IRENEUSZ BOBROWSKI
KILKA UW AG O O RG AN IZACJI H ASŁA „RZECZOW NIK” W INTERPRETATYW NYM LEKSYKONIE
GRAMATYKI TRA N SFO RM ACYJN EJ
Począwszy od prac poprzedzających pierwszą syntezę gram atyki transfor macyjnej (Chom sky 1965), a zatem od opublikowania przez Katza i Fodora (1963) zarysu teorii interpretatywnej, przyjął się leksykalny opis rzeczow nika za pomocą bezkontekstowych reguł subkategoryzacji. Podejście takie jest w yn i kiem dwóch przesłanek: 1. przekonania, że nie rzeczow nik, ale czasow nik jest ogniwem struktury zdania; 2. przekonania, że bezkontekstowe reguły subkate goryzacji tworzą m atryce, które dokładnie opisują znaczenie rzeczownika.
Bezkontekstowe reguły subkategoryzacji rzeczownika obejmowały obok znacznika syntaktycznego [ + N] również cechy semantyczne desygnatu, np. [± abstrakcyjny], [± ludzki]. Postulowano bowiem zbudowanie m atrycy cech rzeczownika analogicznej do m atrycy cech fonemu. W praktyce jednak okazało się, że m atrycę tę trzeba nieustannie rozbudow yw ać, gdyż cechy w niej zawarte okazyw ały się za ogólne. A utorzy w ydanego niedawno pierwszego tomu S ł o w nika s y n t a k t y c z n o - g e n e r a t y w n e g o c z a s o w n i k ó w p o lsk ich (SSG) posługują się już bardzo rozbudowaną m atrycą cech rzeczownika, choć i tak świadomi są tego, że proponowany przez nich zestaw cech może okazać się nie w yczerpujący i nie- ostateczny (s. 6). Stwierdzenie to zakłada, że w yczerpujący i ostateczny zestaw cech jest m ożliw y do zaproponowania, czemu chcielibyśm y w tym miejscu za przeczyć.
Droga do zbudowania modelu generatywnego nie w iedzie, naszym zda niem, poprzez rozbudowywanie m atrycy cech rzeczow nika, ale poprzez opra cowanie kontekstowej subkategoryzacji rzeczownika, która powinna uzupeł niać subkategoryzację bezkontekstową. W niniejszym artykule chcemy nasze stanowisko udokumentować. Spostrzeżenia tu zawarte poczynione zostały w trakcie naszych analiz cech subkategoryzacji czasownika (Bobrowski 1980, 198la , 198lb , 198 Ic); zamieszczone tam uw agi na temat organizacji hasła leksy kalnego rzeczownika staram y się obecnie zebrać i wstępnie usystem atyzować.
G eneratywny charakter SSG nie polega na tym , że słownik ten stara się być częścią pewnego modelu generującego, ale na tym , że on sam za pomocą reguł formalizujących cechy składniowe czasownika chce generować poprawne zda nia. W recenzji SSG (Bobrowski 1981 c) pokazaliśm y, że z jednej strony moc
ge-36 IRENEUSZ BOBROWSKI
neratyw na poszczególnych haseł jest w wielu wypadkach zb yt mała (np. na pod stawie hasła c z y t a ć nie m ożem y utw orzyć zdania K siążk ę cz y ta się d o b r z e , czy na podstawie hasła k o c h a ć zdania J a n e k i M arysia k o ch a ją się), z drugiej zaś stro ny w w ielu w ypadkach zbyt duża (np. na podstawie hasła k r ó lo w a ć m ożem y utw orzyć zdania J a n e k k r ó lo w a ł M arysi, J a n e k k r ó lo w a ł n a d M a r y sią , czy na podstawie hasła m i o t a ć zdanie J a n e k m io ta dra p a cz ch m u r ).
