „Przegląd Humanistyczny” 1983, nr 7, s. 21-23; S. I. Możdżeń, Reformy szkoły śred niej w Galicji w latach 1884-1914, Kielce 1989, s. 133; Sprawozdanie Państwowej Wyższej Szkoły Prze
mysłowej w Krakowie za rok szkolny 1894/95, Kraków 1895. 47 A. Karbowiak, O wychowaniu młodzieży naszej ..., s. 411. 48 Ibidem.
49 K. Mrozowska, Twórcy historii wychowania jako dyscypliny naukowej, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1989, tom XXXII, s. 108.
50 A. Karbowiak, Szkoły parafialne w Polsce w X III i X IV wieku, Kraków 1896, odbitka z XXV tomu
Rozpraw Wydziału Filozoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie, s. 292-359; Szkoła katedralna krako wska w wiekach średnich, „Muzeum” 1898 i odb. Kraków 1899, ss. 56; Szkoła katedralna włocławska w wiekach średnich, „Kwartalnik Historyczny” 1898, s. 763-777; Szkoły diecezji chełmińskiej w wiekach średnich, Toruń 1899, odbitka z „Rocznika Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, ss. 115; Wykształcenie szkolne laików zwłaszcza Piastowiczów, „Przegląd Powszechny” 1897, s. 410-433; Przywileje szlacheckie i ich wpływ na rozwój oświaty w Polsce, „Muzeum” 1905, s. 18-31, 129-140; Zestawienie i ocena treści
syntetyzującego ujęcia tych zagadnień51, polskie koncepcje wychowawcze52, dzieje Ko
misji Edukacji Narodowej53 oraz historię UJ54, powiązania między literaturą, sztuką i hi
storią wychowania55, historię czasopism pedagogicznych56, losy polskiego szkolnictwa
poza granicami kraju57 oraz oświatę polską pod zaborami58. Liczne jego publikacje nadal
najstarszej naszej książki szkolnej, „Szkoła” 1898, nr 23, s. 205—208, nr 24, s. 213—217; Klecha XVI wieku, „Przegląd Powszechny” 1898, s. 370-378; Miechowici a oświata, „Muzeum” 1906, s. 429-456.
51 A. Karbowiak, Listy w sprawie wystawy historii szkolnictwa narodowego, „Muzeum” 1893, s. 710-721, 924-934 i „Muzeum” 1894, s. 23-37, 97-110, 183-273, 348-392, 497-664; Dzieje wychowania i szkól
w Polsce w wiekach średnich, t. I: 966-1364, Petersburg 1898, ss. 339, t. II: 1364—1432, Petersburg 1903,
ss. 409, t III: 1432-1515, Lwów 1923, ss. 564.
52 A. Karbowiak, Olizarowski o edukacji, „Muzeum” 1905, s. 321-440; Glos współczesny o szkołach pol
skich I połowy X VII wieku, „Przegląd Pedagogiczny” 1919, s. 329-333; Ksiądz Ignacy Pawluśkiewicz i jego dziełko pedagogiczne z 1771 roku, „Muzeum” 1905, s. 810-819, 907-923; Z działalności Stanisława Sta szica jako członka Dyrekcji Edukacji Narodowej, „Muzeum” 1904, s. 328-330; Z rozmyślań nad Chowanną Trentowskiego, „Przyjaciel Szkoły” 1925, nr 3, s. 65-71; Kazimierz Brodziński na niwie wychowawczo- -oświatowej, dodatek 6 do „Muzeum” 1910, s. 133-206.
53 A. Karbowiak, O książkach elementarnych na szkoły wojewódzkie z czasów Komisji Edukacji Narodo
wej, „Muzeum” 1893, s. 648-923; Wychowanie fizyczne Komisji Edukacji Narodowej w świetle historii pedagogii, „Muzeum” 1901, s. 698-705, 769-771, 837-841 i „Muzeum” 1902, s. 15-18, 97-101, 175-181,
255-257, 376-382, 449-470, 551-562, 645-653; Konwikt szlachecki z czasów Komisji Edukacji Narodowej, „Muzeum” 1904, s. 109-11; System dydaktyczno-pedagogiczny Komisji Edukacji Narodowej, „Przewodnik Historyczny” 1905, s. 222-247; Materiały do dziejów Komisji Edukacji Narodowej, „Muzeum” 1905, s. 695-700; Doroczne powszechne święto dobrodziejów młodzieży szkolnej, „Muzeum” 1905, s. 700-702; Pier
wiastek patriotyczny w pedagogice Komisji Edukacji Narodowej, „Muzeum” 1906, T. I, s. 433-439, T. II,
s. 8-12; Pedagogika Komisji Edukacji Narodowej w świetle systemów pedagogicznych XVIII wieku, „Prze wodnik Naukowy i Literacki” 1907, s. 207—224, 305-321, 413—425, 520—533, 625-634, 716-731, 811-829, 916-932; Edukacja i instrukcja moralna i religijna Komisji Edukacji Narodowej, „Dwutygodnik Katechety czny i Duszpasterski” Tarnów 1906, przedruk w piśmie „Rodzina i Szkoła”, Lwów 1911, s. 33-37, 65-73.
54 A. Karbowiak, Strój żaków Uniwersytetu Jagiellońskiego w XV-XVI wieku, „Przegląd Powszechny 1886, s. 205-215; Ubiory profesorów i uczniów w Uniwersytecie Jagiellońskim w związku z współczesnymi
zwyczajami (1364-1889), odb. z „Przeglądu Powszechnego”, Kraków 1889, ss. 101; O rektorach Uniwersy tetu Kazimierzowskiego i Jagiellońskiego w Krakowie. Wraz ze spisem wszystkich rektorów od roku 1400 do obecnej chwili, Kraków 1887, ss. 63; Mieszkanie żaków krakowskich w XV-XVI wieku, odb. z „Muzeum”
Lwów 1887, ss. 42; Obiady profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w X VI i XVII wieku, Kraków 1900, ss. 63; Grzegorz z Szamotuł, w: Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, T. XXV, z. 208, s. 1007-1009; Kobieta w Uniwersytecie Jagiellońskim w X V wieku, „Muzeum” 1904, s. 213-214; Studia
statystyczne z dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1433/4—1509/10, ,Archiwum dla Historii Literatury Pol
skiej Akademii Umiejętności”, T. XII, Kraków 1910, ss. 82.
55 A. Karbowiak, Mikołaj Rey na polu pedagogicznym, „Przyjaciel Szkoły” 1930, R. IX, nr 9, s. 329-335, nr 11, s. 404-415; Potęgi wychowawcze w pismach Zygmunta Krasińskiego, „Przyjaciel Szkoły” 1929, R. 8, nr 2, s. 33-40, nr 3, s. 94-98, nr 4, s. 121-126, nr 5, s. 174-177, nr 6, s. 210-213; Kilka uwag o uwzględnieniu
historii sztuki w szkołach średnich oraz o konserwatorstwie pomników sztuki, Kraków 1887, ss. 11, odb.
z „Czasu”; Ilustracje polskie życia uniwersyteckiego XVII-XVIII wieku, Kraków 1887, ss. 19, odb. z „Czasu”. 56 A. Karbowiak, Pierwsze polskie czasopismo pedagogiczne, Dodatek 8 do „Muzeum” 1911 i osobne odb. Lwów 1911, ss. 39; Polskie czasopisma pedagogiczne, Warszawa 1912, ss. 113.
57 A. Karbowiak, Towarzystwo Polskiego Muzeum Edukacyjnego, „Muzeum” 1909, s. 136-139; Dzieje
edukacyjne Polaków na obczyźnie, Lwów 1910, ss. 253; Polska literatura pedagogiczna na obczyźnie 1830-1909, „Szkoła” 1909, s. 103-111, 162-170, 287-292, 465^186; Młodzież polska akademicka za gra nicą 1795-1910, Kraków 1910, ss. 411; U źródeł odrodzenia narodowego na Śląsku Górnym, „Świat
Słowiański” 1908, s. 648-674.