Jedną z podstawowych p rzyczyn zbyt dużej m ocy generatywnej SSG jest za ogólna m atryca cech rzeczownika. Do tej m atrycy wchodzą bowiem rzeczo w niki, które z danym czasownikiem tw orzą zdania aprobowalne, ale także rze czow niki, które nie łączą się z danym czasownikiem. I tak w miejsce oznakowa nej cechami [ —Abstr] ‘nieabstrakcyjny’ i [ —Anim] ‘nieożyw iony’ frazy nomi nalnej N Pacc z hasła m i o t a ć m ożem y podstawić zarówno k a m ień , jak i drapa cz c h m u r , zaś zdanie akcentowalne m ożem y utw orzyć tylko z pierw szym rze czownikiem (J a n ek m io t a k a m ień ). Przykłady tego typu można mnożyć niemal w nieskończoność, bowiem prawie każdy czasownik w ym aga mniejszej grupy rzeczow ników niż ta, którą w yznacza m atryca cech.
A utorzy SSG zdają sobie sprawę, że matryce przez nich stosowane są zbyt ogólne. Dlatego też w niektórych hasłach nie w prowadzają m atrycy, ale podają konkretny rzeczow nik, który może występować z danym czasownikiem, np. N Pacc w ystępująca z czasownikiem a b o n o w a ć jest ograniczona do książki, cz a so p ism a , N P acc z hasła a s fa l t o w a ć d o p o w i e r z c h n i e , N Pacc z hasła c h l o r k o w a ć do b ieliz n a . Zabieg ten jest m ożliw y jednak tylko tam, gdzie z czasownikiem hasło w ym łączy się jeden rzeczow nik lub wąska klasa rzeczowników. G dyby zaś chciano ograniczyć moc deryw acyjną innych czasowników, musianoby sporzą dzić długie listy rzeczow ników , które mogą występować w miejsce symbolu N P. Jest to zabieg niew ykonalny, przynajm niej z praktycznego punktu w idze nia. Z drugiej strony zbudowanie pełnej m atrycy cech rzeczownika nie wydaje się m ożliw e z teoretycznego punktu w idzenia, ponieważ jeżeli nawet zbuduje m y skończoną m atrycę klasyfikującą rzeczy, to i tak nie będziem y mogli odnieść jej do język a naturalnego, którego cechą charakterystyczną jest idiomatyczność.
W modelu interpretatyw nym gram atyki trasformacyjnej istnieje inna m ożli wość w yłączenia z generowania zdań typu J a n e k m io ta d ra p a cz c h m u r . W ym aga ona przede w szystkim wprowadzenia do hasła leksykalnego rzeczownika cech subkategoryzacji kontekstowej. Tego rodzaju subkategoryzacja zawierałaby dane dotyczące łączliwości składniowej rzeczownika hasłowego z czasowni kiem.
P rzyjęcie kontekstowej subkategoryzacji rzezcownika wcale nie oznacza, że rezygnujem y z kontekstowej subkategoryzacji czasownika. W adekwatnym na poziom ie opisowym modelu interpretatyw nym zarówno hasła czasownikowe, jak i rzeczow nikow e pow inny posiadać reguły subkategoryzacji kontekstowej. G dybyśm y bowiem przyjęli, że zamiast kontekstowych reguł subkategoryzacji czasownika w prow adzam y ten typ reguł do haseł rzeczownikowych, to b yli
byśm y zmuszeni podać pełne listy czasowników, które mogą w ystąpić z danym rzeczownikiem. Nie m ielibyśm y nawet m ożliwości wstępnej selekcji czasowni ków - analogicznej do tej, którą stwarza nam m atryca cech rzeczow nikow ych, ponieważ żadnej formalnie zbudowanej m atrycy cech czasownika nie potrafim y sobie nawet w yobrazić. Cały zatem model generujący byłby bardziej rozbudo wany niż uzupełniony listami rzeczowników SSG, ponieważ inna byłaby lista czasowników w ystępujących z danym rzeczownikiem spełniającym funkcję podmiotu, inna natomiast lista czasowników z tym samym rzeczownikiem w funkcji np. dopełnienia bliższego.
W proponowanym przez nas modelu subkategoryzację kontekstową posia dać więc powinny zarówno hasła czasownikowe, jak i rzeczow nikow e, przy czym hasła rzeczownikowe zawierają także reguły subkategoryzacji bezkontek- stowej, które poprzedzają reguły subkategoryzacji kontekstowej.