58 A. Karbowiak, Przegląd dziejów c. k. gimnazjum wadowickiego. Z powodu 25 rocznicy istnienia
stanowią podstawę do badań dla współczesnych historyków wychowania. Zdaniem
J. Matemickiego nie powstała dotąd taka synteza dziejów polskiej oświaty okresu śred
niowiecza i renesansu, która zastąpiłaby Dzieje wychowania i szkól... Karbowiaka59. Po
dobną opinię w odniesieniu do jego prac dotyczących dziejów oświaty emigracyjnej
wyraził Julian Dybiec60. Z kolei Kamilla Mrozowska stwierdziła, iż żaden historyk wy
chowania zajmujący się dziejami KEN nie może w swoich pracach nie uwzględnić publi
kacji Karbowiaka, które zarysowały nowy kierunek w badaniach tego zagadnienia61.
Nie sięgał on do tematów efektownych i zajmował się raczej badaniem mało jeszcze
poznanych zagadnień, jak dzieje szkolnictwa niższych i średnich szczebli, organizacja
szkolna, osiągnięcia polskiej pedagogiki oraz rozwój różnorodnych form myśli i praktyki
wychowawczej . Ponadto często podejmował aktualne wówczas problemy pedagogiczne
i oświatowe, kwestie obyczajowe związane z organizacją i przebiegiem procesów eduka
cyjnych oraz problem udziału kobiet w oświacie. Nie można pomijać także jego działal
ności edytorskiej, w której również skupił się głównie na materiałach dotyczących szkół
średnich i elementarnych63. Karbowiak był także niezwykle aktywnym recenzentem licz
nych polskich i zagranicznych publikacji historyczno-oświatowych64. Do jego najwię
kszych osiągnięć należy zaliczyć też pionierskie prace nad skompletowaniem Polskiej
bibliografii pedagogicznej, którą sam określał mianem dzieła swojego życia65.
Warszawskiego, „Muzeum” 1897 i osobne odb. ss. 25; Rusyfikacja i bojkot szkół w Królestwie Polskim,
„Muzeum” 1907, s. 263-282, 427-446, 572-596; Ruch pedagogiczny w Królestwie Polskim w dobie boj
kotu, „Muzeum 1908, s. 30-48, 161—183, 288-305; Obecne systemy wychowawcze na ziemi polskiej
w trzech zaborach, „Muzeum 1905, s. 547—571; Ruch naukowo-literacki nauczycieli szkół wyższych galicyj skich w ostatnich 25 latach, „Przegląd Powszechny” 1892, s. 413-431; Towarzystwo Nauczycieli Szkół
Wyższych 1884-1909, Dodatek do „Muzeum” z 1909 roku, ss. 190; Szkoła pruska w ziemiach polskich,
Lwów 1903, ss. 150; Problem wychowania narodowego w dzielnicy pruskiej, „Muzeum” 1913, s. 294-323;
Historiografia pruska o szkołach w ziemiach polskich, „Muzeum” 1912, s. 59-83; Zwei Kampfe fu r die Wahrheit. Eine Fługschrift gegen einen Berliner Schulgeschichtsschreiber, Kraków 1914, ss. 71.
J. Matemicki, Historiografia polska X X wieku. Część I: Lata 1900-1918, Wrocław-Warszawa-Kraków 1982, s. 146.
60 J. Dybiec, Glos w dyskusji nad nauczaniem historii oświaty i wychowania w szkołach wyższych, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1972, nr 4/58, s. 682.
61 K. Mrozowska, Trzy jubileusze Komisji Edukacji Narodowej 1873-1923-1943. (Przegląd dorobku i p o
stulaty), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, nr 1, s. 18.
62 H. Barycz, Rozwój historii wychowania, oświaty i kultury w Polsce, Kraków 1949, s. 21.
63 A. Karbowiak, Ustawy Bursy krakowskiej Jeruzalem (1453-1841), Kraków 1888; Materiały do dziejów
wychowania i szkół w ziemi chełmińskiej 1808-1814. Z archiwum nawrzyńskiego Szczanieckich, „Roczniki
Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 7/1900; Protokoły procesu X. Andrzeja Czarnkowskiego z roku
1549 i 1550, Kraków 1900 oraz X tom „Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce Polskiej Aka
demii Umiejętności”, s. 46-69; Wizyta szkół gimnazjalnych w czterech nowych departamentach Księstwa
Warszawskiego, Kraków 1900 oraz X tom „Archiwum do dziejów ...”, Kraków 1904, s. 70-158; Ułamek pamiętnika profesora Uniwersytetu krakowskiego z początku XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 1900,
s. 199-209; Piotra Statoriusa Gymnasii Pinczoviensis Institutio, .Archiwum do dziejów ” Kraków 1914 T. XIII, s. 257-282.
64 Głównie zamieszczanych na lamach „Kwartalnika Historycznego” (lata 1888-1905), „Muzeum” (1902-1910), „Przeglądu Powszechnego”(1891, 1898), „Roczników Towarzystwa Naukowego w Toruniu” (1902) oraz „Zapisków Towarzystwa Naukowego w Toruniu” (1914-1916).
Niestety nie została ona opublikowana w całości, a rękopis obejmujący 14 tomów spoczywa dziś w zbiorach BN PAN i PAU w Krakowie, sygn. 2250. Ukazała się jedynie Bibliografia pedagogiczna
Warto także pamiętać o tym, że Karbowiak już w roku 1898 we „Wstępie” do swego
najważniejszego dzieła, jakim niewątpliwie jest trzytomowa synteza pt. Dzieje wychowa
nia i szkół w Polsce w wiekach średnich, poruszył zagadnienie zadania stojącego przed
historykami wychowania, które następnie tak wyraźnie w 1934 r. podkreślił Stanisław
Kot66. Karbowiak pisał wówczas na ten temat następująco:
Piszący zatem dzieje edukacji nie może poprzestać tylko na zebraniu poszczególnych
zjawisk z dziedziny wychowania i szkół i na powiązaniu ich w jeden wyrazisty obraz, lecz
będzie musiał zarazem starać się wykazać, w jakim przyczynowym stosunku pozostaje
działalność szkoły i pedagogów z innymi objawami życia narodu61.
Te właśnie założenia metodologiczne starał się również realizować w swoich pracach.
Działalność organizacyjna na polu historii wychowania
Karbowiak przez całe swoje życie był niezwykle aktywnym propagatorem działań na
rzecz rozwoju badań historyczno-oświatowych i popularyzacji historii wychowania. Prze
de wszystkim zabiegał o utworzenie systematycznych wykładów oraz osobnej katedry
tego przedmiotu na UJ. W celu zapewnienia historii wychowania niezależnego stanowi
ska w obrębie nauk wykładanych w uniwersytecie proponował, aby zajęcia z tego zakre
su (3 godziny wykładów oraz 2 godziny zajęć proseminaryjnych i seminaryjnych, przez
okres 4 semestrów) były obligatoryjne dla kandydatów na nauczycieli68. Zalecał, aby na
te seminaria przyjmować tylko najlepszych słuchaczy, którzy w przyszłości mogli stać się
kolejnymi, obok niego, prekursora w tym zakresie, reprezentantami nowego typu specja
listy - historyka wychowania69.
Swoje zajęcia na uniwersytecie prowadził od drugiego semestru roku akademickiego
1905/670. O ich przydatności najlepiej świadczy fakt, że Rada Szkolna Krajowa rozesłała
w lipcu 1913 r. do dyrekcji wszystkich szkół gimnazjalnych i realnych w Krakowie za
66 S. Kot, Historia wychowania, w: Historycy o historii, cz. II: 1918-1939, zebrał, wstępem i komenta
rzem opatrzył M. H. Serajski, Warszawa 1966, s. 331.