Subkategoryzacja bezkontekstowa wstępnie ogranicza zakres rzeczow ni ków, które są brane pod uwagę w procesie generowania zdań z danym czasow nikiem. Może mieć ona taką formę, jaką proponują autorzy SSG, należy jednak pamiętać o tym , że cechy opisujące rzeczownik pow inny tw orzyć binarnie upo rządkowaną matrycę. M atryca ta może mieć następującą postać:
[± abstrakcyjny] [+ abstrakcyjny] [— abstrakcyjny] [± ożywiony] ■ ^ r ^ • r [+ ożywiony] [— ożywiony] [± ludzki] [± policzalny]
M atrycę tę można rozbudować; jest to ważne, ponieważ im dokładniejsza m a tryca, tym mniejszy jest zakres stosowania reguł subkategoryzacji kontekstowej czasownika i rzeczow nika; nie zawsze jednak rozbudowanie m atrycy przyn ie sie oczekiwane skutki. To, jaką przyjm iem y postać m atrycy, dokąd będzie celo we jej rozbudowywanie, pokażą przyszłe analizy leksykograficzne. Jednak na wet ta ogólna m atryca podzieli rzeczowniki na następujące klasy:
1. [ +abstrakcyjne], np. idea, ból,
2. [ —abstrakcyjne], [ —ożyw ione], [4-policzalne], np. m a pa, d o m , 3. [ —abstrakcyjne], [ —ożyw ione], [ — policzalne], np. w o d a , piasek , 4. [ —abstrakcyjne], [4-ożywione], [ — ludzkie], np. koń, m r ó w k a , 5. [ —abstrakcyjne], [4-ożywione], [4-ludzkie], np. cz łow iek , król.
Zaaprobowanie lub odrzucenie danej struktury w yjściow ej zaczyna się w haśle leksykalnym czasownika.
Czasownik b i e g a ć posiada w haśle leksykalnym następującą regułę subka tegoryzacji kontekstowej:
38 IRENEUSZ BOBROWSKI
N P V
[+ ożywiony]
którą odczytujem y w następujący sposób:
„fraza nominalna posiadająca cechę [+ ożywiony] występuje w kontekście czasownika biegać\ posiada funkcję podmiotu”.
Struktura w yjściow a zdania Chłopak b i e g a wchodzi do hasła czasownika, re guła subkategoryzacyjna odsyła rzeczownik chłopak do leksykalnego hasła chłopak. Ponieważ w inwentarzu cech rzeczownika chłopak istnieje obok innych cech także cecha [+ o żyw io ny], dlatego też mechanizm generujący aprobuje strukturę w yjściow ą zdania Chłopak b ie g a . Jednak nasz mechanizm generujący nie ma żadnych podstaw do niezaaprobowania zdań niepopraw nych, np. Wąż b ie g a , R y b a b ie g a . Po to aby model odrzucił struktury w yjścio we tych zdań, musi zostać albo rozbudowana subkategoryzacja bezkonteksto- w a rzeczownika, a tym samym zm ieniony kontekst w regule subkategoryza- cyjnej czasownika, albo też musi zostać wprowadzona kontekstowa reguła subkategoryzacji rzeczownika.