67 A. Karbowiak, Dzieje wychowania i szkól..., t. I: 966-1364, s. 1.
68 A. Karbowiak, Uwagi o wartości..., s. 474.
69 J. Hulewicz, Działalność wydawnicza Akademii Umiejętności w Krakowie w zakresie historii literatury
polskiej oraz historii oświaty i szkolnictwa w Polsce w latach 1873-1918, „Pamiętnik Literacki”, R. 51,
1960, z. 1/2, s.88.
70AUJ, AS, Teczka personalna Karbowiaka, sygn. S II 169, Tabela zestawiająca wykłady A. Karbowiaka w UJ.
Miał wówczas dwugodzinny wykład o pedagogice Komisji Edukacji Narodowej w Polsce, na który zapisało się 33 słuchaczy. W następnym roku było ich już 55, a tematyka zajęć dotyczyła najnowszych prób reformowania nauczania i wychowania. W roku akademickim 1907/8 Antoni Karbowiak prowadził w seme strze zimowym dwa wykłady: Wychowanie i historia szkół w Polsce porozbiorowej, w wymiarze dwugo dzinnym oraz jednogodzinny wykład na temat najnowszych rodzajów szkół i wychowania. Na obydwu frek wencja przekraczała liczbę 60 osób. Łącznie na jego zajęcia zapisały się w tym roku 132 osoby. W roku
1908/9 nie wykładał, powrócił na uczelnię w pierwszym semestrze następnego roku z dwugodzinnym wykładem o zarysie dziejów wychowania zagranicą i w Polsce, na który zapisało się 40 studentów. Po kolej nej rocznej przerwie w roku akademickim 1912/13 wykładał znowu dla większej liczby słuchaczy (67 osób) zarys dziejów wychowania i szkół w Polsce w wiekach średnich. Rok później ponownie prowadził w seme strze zimowym dwa wykłady: trzygodzinny, cieszący się olbrzymim zainteresowaniem studentów, zapisały
wiadomienie, dla tamtejszych nauczycieli, o jego wykładach z pedagogiki i historii na
uczania na rok akademicki 1913/14, zachęcając do udziału w nich71. Było to zgodne
z planami Karbowiaka, który uważał, że wiedza z zakresu historii wychowania jest nie
zmiernie istotna dla nauczycieli72.
Młodzież studencka rozpoczęła wówczas kampanię nacisków na władze uniwersytec
kie w celu utworzenia oddzielnej katedry dziejów edukacji narodowej. Z apelem w tej
sprawie wystąpił w 1913 r. Zygmunt Kukulski73. Ostatecznie w marcu 1914 r. Rada Wy
działu Filozoficznego postanowiła stworzyć dla tego przedmiotu stały wykład w wymia
rze trzech godzin tygodniowo, prowadzony na zlecenie, oraz uzupełnić go ćwiczeniami
z zakresu „historii systemów pedagogicznych”, na które przewidziała dwie godziny tygod
niowo74. Karbowiak wystosował wówczas pismo do Dziekana Wydziału Filozoficznego,
w którym przedstawił swoje stanowisko w tej sprawie75.
Władze Wydziału Filozoficznego nie potrafiły jednak podjąć ostatecznej decyzji co
do obsady ewentualnej katedry historii wychowania. Obok Karbowiaka pretendował do
niej także Leon Kulczyński, który od lat 80. XIX w. prowadził wykłady z zakresu peda
gogiki i historii wychowania76. Ostatecznie po nieudanej próbie utworzenia katedry histo
rii wychowania w Krakowie Karbowiak musiał zadowolić się jedynie dalszym
prowadzeniem wykładów z tego przedmiotu77.
się na niego 172 osoby, dotyczący zasad wychowania i nauczania oraz godzinny rozbiór źródeł i literatury do dziejów wychowania i szkół polskich XVI wieku, na który przychodziło 16 osób.
71 Ibidem, Okólnik c. k. Rady Szkolnej Krajowej z dnia 14 VII 1913 roku. 72 A. Karbowiak, Uwagi o wartości..., s. 475.
73 Z. Kukulski, W sprawie zwyczajnej Katedry Pedagogiki i Dydaktyki oraz Katedry Dziejów Edukacji
Narodowej na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Którzy idziemy” (organ Zrzeszenia kół Naukowych Uczniów
Uniwersytetu Jagiellońskiego), 1913, nr 1, s. 117-132.
74 Studia z dziejów Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod red. S. Mikuc- kiego, Kraków 1967, s. 208.
75AUJ, AS, Teczka personalna A. Karbowiaka, sygn. S II 619, List Karbowiaka z dnia 4 III 1914 roku. Opowiedział się przeciwko rozdzieleniu wykładów teorii i historii wychowania i uznał, że idealnym rozwiązaniem byłoby powierzenie prowadzenia wykładów i ćwiczeń z ujmowanych łącznie dziejów i teorii wychowania i nauczania tym samym osobom. Zyskaliby na tym i studenci i sama nauka, która uniknęłaby niebezpiecznego jego zdaniem zmonopolizowania wykładu dziejów nauczania i wychowania w jednych
rękach a teorii nauczania i wychowania w drugich.
A. Meissner, Wkład Galicji w rozwój historii wychowania, „Chowanna”, t. 2, 1998, s. 53. Patrz także: idem, U źródeł historii wychowania jako nauki, w; Historia wychowania w X X wieku. Dorobek i perspe
ktywy, Kielce 1998, s. 17-18.
77 AUJ, AS, Teczka personalna A. Karbowiaka, sygn. S II 619, Tabela zestawiająca wykłady Karbowiaka na UJ.
W roku akademickim 1914/15 miał dwugodzinny wykład obejmujący zarys dziejów wychowania i nau czania wojennego w Polsce od najdawniejszych czasów do chwili bieżącej. Po kolejnej, dwuletniej, przerwie powrócił w roku akademickim 1917/18 z całorocznym trzygodzinnym wykładem z zakresu historii naucza nia i wychowania w Polsce niepodległej i porozbiorowej z uwzględnieniem zagranicy. W ostatnim roku swojej pracy na UJ wykładał na tych samych zasadach dzieje nauczania i wychowania w Polsce od czasów najdawniejszych do chwili bieżącej, ze szczególnym uwzględnieniem wieków średnich i okresu XVI-wiecz- nego.
Oceny wykładów Karbowiaka dokonał jeden z jego studentów Zygmunt Kukulski, określając je jako o wiele bardziej interesujące niż anemiczne, oklepane i nudne wykłady Leona Kulczyńskiego. Karbowiaka określił mianem doskonałego erudyty w swoim fachu. Patrz: S. Tync, Zygmunt Kukulski, „Pamiętnik Litera cki”, R. 36/1946, s. 235.
Obok zabiegów o katedrę historii wychowania żywo zajmowała go także kwestia
utworzenia Towarzystwa Historyków i Przyjaciół Szkół i Nauki Polskiej opartego na
wzorach niemieckich. Towarzystwo to miało gromadzić materiały, wydawać publikacje
zwarte i czasopisma naukowe, upowszechniać wiedzę historyczno-pedagogiczną, zwłasz
cza wśród nauczycieli, tworzyć muzea pedagogiczne itp.78
Był on też niestrudzonym propagatorem zorganizowania ekspozycji osiągnięć szkoły
polskiej w ramach wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 r. Opracował nawet dla niej
specjalny scenariusz uwzględniający okres od 1740 do 1894 r., opublikowany w for
mie listów, na łamach czasopisma „Muzeum”79. Jego marzeniem było przekształcenie
w przyszłości tej ekspozycji w stałe muzeum szkolne, ale te pomysły nie spotkały się
początkowo ze zrozumieniem ze strony władz oświatowych i środowiska nauko
wego80.