Ju ż na wstępie opowiedzieliśm y się za tą drugą możliwością, bowiem uzna liśm y, że rozbudow yw anie m atrycy nie przyniesie oczekiwanych efektów. Mo żna rozbudow yw ać matrycę na różne sposoby, nie ma jednak jednolitego kryte rium tej „rozbudow y”, które uwzględniłoby w szystkie możliwe konteksty zda niowe. Jeżeli np. podzielim y klasę rzeczowników wyznaczoną cechami [ — abstrakcyjny], [+ ożyw io n y], [ — ludzki] na dwie klasy [+ ssaki] i [ — ssaki], to podział ten okaże się z punktu w idzenia czasownika b ie g a ć , który w ystę powałby w tedy w kontekście frazy nominalnej nacechowanej [+ ludzki] lub [+ ssak], bezcelowy, bo możliwe jest zdanie M ró w k a b ie g a p o stole, model zaś takiego zdania by nie generował, generowałby natomiast oprócz dużej liczby zdań akceptowalnych, również niepoprawne, np. W ieloryb b ie ga , M ors b ie ga . M ożna natomiast podzielić rzeczowniki na mogące biegać i nie mogące biegać, ale podział ten będzie użyteczny tylko z punktu w idzenia czasownika b ie ga ć. Oprócz tego m atryca zbudowana w ten sposób jest z natury rzeczy niejedno rodna i bardzo rozbudowana. N ależy zatem poprzestać na m atrycy najogól niejszej, zaś w miejsce cech bezkontekstowych (które w istocie byłyby cecha mi kontekstow ym i, bo w yznaczanym i przez poszczególne czasowniki) z naj niższego poziom u wprowadzić reguły subkategoryzacji kontekstowej rze czownika.
Reguła subkategoryzacyjna czasownika b i e g a ć pozwala na wystąpienie podmiotu żyw otnego (m owa oczyw iście o niemetaforycznym znaczeniu tego czasownika). Postuluje się ją na podstawie obserwacji faktów językow ych, zauw aża się bowiem, że podmiotem może być zarówno cz łow iek , koń, jak i m r ó w k a . W spólną cechą tych trzech rzeczowników jest [+ żyw otny]. Nie
w szystkie jednak żyw otne rzeczowniki mogą w ystąpić w funkcji podmiotu w zdaniach z orzeczeniem b i e g a ć , dlatego też w hasłach w szystkich tych rze czowników żyw otnych, które mogą pełnić funkcję podmiotu w zdaniach z b i e g a ć , umieszczamy regułę subkategoryzacji kontekstowej:
__________V —> biegać
którą odczytujem y w następujący sposób:
„występuje w funkcji podmiotu w kontekście czasownika biegać”.
Reguła ta powinna wystąpić w hasłach leksykalnych w szystkich rzeczow ników, które mogą być podmiotami gram atycznych zdań z czasownikiem b ie g a ć . Jej brak oznaczać powinien, że dany rzeczownik nie może pełnić funkcji podmiotu w zdaniach z b ie g a ć . Równie poprawne byłoby rozwiązanie dokładnie odwrotne do zaproponowanego. Reguła subkategoryzacyjna poja wiłaby się tylko w hasłach tych rzeczowników, które nie mogą w ystąpić z b ie g a ć . Który sposób zostanie w yb rany nie jest sprawą najistotniejszą, ważne jest natomiast, żeby konsekwentnie go stosować.
O czywiste jest, że proponowane przez nas rozwiązanie rozbudowuje znacznie model generujący, jednak z punktu w idzenia zupełności opisu jest ono konieczne. Przyjęcie naszej propozycji oznacza, że w trakcie budowania gram atyki trzeba będzie przetestować w szystkie rzeczowniki w kombinacji ze w szystkim i czasownikami. Do reguł subkategoryzacji tych rzeczowników, które występują z danym czasownikiem w pewnej pozycji (podmiotu, oko- licznika, dopełnienia) włączamy odnośną regułę, która powinna korespon dować z regułą zawartą w haśle leksykalnym czasownika. Zilustrujm y to kilkoma przykładami.
Czasownik m y ć powinien posiadać regułę subkategoryzacyjną pozwalającą na wystąpienie podmiotu żywotnego:
N P ,____________V _______ NP, [ + żywotny]
Reguła ta pozwala na wygenerowanie również zdań niepoprawnych: Ś w in ia m y j e k r o w ę, Z ając m y j e się. Cecha [+ żyw otny] jest tu za ogólna, nie m ożemy jednak jej zmienić na cechę [ + ludzki], ponieważ m yją się także niektóre zw ie rzęta, np. k oty. Dlatego też przy tych rzeczownikach żyw otnych, które mogą być podmiotami w zdaniach z m y ć , należy zamieścić regułę kontekstową:
____________ V —» myć
Jednakże w hasłach rzeczowników takich, jak n i e m o w l ę , kot, kotka, k r o w a , powinna być ta reguła dokładniej sprecyzowana, ponieważ gramatyczność
40 IRENEUSZ BOBROW SKI
zdań z tym i rzeczownikam i zależy od jakości drugiej frazy nominalnej w ystę pującej z m y ć . N ieakceptowalne są bowiem zdania:
Niemowlę myje matkę. Kotka myje stół. Krow a myje się.