Urzeczywistnienie jego planów nastąpiło dopiero po niemal dziesięciu latach, gdy
XIX Walny Zjazd Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych we Lwowie w 1903 r. po
wrócił do tych planów. Wówczas na wniosek doktora Ludomiła Germana, krajowego in
spektora szkół we Lwowie, podjęto uchwałę o założeniu tam Polskiego Muzeum
Młodzież wyraziła także swoją wdzięczność wobec Karbowiaka, mianując go honorowym członkiem Koła Pedagogicznego Studentów UJ. Patrz: A. K. Banach, op.cit., s. 104.
78 J. Hellwig, Dzieje historii wychowania w Polsce i je j twórcy, Poznań 2001, s. 57.
Po raz pierwszy zabrał głos w tej sprawie w roku 1895 stwierdzając, że koncepcja utworzenia osobnego Towarzystwa w celu ożywienia studiów w zakresie historii wychowania, przedstawiona na I Kongresie Pedagogów Polskich jest bardzo interesująca. Wówczas jednak uznał, iż w Polsce tego typu instytucja nie mogłaby liczyć na taką aprobatę społeczną i wsparcie jak analogiczne towarzystwo w Niemczech. Szczegól nie podkreślał tutaj trudności na terenach zaboru rosyjskiego i pruskiego. W grę wchodziła zatem jednie Galicja, ale tam działały już towarzystwa nauczycielskie, historyczne i pedagogiczne, wobec czego Karbo- wiak zaproponował, by zlecić im także nadzorowanie badań historyczno-oświatowych. Patrz: A. Karbowiak,
0 wychowaniu młodzieży naszej..., s. 416-418.
Jednak już po kilku latach zajął w tej sprawie nieco bardziej optymistyczne stanowisko. Kwestię tę dokładnie omówił w swoim referacie na III Zjazd Historyków Polskich w roku 1900, w którym powołując się na wzory niemieckiego stowarzyszenia Gesellschaft fur deutsche Erziehungs- und Schulgeschichte pro ponował powołanie w Polsce podobnej organizacji. Uważał, iż powinna ona mieć szeroki zakres działania. Oprócz badań w zakresie dziejów szkoły, prowadzonych jednocześnie z badaniami kwestii rozwoju nauki polskiej, mogłaby także zająć się organizacją Muzeum Historycznego gromadzącego wszelakie materiały 1 dokumenty związane ze szkołą i nauką polską. Ponieważ przewidywał pewne trudności w tym zakresie, miał także drugą (skromniejszą) propozycję, przewidującą powołanie osobnej komisji w ramach Akademii Umiejętności, która zajmowałaby się wyłącznie historią wychowania, nauk i sztuk w Polsce. Za ważną rolę takiej organizacji uważał także wspieranie publikacji z zakresu tej gałęzi nauki, która jako dyscyplina naukowa nie mogła liczyć na wielu czytelników, a wymagała znacznych nakładów finansowych. Patrz: idem, Stan badań ..., s. 10.
79 A. Karbowiak, Listy w sprawie wystawy rzeczy szkolnych polskich, „Muzeum” 1893 i 1894.
80 A. K. Banach, op.cit., s. 103. Swoją działalność w tym kierunku rozpoczął na polu krakowskiego koła Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Na posiedzeniu z dnia 8 XII 1891 r. zaproponował, aby uczcić 25 rocznicę wprowadzenia do szkolnictwa Galicji języka polskiego właśnie przez urządzenie okolicznościo wej wystawy. Już w 1892 przedstawił szczegółowy projekt tej ekspozycji, która miała być zalążkiem krako wskiego muzeum szkolnego, a później powracał do niego jeszcze na kilku zebraniach i zjazdach Towarzystwa. To głównie w wyniku jego starań I Kongres Pedagogiczny, obradujący w 1894 r., podjął decyzje o utworzeniu takiej instytucji. Patrz: A. Głowacka, Z dziejów Polskiego Muzeum..., s. 8-9. Z kolei na III Zjeździe History ków Polskich w Krakowie zaproponował, aby organizacją tego muzeum zajęło się osobne Towarzystwo poświęcone badaniom nad historią oświaty i wychowania. Patrz: A. Karbowiak, Stan badań..., s. 10.
Szkolnego. Zgodnie z projektem Karbowiaka zakres gromadzonych przez Muzeum mate
riałów poszerzono także o uniwersytety81.
Zabiegi o powołanie tego Muzeum wiązały się ściśle z faktem wyznaczania przez
Karbowiaka wobec badań historyczno-pedagogicznych dwóch odrębnych celów. Podkre
ślał on bowiem nie tylko konieczność naukowego odtwarzania przeszłości pedagogicznej
w dziełach „uczonych”, ale jednocześnie zabiegał o rozpowszechnienie owych wydoby
tych z przeszłości i naukowo ustalonych prawd w pracach popularnonaukowych. Zależało
mu bowiem na tym, by szerzyć wiedzę o tradycjach wychowawczych i oświatowych
wśród szerokich rzesz społeczeństwa polskiego82.
Uwagi końcowe
Antoniego Karbowiaka bezsprzecznie można uznać za współtwórcę polskiej historii
wychowania jako dyscypliny naukowej. Pierwszy spojrzał bowiem na historię wychowa
nia jako na dziedzinę badań, a nie tylko przedmiot nauczania, i położył podwaliny pod
późniejsze określenie zakresu tej gałęzi nauki. Jego postulaty dotyczące instytucjonaliza
cji historii wychowania, systematycznego prowadzenia badań historyczno-oświatowych
i publikowania źródeł były niezwykle cenne, na co wskazuje chociażby fakt ich pełnej re
alizacji w okresie II Rzeczypospolitej. Najlepszym podsumowaniem dorobku naukowego
Karbowiaka wydaje się być opinia Henryka Barycza, który pisał o nim tak:
W ciągu trzydziestoletniej p ra c y naukow ej (1899-1919) rozw inął niesłychanie płodną działalność w dziesiątku rozpraw przeorując wszystkie epoki polskiego wychowania i dotykając
w sposób m niej lub więcej wyczerpujący większości problem ów z nią związanych83.
Nie należy też zapominać o tym, że to właśnie on pierwszy w Polsce uzyskał veniam
legendi „w zakresie historii wychowania i szkół” i utorował drogę przyszłym specjali
stom w zakresie badań historyczno-oświatowych.
8' a . Głowacka, Z dziejów Polskiego Muzeum Szkolnego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu” nr 61, Biblioteka 6, 1966, s. 9-10.
Dnia 3 maja 1907 r. nastąpiło oficjalne otwarcie tej instytucji, która miała dwa działy: współczesny oraz historyczny, w ramach którego zbierano wszelkie materiały dotyczące dziejów szkolnictwa polskiego. Dział historyczny Polskiego Muzeum Szkolnego we Lwowie można uznać za realizację koncepcji Antoniego Kar bowiaka. Gromadził to wszystko, co opisywał Karbowiak w swoich Listach w sprawie wystawy ... i co, jego zdaniem, stanowiło podstawę dla badań historyczno-pedagogicznych. Karbowiak chciał, by było to muzeum historii oświaty polskiej, które w trudnych czasach braku własnej państwowości przypomni rodakom o pol skich dokonaniach w tym zakresie, przyczyni się do ożywienia uczuć patriotycznych i narodowych oraz już po odzyskaniu niepodległości pozwoli na nawiązanie do dawnych rodzimych tradycji pedagogiczno- -wychowawczych. Patrz: J. Szews, O utworzenie muzeum historii oświaty, „Gdańskie Zeszyty Humanistycz ne”, R. 7, nr 12, 1964, , s. 277-278.
82A. Karbowiak, Uwagi o wartości..., s. 473. Karbowiak podkreślił jednak fakt, iż wobec zastoju polskiej historiografii pedagogicznej nie można mówić o popularyzowaniu wiedzy historyczno-pedagogicznej, ponie waż tej wiedzy po prostu nie ma.