Zdanie z podmiotem n i e m o w l ę jest poprawne w tedy, jeżeli dopełnieniem bliższym jest w strukturze w yjściow ej A (nieleksykalna fraza nominalna) zmieniona następnie na się-, podobnie dzieje się, gdy podmiotem jest kot lub kotka. Jeżeli podmiotem jest kotka, to m ożliwe jest ponadto dopełnienie bliższe k o cię, jeżeli zaś podmiotem jest k r o w a , to wym agane jest dopełnienie cie lę . Za poprawne uznajem y więc zdania:
Niemowlę myje się. Kot myje się. Kotka myje się. Kotka myje kocięta. Krowa myje cielę.
Kontekstowe reguły subkategoryzacyjne pow inny przy tych rzeczownikach mieć następującą formę:
niemowlę _________ V ______ A —» się kot _________ V --- A > się kotka J A się ] krowa V I n P 2 -
k ° * J
_________ V ______ NP, —* cielęTakich reguł subkategoryzacji, w których nie tylko ujęty jest kontekst czasow nika, z którym dany rzeczownik w ystępuje, ale również kontekst wym agany przez czasownik w połączeniu z danym rzeczownikiem , będzie dosyć dużo. Będą one konieczne przede w szystkim w tedy, gdy w grę wchodzić będzie inna niż podm iotowa pozycja rzeczownika.
C zasow niki cz y ta ć, p r a ć w ym agają podmiotu osobowego, dlatego też w szystkie rzeczowniki osobowe (z nielicznym i w yjątkam i, np. a n a lfa b eta z c z y t a ć , czy n i e m o w l ę z c z y t a ć i p r a ć) pow inny posiadać regułę:
__________V —» czytać
Dopełnienia zaś, które mogą w ystąpić w zdaniach z c z y t a ć lub pr a ć, stanowią małą grupę wśród klasy rzeczowników w yznaczonych cechą [+ nieżyw otny]. K ażdy rzeczow nik z tej grupy powinien mieć regułę subkategoryzacyjną:
czytać <— V ____ lub
prać <— V ___
Wśród rzeczowników, które mogą w ystąpić w funkcji dopełnienia bliższego z c z y t a ć lub p r a ć znajdują się również rzeczowniki nieleksykałne, tj. takie, które nie posiadają lub nie muszą posiadać reprezentacji fonologicznej. O m ówiliśm y je w artykule (Bobrowski 1981a).
Powyżej przedstawiliśm y w zarysie sam tylko mechanizm funkcjonowania reguł subkategoryzacji kontekstowej rzeczownika. Ich forma jest oczyw iście sprawą otwartą, tak samo zresztą, jak forma całego modelu generującego.
LITERATURA
I. B o b r o w s k i (1980). O niektórych cechach subkategoryzacji polskich czasowników „dawa nia”, „brania” i „otrzymywania”. „Polonica” 6:1980 s. 111-126.
I. B o b r o w s k i (1981a). Zasady subkategoryzowania czasowników przechodnich występują cych w zdaniach bez dopełnień bliższych”. „Polonica” 7:1981 s. 97-105.
I. B o b r o w s k i (1981b). Cechy subkategoryzacji czasowników występujących w zdaniach
■z się. „Polonica” 8:1982 s. 147-170.
I. B o b r o w s k i ( 1 9 8 1 c ) . Rec. Polański (red) (1980). „Polonica” 8:1982 s. 268 273. N. C h o m s k y (1965). Aspects o f the Theory o f Syntax. Cambridge (Mass.) 1965.
J. J. K a t z , J. A. F o d o r (1963). The Structure o f a Semantic Theory. „Language” 39:1963 s. 170-210.
K. P o l a ń s k i (red.) (1980). Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich. T. 1. Wrocław 1980.
